جازۋشى-دراماتۋرگ, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى جولتاي جۇماتتى «ۇلت ۇپايى» مىنبەرىنە شاقىرىپ, قازىرگى قوعامدا قالىپتاسقان ماسەلەلەرگە جازۋشىنىڭ كوزىمەن قاراپ كوردىك.
زامان اعىنىنا ىلەسۋ – مىندەت
– ءوز قاتارلاستارىڭىزدان الەۋمەتتىك جەلىدەگى بەلسەندىلىگىڭىزبەن ەرەكشەلەنىپ ءجۇرسىز. كوبىنەسە «ءسوز مىرزامەن» سىرلاسىپ, قوعامنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىن قوزعايسىز. بۇل ءسوزدىڭ قادىرىن تۇسىنبەيتىن ۇرپاقتان ءتۇڭىلۋ مە, الدە ىشكى سىر-شەردى سىرتقا شىعارۋدىڭ جولى ما؟
– 2016 جىلدىڭ كۇز ايىندا جەلىگە تىركەلىپ, ءوز ويىمدى ورتاعا سالا باستادىم. بىراق ويدىڭ ءبارى ءوتىمدى, جازبانىڭ ءبارى وقىلىمدى بولا بەرمەيدى. سوسىن ءارى قىسقا, ءارى نۇسقا بولاتىن ويباياننىڭ جاڭاشا جەتكىزۋ فورماسىن ويلاپ تاپقىم كەلدى. «ءسوز مىرزامەن سىرلاسۋ» سونداي ىشكى تۇيسىكتىڭ جەمىسى! مۇنداعى قىسقا قايىرمانى وقىعان وقىرمان وزىنە كەرەگىن الادى, كەرەكسىز دەسە, ءوز ەركى وزىندە…
جاقىندا توپتاپ بايقاسام, تولىق ءبىر جيناققا جەتەرلىك ەڭبەك بولىپتى, «سونى جەكە كىتاپ ەتسەڭىز ەكەن» دەپ ءوتىنىش ايتۋشىلار كوپ, ونىڭ دا ءساتى كەلەر (كۇلىپ).
– جەلىدە دوسىڭىز مەيرامبەك تولەپبەرگەنمەن حات الماسىپ, ءتۇرلى تاقىرىپتى قوزعاپ, شەرحان مۇرتازا مەن كامال سمايىلوۆ سالعان ءىزدى جالعاستىرىپ, جاڭعىرتىپ جۇرسىزدەر. بۇگىنگى قوعامداعى ەڭ وزەكتى ماسەلە نە؟ جالپى تاۋەلسىزدىك العالى ۇتقان تۇسىمىز, ۇتىلعان جەرىمىز قانداي؟ اراجىگىن اجىراتىپ, تارقاتىپ بەرسەڭىز.
– قاتارلاس, زامانداس, قاناتتاس ازاماتتاردىڭ ءبىر-بىرىمەن حات ارقىلى وي ءبولىسۋى مەن ىشتەگى بۇعىپ جاتقان سىردى كەزەكپە-كەزەك بايان ەتۋى – الەمدىك پراكتيكادا بار ءۇردىس. ارىعا بارماي-اق, كۇنى كەشەگى شەرحان مەن كامال اعالاردىڭ ءبىر-بىرىنە جازعان حات-جاۋاپتارى ۇلگى.
ال مەيرامبەك تولەپبەرگەن دوسىم ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە حات جازىسا باستاعاندا «جەكە باستى دارىپتەپ», ءوزىمىزدى ءوزىمىز ايگىلەۋ تۋرالى ويلاعان دا جوقپىز. ونىڭ دا, مەنىڭ دە ازدى-كوپتى جازعان, كىتاپ بولىپ شىققان, كەزىندە باعاسىن العان ادەبي-تاريحي ەڭبەكتەرىمىز بار. ءبىر اڭگىمە ۇستىندە ەكەۋمىزدى دە تالايدان تولعاندىرىپ جۇرگەن قوعامدىق ماسەلەلەر كوكەيدە كەپتەلىپ قالعانىن بايقادىق تا, قولعا قالام الدىق. ەكەۋارا جازىسقان حاتتار سانى وسى كەزدە وتىزعا جاقىنداپ قالدى-اۋ. اربىرەۋىندە قازىرگى قازاق قوعامىنداعى ابدەن ءپىسىپ, تولعاعى جەتكەن, ايتپاسقا بولمايتىن, وزىنشە ماڭىزدى, كەسەك-كەسەك ماسەلەلەر قوزعالادى. وكىنىشكە قاراي, حاتتارىمىز تەك الەۋجەلىدە جاريالانىپ كەلەدى. ەشبىر قازاق باسىلىمى ولاردى جاريالايىق دەپ ۇسىنىس جاسامادى. قالاماقى سۇرايدى دەپ قاشقاقتادى ما, باسقا سەبەبى بار ما, كىم ءبىلسىن؟
رۋحاني بايلانىس ارتا بەرەدى
– ەندى ءوزىڭىزدىڭ شىعارماشىلىق شەبەرحاناڭىزعا ۇڭىلسەك. سوڭعى جىلدارى ەڭبەكتەرىڭىز تۇرىك, باشقۇرت, ورىس جانە تاعى باسقا تىلگە اۋدارىلىپ, كىتاپتارىڭىز تارالۋدا. وسى جونىندە توقتالساڭىز.
– كوركەم شىعارما قاي جاعىنان الىپ باعامداپ قاراساڭ دا, شەكتەۋگە كونبەيتىن, شەكارانى بىلمەيتىن, جەر جۇزىندەگى بارشا ادامزاتقا ورتاق رۋحاني قازىنا عوي. البەتتە, جاقسى جازىلعان, جۇمىرباستىعا ايتارى بار, ويىڭا وي قوسا الاتىن, قۇندى, كوركەم تۋىندى جايىندا ايتىپ وتىرمىن.
سوسىن دا ءبىز, ءبىزدىڭ تولقىن, وتكەن عاسىردا دا, وسى عاسىردا دا الەمدىك كلاسسيكانى ىزدەپ وقىپ, تامسانا ءدامىن تاتىپ, قيالىمىزعا نەشە ءتۇرلى توسىن ويلاردى قوناقتاتىپ, جان الەمىمىزدى بايىتتىق. مىسالى, مەن ءوزىم كوركەم ادەبيەت جايىندا كەلەلى اڭگىمە قوزعالا قالسا, ونى بالزاكسىز, حەمينگۋەيسىز, دجەك لوندونسىز, اكۋتاگاۆاسىز, كافكاسىز, تولستويسىز, دوستوەۆسكيسىز, تۋرگەنەۆسىز, اۋەزوۆسىز, ايتماتوۆسىز ەلەستەتە المايمىن.
البەتتە, ەلىمىز ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان سوڭعى وتىز جىلدان استام ۋاقىت ارالىعىندا ءبىز الىس شەتەل تۇرماق, جاقىن جاتقان قانداس تۋىستارىمىز – تۇرىك, ازەربايجان, وزبەك, قىرعىز, تۇركمەن, قاراقالپاق ەلىنىڭ زامانداس اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ەسىمىن ەمىس-ەمىس ەستىگەنىمىز بولماسا, جازىپ بىتىرگەن جاڭا تۋىندىلارىمەن وقىپ-تانىسۋ تۇرماق, نە جازعانىن بىلە بەرمەيمىز. بىلگىمىز كەلسە دە, قايدان جانە قالاي وقي الامىز؟ كىتاپتار بىزگە جەتپەيدى, مەرزىمدىك باسىلىمداردىڭ كەسەك-كەسەك شىعارمانى باسۋعا مۇمكىندىگى جوق. الەۋمەتتىك جەلىدەگى رومان-پوۆەستەر جاريالانا ما؟ مىنە, وسىنداي سەبەپ سالدارىنان ارىنى قويىپ, قانى مەن ءتىلى جاقىن, جاعالاي جاتقان تۋىستاس ەلدەر اراسىنداعى ادەبي-مادەني بايلانىستىڭ كۇرت ۇزىلگەنىن بايقايسىز.
ەندى سۇراعىڭا تىكەلەي جاۋاپ بەرەيىن. مەنىڭ سوڭعى 10 جىل كولەمىندە «اششى دا ءتاتتى ءومىر» دەگەن جالپى اتاۋمەن جازىلعان بىرنەشە رومانىم بار, سونىڭ ىشىنەن ەكى قىسقا رومانىم – «وليگارح جانە وليمپ» پەن «ينتەرادام» ورىس تىلىنە اۋدارىلىپ, 2020 جىلى ماسكەۋدىڭ «حۋدوجەستۆەننايا ليتەراتۋرا» باسپاسىندا باسىلدى. بۇل كەزدە الەم كوۆيدتىڭ قۇرساۋىندا-تۇعىن. وسى سەبەپتى كىتاپتىڭ تانىستىرىلىمىن وتكىزۋ مۇمكىندىگى بولمادى. ارادا ءبىر جىل وتكەندە باشقۇرت حالىق جازۋشىسى فليۋر عالىموۆ (شىعارمامدى ورىس تىلىنە اۋدارعان) حابارلاسىپ, «سەنىڭ ەكى رومانىڭدى تۇرىك تىلىنە اۋداراتىن ءتارجىماشى تابىلدى, ءوزى تۇرىك ازاماتى, ۋفادا تۇرادى, اتى-ءجونى – ءوزجان پەرسكا. قارسى ەمەسسىڭ بە؟» دەپ سۇرادى. قالاي قارسى بولايىن, كەلىسىم بەردىم. ءوزجان ەكى قىسقا روماندى جىلدام اۋدارىپ, ونى تۇركيانىڭ «بەنگيۋ» باسپاسىنا (باسشىسى – ياكۋب ومىروعلى) جولدادىق. كىتاپتىڭ تۇرىكشە باسىلىپ شىعۋىنا تۇركياداعى قازاق ەلشىلىگى قولداۋ كورسەتتى. ءسويتىپ, 2021 جىلى جوعارىدا اتالعان ەكى روماننىڭ باسى بىرىكتىرىلىپ, جەكە كىتاپ بولىپ شىقتى. ال 2022 جىلى مەنىڭ ءبىر توپ شاعىن اڭگىمەلەرىم مەن ءابۋ ناسىر ءال-فارابي تۋرالى دراما-ديلوگيام «ماحاببات پەن وشپەندىلىك كىتابى» دەگەن اتپەن تاعى دا سول «بەنگيۋ» باسپاسىندا باسىلدى. بۇل جولى كىتاپ بولىپ شىعۋىنا تۇركسوي تىكەلەي قول ۇشىن بەردى. كىتاپ شىققان سوڭ, جىل باسىندا حالىقارالىق ۇيىمنىڭ شتاب-پاتەرىندە كىتاپتىڭ تانىستىرىلىمى وتكىزىلدى. ءىس-شارانى باس حاتشى سۇلتان راەۆ ءسوز سويلەپ اشىپ, جاڭا كىتاپ تانىستىردى. ەندى تاياۋدا عانا باشقۇرتستاننىڭ باس شاھارى – ۋفاعا بارىپ قايتقان جاعدايىمىز بار. بۇل ەلدە «باقيدان كەلگەن كەلىنشەك» پەن «جاتپلانەتالىق جىگىت» (باستارد) اتتى ەكى قىسقا رومانىمىز باشقۇرتشا (تارجىمالاعان باشقۇرت قالامگەرى فاكيل مۇرزاكاەۆ) اۋدارىلىپ, كىتاپ بولىپ شىققان-دى. ۋفاداعى ءماجيت عافۋري اتىنداعى مادەنيەت-ادەبيەت مۋزەي-ۇيىندە كىتاپتىڭ تانىستىرىلىمى ءوتتى.
بۇل كەزدەسۋلەردە ءوزىمىز تۋرالى عانا ەمەس, قازىرگى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ وزىق تۋىندىلارى جايىنان مول ماعلۇمات بەرۋگە تىرىستىق. مىسالى, ءبىزدىڭ «رومان&دراما» ادەبي جۋرنالىنىڭ بەتتەرىندە الداعى ۋاقىتتا دا باشقۇرت قالامگەرلەرىنىڭ وزىق تۋىندىلارىنا كەڭىنەن ورىن بەرىلەتىنىن جەتكىزگەندە, وسى پىكىرىمىزدى قولداپ, «ۆاتانداش» جانە «اق ەدىل» ادەبي جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورلارى قازاق قالامگەرىنىڭ ۇزدىك جاڭا تۋىندىلارىن جاريالاۋعا نيەت ءبىلدىرىپ, رۋحاني-مادەني بايلانىستى ارتتىرۋعا مۇددەلىك تانىتتى. وسىنداي بايلانىس ارقىلى ءبىزدىڭ ۇلت ادەبيەتىنىڭ قازىرگى دەڭگەيى مەن تىنىس-تىرشىلىگى جايىنان كورشىلەرىمىز كەڭىرەك بىلە تۇسپەي مە؟ بۇل ۇلكەن رۋحاني ولجا ەمەس پە؟
– دراماتۋرگيا – كۇردەلى سالا. جازۋشىلىقتىڭ وسى باعىتىندا ءوندىرىپ قالام تەربەپ ءجۇرسىز. ءسىزدىڭ سوڭعى دراماتۋرگيالىق ەڭبەگىڭىزدىڭ ءبىرى – اباي مەن ءبىرجان سال اراسىنداعى رۋحاني بايلانىس تۋرالى ءوربيدى. وسى شىعارمانىڭ يدەياسىن, ءمان-جايىن تەرەڭ تالداپ بەرسەڭىز.
– ءسوزسىز, دراماتۋرگيا – وتە قيىن جانە كۇردەلى جانر. سودان بولار, قازاق توپىراعىندا ساۋساقپەن سانارلىق قانا دراماتۋرگ بار, ونىڭ ىشىندە ءونىمدى ءارى ساپالى جازىپ, تەاتر ساحناسىندا قويىلىمدارى ۇزدىكسىز ءجۇرىپ جاتقانى مۇلدە از. مەنى كورەرمەن قاي توپقا جاتقىزاتىنىن ايتا المايمىن, الايدا سوڭعى 20-25 جىلدا وتىزدان استام درامالىق تۋىندى جازىپپىز, ونىڭ جارتىسىنا جۋىعى رەسپۋبليكانىڭ ءارتۇرلى دراما تەاترىندا ساحنالانىپتى جانە وسى كۇنگە دەيىن ءجۇرىپ جاتىر.
ءبىرجان سال مەن حاكىم اباي تۋرالى جازعان پەسام جايىندا سۇراپ قالدىڭ, ول جايىنان توقتالا كەتەيىن. شىنىمدى ايتسام, ءبىرجان سال ۇرپاقتارىنىڭ وتىنىشىنە وراي قاعازعا ءتۇستى. جالپى, ءبىرجان سال تۋرالى دا, حاكىم اباي جايىندا دا قازاق قالامگەرلەرى از جازعان جوق, جەتكىلىكتى دەڭگەيدە دەسە دە بولادى. بىراق, قاي تاقىرىپتىڭ دا بۇرىن جەتە كوڭىل اۋدارىلماعان, وقىرمان-كورەرمەنگە توسىن جاڭالىق بولاتىن تۇسى بولادى, سونى ءدوپ باسا بىلسەڭ, ول قايتادان قۇلپىرىپ شىعا كەلەدى.
«ءبىرجان ەدىم…» تاريحي پەساسىن جازۋعا ەكى جاعداي سەبەپ بولدى. ءبىرىنشىسى, تاريحتا اعا ءبىرجان مەن جاس ابايدىڭ كەزدەسكەنى جايىندا دەرەك بار. ءتىپتى بۇل كەزدەسۋگە ۇسىنىستى اباي جاسايدى. اقىن سول ۋاقىتتا ءبىرجان اعاسى جايىندا مولىنان حاباردار ەدى, اندەرىنە عاشىق, ءۇنىن ەستۋگە اسىق. اسا سىيلى قوناعى ەتۋگە ىقىلاسى اۋعان كەز. ءتىپتى بىرجانعا ارنايى حابارشى جىبەرىپ, اسىعا كۇتىپ وتىرعانىن اڭعارتادى. حابار بىرجانعا جەتەدى. تاپ سول ۋاقىتتا, ءبىر دەرەك بويىنشا, سال ءبىرجان جەتىسۋ جەرىنە, اقىن سارامەن جولىعۋعا دايىندالىپ جاتسا كەرەك. سوندا دا ۋاقىت تاۋىپ, ابايداي جاس تالانتتىڭ ءوتىنىشىن قايتارماي, ات باسىن سولاي بۇرىپ, اۋىلىنا سوعادى جانە ءبىر كۇن ەمەس, بىرنەشە كۇن قوناق بولىپ, جاستانىپ جاتىپ اڭگىمە-دۇكەن قۇرعان دەسەدى. جاس ابايدىڭ ولەڭگە عانا ەمەس, اۋەزدى انگە دەگەن قۇشتار سەزىمىنىڭ تۇتانار تۇسى وسى كەز بولار, ءسىرا! ءويتكەنى وسى ۋاقىت شاماسىندا: «قۇلاقتان كىرىپ, بويدى الار, اسەم ءان مەن ءتاتتى كۇي…» دەپ باستالاتىن ولەڭىن جازىپتى. پەسادا ءبىرجان سال مەن اقىن ابايدىڭ كەزدەسۋ ءساتىن كەڭىرەك كورسەتۋگە تىرىستىق. ابايدىڭ «ەندى سىزدەي ءانشى قازاقتا تۋار ما؟» دەگەن ساۋالىنا وراي, ءبىرجاننىڭ «مەندەي ءانشى تۋار-اۋ, بىراق سەندەي تۇيسىگى تەرەڭ, پاراساتى مول تىڭداۋشى تۋار ما؟» دەيتىن اتىشۋلى جاۋاپتاسۋىن ادەبي ادىسپەن قۇبىلتتىق. ەكى ونەر تارلانىنىڭ ەڭسەلى وبرازى مەن ەلگە ۇلگى بولار بيىك تۇلعاسىن جاڭا قىرىنان سومداۋعا تىرىستىق.
قىسقاسى, «ءبىرجان ەدىم…» تاريحي دراماسىندا بۇرىن-سوڭدى ايتىلا قويماعان جاڭا ويلار مەن تارتىمدى كورىنىستەردى قامتۋعا تىرىستىق.
نە جازساڭ دا, جاس كەزىڭدە ۇمتىل!
– قازىر قانداي تۋىندى جازىپ جاتىرسىز؟ ونىڭ جاڭالىعى مەن يدەياسى نەدە؟
– كۇنبە-كۇن نەمەسە اپتا ارالاتپاستان وتىرا قالىپ, جاڭا تۋىندى جازا بەرەتىندەي قانى قايناپ تۇرعان جاس ەمەسپىز عوي, الپىس جاستىڭ ورتاسىنان اۋىپ, جەتپىسكە قاراي اياڭداپ بارامىز. ۋاقىت بىرتە-بىرتە القىنعان كوڭىلىڭدى تەجەپ, اپتىعىڭدى ازايتىپ, ءبارىن دە بىلدىرمەي ۇرلاي باستايدى. جاس كەلگەن سايىن, بويداعى قۋات كەمىپ, ەرىكسىز شارشاۋ دەگەن ءبىر جۇك القىمدايتىنىن سەزىنەسىڭ. وسى رەتتە مەن ارتىمىزدان ەرگەن جاس تالانتتارعا مىنانى ايتقىم كەلەدى. نە جازساڭ دا, نەنى جازعىڭ كەلسە دە, جاس كەزىڭدە ۇمتىلىپ قال!
20 جىل بۇرىن «سانا دەرتى» دەگەن تاريحي دراما ء(نازىر تورەقۇلۇلى تۋرالى) جازىپ, ونى مارقۇم رايىمبەك سەيتمەت اعام تۇركىستان تەاترىندا ساحنالاعانى بار-دى. قازىر وقىپ قاراسام, ساناداعى سىرقات دەگەن ۇعىمعا تىم ءاتۇستى قاراپپىن. ءسوزىڭدى تىڭداعان بولىپ, بىراق تۇك تۇسىنبەيتىن, ءوز بەتىنشە تەرەڭ ويلاي المايتىن ادامدار ارامىزدا ءجۇر. ولارمەن قانداي قوعام قۇرۋعا بولادى؟ ادامزات قوعامىنىڭ تۇبىنە ءبىر جەتسە, وسى سانا سىرقاتى جەتە مە دەگەن قاۋىپ كۇشەيىپ بارادى مەندە. ول كوزگە كورىنبەيدى, كورگىڭ كەلسە دە, بايقاۋىڭ وتە قيىن. سىرتى ءبۇتىن, ءىشى ءتۇتىن ادامدار. قازىرگى ادامداردىڭ ساناسىن, سانالىق دەڭگەيىن ءتۇسىنۋ قانداي قيىن بولىپ كەتتى, ءا؟! وسى جان سىزداتار كەرمەك تاقىرىپتى وزەك ەتىپ, ءبىر كوركەم شىعارما جازسام دەپ جوسپارلاعالى قاشان! اللا قۋات بەرسە, كورە جاتارمىز…
– سوڭعى سۇراق, كەيدە جازۋشىلاردىڭ عۇمىرىن كەزەڭ-كەزەڭگە ءبولىپ, قاراستىرىپ جاتاتىنى بار. ءسىز قالامگەرلىك جولىڭىزعا كوز تاستاپ, كەشەگى مەن بۇگىننىڭ اراسىن سارالاعاندا قانداي كەزەڭدەردەن ءوتتىڭىز؟ وسى جونىندە ويلاناسىز با؟
– جازۋشىنىڭ وتكەن ءومىر جولىن كەزەڭ-كەزەڭگە بولۋگە بولار, الايدا شىعارماشىلىعىن كەزەڭگە ءبولىپ-باعىندىرۋ قالاي بولادى ەكەن, ءا؟ قالامگەر قانداي قوعامدا, قانداي ورتادا وسسە دە, ول ءوزىنىڭ جاقسى ما, جامان با, ايتەۋىر, بۇرق-بۇرق قايناعان قىزۋلى ويلارىمەن عۇمىر كەشەدى,
جان الەمىندەگى تۇسىنىكسىز تىلسىممەن تايتالاسىپ تىرشىلىك ەتەدى. نە جازسا دا, نەنى ايتقىسى كەلسە دە, قانداي تاقىرىپتى السا دا, كەيىپكەرى ۇلكەن-كىشى بولسا دا – ءوز قيال الەمىندە قالىقتاۋعا تىرىسادى, ادامزات قوعامىنا بيىكتەن قاراۋعا ۇمتىلادى, سولايشا, ونى ءوزى دە بايقاماي قالار, جالپى ادامزاتتىق وي قوزعاپ وتىرعانىن سەزبەۋى دە مۇمكىن.
ءبىزدىڭ ۇرپاق ەكى بىردەي قوعامدىق فورماتسيانى باستان كەشىردى: كەڭەستىك كەزەڭدى كوردىك, تاۋەلسىزدىككە قۋانىپ, وسى قوعامدى دامىتۋعا اتسالىسىپ كەلەمىز. ەكەۋىنىڭ اراسى اسپان مەن جەردەي. سوۆەت وكىمەتى جىلدارىندا, قالامگەر رەتىندە ايتايىن, ىشتەگى الاساپىران ويلار مەن تولعانىستاردى امالسىز تەجەپ ۇستاپ, تىم ەركىنسۋگە جول بەرمەي, مۇمكىندىگىنشە بەتىن عانا قالقىپ ايتۋعا ءتيىس بولدىق نەمەسە استارلاپ جەتكىزۋگە ءماجبۇر ەدىك. سوعان كوندىك, كونبەسكە امال قالمادى. ال سوڭعى وتىز جىلدان استام ۋاقىتتا قايسىبىر قالامگەر دە ەركىن كوسىلىپ, كەڭىنەن تولعاپ, تەرەڭگە سۇڭگىپ, ءومىردىڭ ارشىلماي جاتقان قۇپيا-قالتارىستارىن قال-قادەرىنشە قوپارىپ تاستاۋعا كۇش جۇمسادى دەۋگە بولادى. ءبىز دە سولاردىڭ ىشىندە بار شىعارمىز دەپ ويلايمىن.
