دارحان دالانىڭ قازاعى ءۇشىن بالانىڭ ومىرگە كەلۋى مەن وعان ازان شاقىرىپ, ات قويۋدان ارتىق قۋانىش جوق. سۇيىنشىلەگەن اعايىنعا استىنداعى جالعىز اتىن سىيلايتىن دا, استا-توك داستارقان جايىپ, توي جاسايتىن دا ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەر. سابيگە ات, ەسىم ويلاپ تاباردا دا تالاسىپ, جانتالاساتىن دا قازاقتار. راس بولسا, پسيحولوگتار ادامنىڭ تاعدىرى اتىنا ساي قالىپتاسادى دەيدى. بۇل بالاعا ات قويۋدا ەسىمنىڭ ماعىناسى تۋرالى دۇرىستاپ ويلاستىرۋ كەرەگىن اڭعارتادى.
جالپى ادامعا تاڭدالعان ەسىم بولاشاقتى تاڭداۋمەن بىردەي. ياعني اتا-اناسى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنە ءبىلۋى كەرەك. سەبەبى كوپبالالى وتباسىلاردا نەمەسە ۇلدى زارىعا كۇتىپ جۇرگەن بىرنەشە قىز بالانىڭ اتا-اناسى اسا قاتتى ءمان بەرە بەرمەيدى. ال ەس بىلە باستاعان بالاعا ەسىمنىڭ ماعىناسىن ءتۇسىندىرىپ, ساناسىنا سىڭىرە بەرۋ كەرەك. بۇرىن اتا-اجەلەرىمىز نەمەرەلەرىنە ەرىنبەي ايتىپ وتىراتىن. «اتىڭا لايىق بول» دەپ ونىڭ بويىنا ەسىمىنە ساي قاسيەتتەردى ءسىڭىرىپ, جاقسى قابىلەتىن جەتىلدىرەتىن. قازىر تۇسىنىكسىز ەسىمدەر كوپ. ال ەسىمنىڭ تۇسىنىكسىز بولۋى بالانىڭ وزىنە دەگەن سەنىمىن جوعالتادى. مىسالى, ارمان, اڭسار, ايان دەگەن ەسىم قازاقتاردا اۋىر ات بولىپ ەسەپتەلەدى. سونى ۇيدە داستارقان باسىندا بالانىڭ ەسىنە سالا بەرسە, ول بولاشاقتا اۋىر تاعدىر كۇتىپ تۇرعانىن بولجاپ قويادى. الدىندا كەزدەسكەن قيىندىقتاردى دا تاعدىرىنان كورىپ تۇرادى دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. بىراق وكىنىشكە قاراي, «قازانشىنىڭ ەركى بار, قايدان قۇلاق شىعارسا» دەيدى قازاق ماتەلى. ساياساتقا, يدەولوگياعا ەلىكتەگەن جاندار بىلاي دەپ ات قويعانىن ەستىدىك: وكتيابر, ساياسات, جيگۋلي, وليمپبەك, كومسومول, سوۆەتحان, سەزد, ەكسپو, اتازاڭ, ەلباسى, نۇروتان, نۇرلىجول, استانا, قازاقستان, اقوردا, تەڭگە, شىرشا, وكيلحون, بريلليانت, ساتيرا, انزور, گيمن, سوتسيالحان, كوروناۆيرۋس, اتتەرىس, شاشتى, ورىندىق.
«يسلام ءدىنى بالاعا ماعىناسى دۇرىس, ەستىر قۇلاققا جاعىمدى, كوركەم ات قويۋعا شاقىرادى. بالاعا ەسىم بەرۋ – اسا جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىن ءىس. تىشقان, كوروناۆيرۋس سىندى ەسىمدەر ماعىناسى جاقسى بولماعاندىقتان, باسقا ەسىمدەر قويعان دۇرىس. پايعامبارىمىز (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) ءوز سوزىندە: «بالانىڭ اكەسىندەگى اقىسى ۇشەۋ: دۇنيەگە كەلگەندە ادەمى ەسىم قويۋ, اقىلى كىرگەندە كىتاپتى ء(دىندى) ۇيرەتۋ جانە ەر جەتكەندە ۇيلەندىرۋ» دەيدى. سوندىقتان ءوزارا اقىلداسىپ, ءبىراۋىزدان كەلىسىپ, بالاعا ادەمى ات تاڭداعان جاقسى بولادى» دەيدى قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى.
ارينە, بالاسى تۇرماعان جاعدايدا, حالقىمىز ءارتۇرلى ىرىمدار جاساعان. وندايدا بالانى ءۇش نەمەسە جەتى كەمپىردىڭ اياعىنىڭ ورتاسىنان وتكىزىپ, ۇشكەمپىر, جەتىكەمپىر دەگەن ەسىمدەردى قويادى. 52 جاسىنا دەيىن بالاسى توقتاماعان كەنەن اتامىز قىزى دۇنيەگە كەلگەندە, ءتورت كەمپىر مەن ءبىر شالدىڭ ەكى اياعىنىڭ اراسىنان وتكىزىپ, اتىن ءتورت كەمپىر, ءبىر شال دەپ قويعان. كەيىن ونى تورتكەن دەپ وزگەرتكەن. بۇل ءراسىم عۇمىرى ۇزاق بولسىن دەگەن نيەتتەن تۋعان. ءبىر ىرىمدا بالانىڭ جولداسىن كيىزگە قوسىپ تىگەدى. ونى شاڭىراقتىڭ كىلدىرەۋىشىنە ءىلىپ قويعان. بالاقايدىڭ جاسى جەتىگە كەلگەندە ساداقا بەرىپ, جولداسىن ۇلى جولدىڭ بويىنا تاستاعان. مۇنداي قيىن جاعدايلاردان شىعۋدىڭ تاعى ءبىر جولى – بالاعا ىڭعايسىز ەسىمدەر قويۋ: بوقتىباي, شۇلعاۋباي, يتباي, تۇلكىباي, قاسقىرباي, بۇركىت, قويانباي, تىشقان, جولبارىس, جانە ت. ب. سونداي-اق, قازاق بالاسى تۇرماعان وتباسىنداعى سابيگە ورىسشا, باسقا شەتەلدىك ەسىمدەردى قوياتىن بولعان, مىسالى, سەرگەي, سۆەتا, دامير, ولگا, نينا, ۆەنەرا, شميدت, تاعىسىن تاعىلار.
ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى 2022 جىلى سابيلەرگە قويىلعان ەڭ تانىمال ەسىمدەر وندىعىن ۇسىندى.ولار: ءاليحان, الديار, ومار, الان, ءالي, نۇريسلام, ايسۇلتان, ءامىر, رامازان, مۋحامماد. مەدينا, اسىلىم, رايانا, ايشا, توميريس, ايىم, ايالا, ايلين, سافيا, ءامينا
ەگەر ادام ەسىمىن سۇراعان كەزدە انىق, داۋىستاپ, ماقتانىشپەن ايتسا, ونى ەسىمىن قابىلداعان ادامدار قاتارىنا جاتقىزامىز. ەگەر كۇمىلجىپ, سەنىمسىز تۇردە ايتسا, ءوز اتىن قابىلداماعانى. ويتكەنى ولار وزىنە ەسىم قويعان ادامدى جەك كورەدى. سوندىقتان وسە كەلە ەسىمىن وزگەرتەدى.
ايقاراگوزايىمسۇلۋ دەپ ۇزىننان-ۇزاق شۇباتىلعان ەسىمدى دە قوياتىن ءوزىمىزدىڭ قانداستار. ەكى ەسىمدى بىردەي ارقالاپ جۇرەتىن ادامدار, ياعني ازان شاقىرىپ قويعان اتى بولەك, وتباسىندا باسقاشا ەسىممەن اتالاتىن بالالار ەركەلىككە جاقىن بولادى. ولار ءوز ويىن ەركىن جەتكىزەدى. مىسالى, شىڭعىس سۇلتان شوقان ومىرگە كەلگەندە, ءارى اقىن, ءارى باتىر بولسىن دەپ ەسىمىن مۇحاممەد-قاناپيا قويعان, بىراق ەلگە شوقان ەسىمىمەن تانىلدى.
«تابيعاتىندا كەز كەلگەن بالا توعىز-ون جاسىندا اتىنا ءمان بەرىپ, نەگە اتى سولاي قويىلعانىن زەرتتەي باستايدى» دەيدى پسيحولوگ.
شاريعات نە دەيدى؟
يسلام ءدىنى بالاعا ماعىناسى دۇرىس, ەستىر قۇلاققا جاعىمدى, كوركەم ات قويۋعا شاقىرادى. سوندىقتان بالاعا ەسىم بەرۋ – اسا جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىن ءىس.
«سىزدەر قيامەت كۇنى ءوز ەسىمىڭىزبەن جانە اكەلەرىڭىزدىڭ ەسىمىمەن شاقىرىلاسىزدار. سوندىقتان ەسىمدەرىڭىزدى كوركەمدەڭىزدەر». «پايعامبارىمىز (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) بۇل وسيەتىندە ءبىزدى جاقسى ىسكە باعىتتاپ, كوركەم ەسىمدەر قويۋعا شاقىردى» دەيدى قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ شاريعات جانە ءپاتۋا ءبولىمى.
تاعدىرعا اسەر ەتەتىنى راس پا؟
شاريعات بويىنشا ادام ەسىمى تاعدىرىن وزگەرتىپ جىبەرمەيدى. ادام بالاسىنىڭ ەسىمى وزىنە, ومىرىنە اسەر ەتۋى مۇمكىن. حاديستە يبن مۋساياب اكەسىنەن جەتكىزەدى, اكەسى اللا ەلشىسىنە كەلگەندە, اللا ەلشىسى: «اتىڭ كىم؟» دەپ سۇرادى. ول: «حازان (قيىنشىلىق)» دەپ جاۋاپ بەردى. اللا ەلشىسى: «سەن ءساھل (جەڭىل) دەگەن ەسىمدى ال» دەدى. ول: «اكەم قويعان ەسىمدى وزگەرتپەيمىن» دەدى. يبن مۋساياب: «سول ساتتەن بەرى بىزدە قيىنشىلىق جالعاسىن تاپتى» دەيدى. حاديس تۇسىندىرمەسىندە اكەسىنىڭ مىنەزى اۋىر بولعان دەلىنەدى.
اللا ەلشىسى (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) جاعىمسىز ەسىمدى جاقسى ەسىمگە اۋىستىراتىن ەدى. سوندىقتان دا ادام بالاسىنىڭ ەسىمى جاقسى, جامان, قاتال-جۇمساق مىنەزدى بولۋىنا اسەرى بار.
ەلىمىزدە قازاقستان جانە تاۋەلسىزدىك ەسىمدى بالالار بار ەكەن. ال وتان ەسىمدى 23 بالا بولسا, ەلباسى ەسىمى 35 بالاعا قويىلعان. استانا ەسىمى 10 بالاعا بەرىلسە, 13 بالا تەڭگە ەسىمىن العان. 11 ادامنىڭ ەسىمى نۇرلىجول, 9 ادامنىڭ اتى نۇروتان جانە بايتەرەك ەسىمدى 53 ادام بار. تاعى ءۇش ادام ماڭگىلىك جانە ەكى اقوردا بار ەكەن. قازاقستاندا ءبىر ادامنىڭ ەسىمى اتازاڭ ەكەن
قازىرگى زامانعى پىكىرلەر
يسلام شاريعاتى بويىنشا جاڭا تۋعان بالانىڭ قۇلاعىنا ازان شاقىرىپ ات قويۋ ءراسىمى – سۇننەت. شاريعات بويىنشا نارەستەنىڭ وڭ قۇلاعىنا ازان, سول قۇلاعىنا قامات ايتىلادى. يمام ءابۋ ءداۋىت پەن يمام تيرميزي كەلتىرگەن حاديستە: «پايعامبارىمىز (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) قىزى فاتيما حاساندى بوسانعان كەزىندە ونىڭ قۇلاعىنا نامازعا ازان ايتقانداي ازان ايتقان». سونداي-اق, تاعى ءبىر حاديستە: «كىمنىڭ بالاسى تۋعاندا, ونىڭ وڭ قۇلاعىنا ازان ايتىپ, سول قۇلاعىنا قامات ايتسا, ول نارەستەگە «ۋممۋ سيبيان» ء(سابيدى اۋرۋ ەتەتىن جەل نەمەسە جىننىڭ كەسىرى) اسەر ەتپەيتىن بولادى» دەپ ايتىلعان. سوندىقتان زامان وزگەرسە دە, شاريعاتتىڭ سارا جولى وزگەرىسكە تۇسپەيدى. ولاي بولسا بالاعا ات قوياردا بىرنەشە جايتتى ەسكەرگەن ءجون:
ءبىرىنشىسى, بالاعا قويىلىپ جاتقان ەسىم اللادان باسقاعا قۇلشىلىق ەتۋدى بىلدىرەتىن بولماۋى كەرەك. ويتكەنى مۇنداي ماعىنانى بىلدىرەتىن ەسىمدەر ول ادامدى وزگەلەردىڭ الدىندا تومەن قىلىپ كورسەتۋى ىقتيمال. الايدا ول اللادان وزگەگە تابىنۋدى ەمەس, قىزمەت ەتۋ, باعىنۋ ماعىناسىن بىلدىرسە, شاريعاتىمىزدا ونداي ەسىمدى قويۋعا رۇقسات بەرەدى. بۇلاي دەۋىمىزدىڭ ءمانى اراب تىلىندە «ابد» (قۇل) ءسوزى «جاراتىلعان» جانە «باس يەلىگى جوق, قۇل» دەگەن ماعىنالاردى قامتيدى. مىسالى: ابدۋللا, ابدۋرراحمان سەكىلدى ەسىمدەر «اللانىڭ جاراتقانى» دەگەن ماعىنادا بولسا, ال ابدۋلمۋتتاليب سياقتى ەسىمدەر ءمۋتتاليبتىڭ قىزمەتشىسى, قۇلى دەگەن ماعىناعا كەلەدى.
ەكىنشىسى, ەسىمنىڭ تەك اللاعا عانا ءتان بولماۋى شارت. مىسالى: اللا, ار-راحيم, ار-راحمان, ءال-ءجاببار سەكىلدى ەسىمدەر. ەندەشە جوعارىدا ايتىلعان اللا تاعالانىڭ كوركەم ەسىمدەرىمەن اللادان وزگە ەشكىم اتالمايدى. وسىعان بايلانىستى ءبىر كىسىگە لاقاپ تاعىلعاندا نەمەسە بالاعا ات قويىلعاندا وسى ىسپەتتەس اتتاردى قويۋعا بولمايدى. شاريعاتتا اللانى باسقامەن ورتاق ەتەتىن مۇنداي ىستەرگە تىيىم سالىنادى. سونىمەن قاتار يسا ءماسىح, راسۋلۋللا, ءنابيۋللا سەكىلدى اتتار ادامدار اراسىنداعى عۇرىپ بويىنشا ايتىلۋى مەن ەستىلۋى جاعىنان تەك وسى ەسىمدەرمەن شىنايى اتالاتىندار, ياعني تەك يسانىڭ (ا.س.) ءوزى نەمەسە تەك مۇحاممەدتىڭ (وعان اللانىڭ سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن) ءوزى عانا ماقسات ەتىلەتىنى قالىپتاسىپ قالعان. سوندىقتان وسىنداي ماعىنانى بىلدىرەتىن ەسىمدەردى دە بالاعا قويۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى.
ءۇشىنشىسى, ەسىمنىڭ ماعىناسى جامان نەمەسە ايتقاندا, ەستىگەندە سوگىس, بالاعات سوزدەردى مەڭزەيتىن بولماۋى كەرەك. ۇلى عالىم ءال-حاتتابي «مااليمۋس-سۋنان» اتتى كىتابىندا: «ەڭ ۇنامسىز ەسىم – حارب (سوعىس) دەگەن ەسىم. ويتكەنى بۇل ەسىم جاماندىق پەن قيىندىق دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. سول سەكىلدى ءمۋررا (اششى) دەگەن ۇنامسىزدىق پەن اششىلىق ماعىناسىن بەرەدى. سونداي-اق, ادامعا يت, سيىر سەكىلدى جانۋارلاردىڭ ءارى قورلاۋ ماعىناسىندا قولدانىلاتىن اتتاردى قويۋعا تىيىم سالىنادى.
ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى 2022 جىلى سابيلەرگە قويىلعان ەڭ تانىمال ەسىمدەر وندىعىن ۇسىندى.ولار: ءاليحان, الديار, ومار, الان, ءالي, نۇريسلام, ايسۇلتان, ءامىر, رامازان, مۋحامماد. مەدينا, اسىلىم, رايانا, ايشا, توميريس, ايىم, ايالا, ايلين, سافيا, ءامينا.
تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىنان 2016 جىلدىڭ 6 جەلتوقسانىنا دەيىن 31810 ادامعا نۇرسۇلتان دەگەن ەسىم بەرىلگەن. ال قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى حانىمىنىڭ ەسىمى سارا 3512 قىزعا بەرىلگەن. ەلىمىزدە قازاقستان جانە تاۋەلسىزدىك ەسىمدى بالالار بار ەكەن. ال وتان ەسىمدى 23 بالا بولسا, ەلباسى ەسىمى 35 بالاعا قويىلعان. استانا ەسىمى 10 بالاعا بەرىلسە, 13 بالا تەڭگە ەسىمىن العان. 11 ادامنىڭ ەسىمى نۇرلىجول, 9 ادامنىڭ اتى نۇروتان جانە بايتەرەك ەسىمدى 53 ادام بار. تاعى ءۇش ادام ماڭگىلىك جانە ەكى اقوردا بار ەكەن. قازاقستاندا ءبىر ادامنىڭ ەسىمى اتازاڭ ەكەن.
«تاۋەلسىزدىك جىلدارى تۋعان بالالاردىڭ سانى 2014 جىلعا – 399 مىڭ بالا, 2015 جىلعا – 398 مىڭ جانە 2013 جىلعا – 387 مىڭ بالا. 1999 جىلى بالالار دۇنيەگە از كەلگەن» دەلىنگەن ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ مالىمەتىندە.
قازاق ەسىمدەرىنىڭ لينگۆيستيكالىق تابيعاتىن عىلىمي تۇرعىدان سارالاپ, تەوريالىق نەگىزىنىڭ قالىپتاسۋىنا تەلعوجا جانۇزاقوۆ ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن عالىم. «قازاق تىلىندەگى كىسى ەسىمدەرى» تاقىرىبى بويىنشا 1961 جىلى ءى.كەڭەسباەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن كانديداتتىق ديسسەرتاتسيا قورعادى. سول ەڭبەكتىڭ نەگىزىندە «قازاق تىلىندەگى جالقى ەسىمدەر» اتتى ستۋدەنتتەرگە ارنالعان وقۋ قۇرالى جارىق كوردى. 1971 جىلى «قازاق ەسىمدەرىنىڭ تاريحى» اتتى مونوگرافياسىن جاريالادى.
1988 جىلى ك.ەسپاەۆامەن بىرلەسىپ, ون مىڭعا جۋىق ءجيى قولدانىلاتىن كىسى اتتارىن قامتىعان «قازاق ەسىمدەرى» اتتى سوزدىگىن جاريالادى. بۇل سوزدىكتە ەر مەن ايەل ەسىمدەرى جەكە ءتىزىلىپ, تەك ەسىمدەر عانا ەمەس, اكە اتتارى مەن فاميليالارىنىڭ قازاقشا, ورىسشا جازىلۋ نۇسقالارى دا كورسەتىلدى. ەڭ باستىسى, بۇل ەڭبەك قالىڭ كوپشىلىكپەن قاتار, ازاماتتىق حال اكتىلەرىن تىركەۋ ورگاندارى مەن پاسپورت ورىندارىنا, اۋىلدىق, سەلولىق, قالالىق, وبلىستىق اكىمدىكتەرگە, بۇقارالىق اقپارات پەن مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالىپ ەدى. قوعام ءومىرىنىڭ اۋقىمدى بولىگىن قامتىعان بۇل ەڭبەكتىڭ نەگىزگى ماقساتىن تۇسىنە وتىرىپ, ونى پاتريوت عالىمنىڭ ىشكى جان شىرىلى دەپ تە, اۋرۋدى ءدال تاباتىن تامىرشى دەپ تە باعالاۋعا بولادى. يدەولوگيانىڭ بەت قاراتپاي تۇرعان تۇسىندا, ول ءۇنسىز دايىندالىپ, ماسەلەنىڭ ىڭ-شىڭسىز شەشىلۋىنە, ياعني رەسمي مەكەمەلەردە ءبىرشاما قيىندىقتاردىڭ جەڭىلدەپ, ءىستىڭ وڭعا قادام باسۋىنا ىقپال ەتتى. ەڭ باستىسى, رەسمي مەكەمەلەرگە قازاق ەسىمدەرىنىڭ ارتىندا ىزدەۋشىسى بارىن سەزىندىردى.
ءتۇيىن
بالاعا ات قوياردا ەرەسەكتەر وعان اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن, ەسىمنىڭ ماعىناسى تۋرالى دۇرىستاپ ويلاستىرۋ كەرەگىن اڭعارتادى. ءاربىر بالا – مەملەكەتتىڭ بايلىعى, بولاشاعى. ەسىمدى ەرەكشەلەيمىن, اسىرەلەيمىن دەپ بالانىڭ تاعدىرىمەن ويناۋعا استە بولمايدى.
