تاۋەلسىزدىك سارايىندا قازاقستان, رەسەي, بەلارۋس ەلدەرىنىڭ پرەزيدەنتتەرى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمشارتقا قول قويدى. بۇل راسىمگە ارىپتەس مەملەكەتتەردىڭ پارلامەنت دەپۋتاتتارى, زيالى قاۋىم جانە قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرى قاتىستى.
ءار مەملەكەتتىڭ مۇددەسى ەسكەرىلەدى
مەملەكەت باسشىلارى جىل باسىنان بەرى جوعارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەستىڭ وتىرىستارىن اۋەلى ماسكەۋدە, سودان كەيىن مينسكىدە وتكىزگەنى بەلگىلى. ال استاناداعى باسقوسۋ ەكونوميكالىق وداق كەلىسىمشارتىن قابىلداۋىمەن تاريحتا قالىپ وتىر.
الدىمەن جوعارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەستىڭ مەملەكەت باسشىلارى دەڭگەيىندەگى وتىرىسى بولدى. شاعىن قۇرامداعى وتىرىسقا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ, رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين جانە بەلارۋس پرەزيدەنتى الەكساندر لۋكاشەنكو قاتىستى.
مەملەكەت باسشىلارى كەدەن وداعى مەن بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىكتى دامىتۋدىڭ نەگىزگى باعىتتارىن, ەۋرازيالىق ينتەگراتسيالىق ۇدەرىستى كەڭەيتۋ ماسەلەلەرىن تالقىلادى. جيىندا قازاقستان پرەزيدەنتى بۇل كەزدەسۋدىڭ قازاقستان, بەلارۋس جانە رەسەيدىڭ بولاشاعى ءۇشىن ماڭىزدى ەكەندىگىنە توقتالىپ, كەلىسىمشارت بارلىق مەملەكەتتىڭ مۇددەلەرىن ەسكەرەتىنىن اتاپ ءوتتى.
– ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمشارتقا قول قويۋ ارقىلى ەۋرازيالىق كەڭىستىكتەگى ىقپالداستىقتىڭ جاڭا ساپالى كەزەڭى باستالادى. قۇجاتتا حالىقارالىق ۇيىمدارعا ءتان بارلىق بازالىق اسپەكتىلەر كورىنىس تاپقان, مەملەكەتتەردىڭ ەگەمەندى تەڭدىگى, اۋماقتىق تۇتاستىعى, سونداي-اق وداققا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ ساياسي قۇرىلىمىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن قۇرمەتتەۋ قاعيداتتارى بەكىتىلگەن, – دەدى ەلباسى.
مەملەكەت باسشىلارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ سەرىكتەس ەلدەردىڭ ەكونوميكاسىنا تىڭ سەرپىن بەرىپ, الەمدەگى الدىڭعى قاتارلى مەملەكەتكە اينالدىراتىنىنا سەنىمدى. رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين ەۋرازيالىق وداق يدەياسىنىڭ باسىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ تۇرعانىن, قازاقستان پرەزيدەنتى 1994 جىلى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىعان ءدارىسى كەزىندە وسى يدەيانى العاش رەت جاريا ەتكەنىن جەتكىزدى. سودان كەيىن ول ەكونوميكالىق وداق اياسىندا 170 ميلليوننان استام حالىقتى بىرىكتىرەتىن ءىرى وڭىرلىك نارىق قۇرىلاتىنىن, بۇل قۇجات ەلدەردىڭ ەگەمەندىگىن ساقتاي وتىرىپ, ەكونوميكالىق دامۋدىڭ جاڭا بەلەسىنە جەتەلەيتىنىن اتاپ ءوتتى.
ال بەلارۋس پرەزيدەنتى الەكساندر لۋكاشەنكو ەكونوميكالىق ينتەگراتسيا جولى وڭايعا تۇسپەگەنىن ەسكە سالدى:
– ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ ارقىلى دۇرىس جول تاڭداعانىمىزدى ەندى الەم الدىندا دالەلدەۋ بىزگە ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. بۇل – ەۋرازيا كەڭىستىگىندەگى اشىق ەكونوميكالىق قوعامداستىق. ونىڭ شارتتارىن قاتىسۋشى ەلدەردىڭ ورتاق پايداسىنا قاراي جەتىلدىرىپ وتىرۋ مۇمكىندىگى بار. قۇجات ەلدەردىڭ تاۋەلسىزدىگىن تولىق ساقتاي وتىرىپ, ينتەگراتسيالىق دامۋدىڭ جاڭا دەڭگەيىنە جەتكىزەدى, – دەدى ول.
مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ايتۋىنشا, ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمشارتقا قول قويعان مەملەكەتتەردى تەك ەكونوميكالىق مۇددە توعىستىرادى. وداق اياسىنداعى بارلىق حالىقارالىق كەلىسىمدەر, كوميسسيانىڭ مىندەتتى سيپاتتاعى كۇشى بار شەشىمدەرى ورىس تىلىندە قابىلدانعانىمەن, ول قۇجاتتار بىردەن تاراپتاردىڭ مەملەكەتتىك تىلدەرىنە اۋدارىلادى. سوندىقتان تىلدىك تۇرعىدان ەشقانداي كەمسىتۋشىلىكتەر بولماق ەمەس.
حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن جاقسارتۋ – نەگىزگى تالاپ
شاعىن قۇرامداعى ءماجىلىس كەڭەيتىلگەن قۇرامدا جالعاسىن تاپتى. بۇل جيىنعا ارمەنيا پرەزيدەنتى سەرج سارگسيان مەن قىرعىزستان پرەزيدەنتى المازبەك اتامباەۆ جانە ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيا القاسىنىڭ توراعاسى ۆيكتور حريستەنكو قاتىستى.
جيىندى اشقان ءارى جۇرگىزىپ وتىرعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ قۇرىلۋى – مەملەكەتتەردە تۇرىپ جاتقان حالىقتىڭ تۇرمىس ساپاسىن جاقسارتۋعا باعىتتالعانىن اتاپ ءوتتى. ەلباسىنىڭ ايتۋىنشا, وداقتىڭ الدىندا ەكى ۇلكەن ماسەلەنى شەشۋ مىندەتى تۇر. ءبىرىنشىسى – مەملەكەتتەردى الەمدەگى ماڭىزدى ەكونوميكالىق ماكروايماققا اينالدىرۋ. وسى ورايدا جوعارى ساپاعا قول جەتكىزۋ ارقىلى ەلدەردىڭ جاھاندىق نارىقتا باسەكەگە توتەپ بەرە الۋى كەرەك.
ەكىنشىدەن, وداق قۇرامىنداعى ءار مەملەكەتتى دۇنيە جۇزىندەگى الدىڭعى قاتارلى دامىعان مەملەكەتتەر قاتارىنا ەنگىزۋ جاعىن قاراستىرۋ كوزدەلگەن. ەڭ باستىسى, وداق حالىققا پايدالى, يگىلىكتى بولا ءبىلۋى شارت. پرەزيدەنتتىڭ ايتۋىنشا, وسىنداي ماقسات-تالاپتارىمەن ەكونوميكالىق قوعامداستىقتىڭ تارتىمدىلىعى ارتا تۇسپەك.
ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ورگاندارى قالاي جۇمىس ىستەيدى؟ بۇل تۋرالى ءسوز قوزعاعان قازاقستان پرەزيدەنتى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيانىڭ ماسكەۋدە ورنالاساتىنىن جەتكىزدى. دەمەك, ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ ەكونوميكالىق ورتالىعى رەسەي استاناسى بولادى. «ۇشتىك» ءوزارا اقىلداسا كەلە, سولاي كەلىسىم جاساسقان. ال ەۋرازيالىق سوت مينسكىدە ورنالاسادى.
وداققا مۇشە مەملەكەتتەر الماتىنى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ قارجىلىق ورتالىعى رەتىندە قاراستىرۋدى ءجون ساناپ وتىر. بۇل ۇلتتىق دەڭگەيدەن جوعارى تۇراتىن ورگان 2025 جىلدان باستاپ ەلىمىزدىڭ وڭتۇستىك استاناسىندا ورىن تەپپەكشى. ازىرشە دايىندىق جۇمىستارى جۇرگىزىلمەك.
ءۇش مەملەكەت باسشىلارى ءوزارا اقىلداسا وتىرىپ, كەڭەيتىلگەن وتىرىسقا ارمەنيا مەن قىرعىزستان پرەزيدەنتتەرىن شاقىرۋعا كەلىستى. ونىڭ وزىندىك سەبەبى بار. اتالعان ەكى ەلدىڭ وداق قۇرامىنا قوسىلۋ جايى كۇن تارتىبىندەگى نەگىزگى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولدى.
العاشقى ءسوز ارمەنيا پرەزيدەنتى سەرج سارگسيانعا بەرىلدى. ول ارمەنيانىڭ 2015 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ ەاەو-عا ەنۋى تۋرالى حالىققا حابارلانعانىن جەتكىزدى. ەندى ارمەنيا جۇرتشىلىعى ەاەو-عا كىرۋ تۋرالى كەلىسىمشارتقا ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 15 ماۋسىمىنا دەيىن قول قويۋعا ءازىر كورىنەدى.
بۇدان كەيىن قىرعىزستان پرەزيدەنتى المازبەك اتامباەۆ سويلەپ, ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ – مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا ءتيىمدى الاڭ دەگەن باعا بەردى. قىرعىزستان باسشىسى ءوز ەلىنىڭ قازىرگى ەكونوميكالىق جاعدايىنىڭ قيىندىعى تۋرالى ايتا كەلە, وسىنداي وتپەلى كەزەڭدە وزدەرىن قولداعان قازاقستان مەن رەسەيگە العىسىن ءبىلدىردى.
قىرعىزستان كەدەن وداعىنا كىرۋ تۋرالى ءوتىنىش ءبىلدىرىپ وتىر. كۇن تارتىبىندەگى وسى ماسەلەلەرگە وراي جوعارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەس مۇشەلەرى ءوز ۇسىنىس-پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى. ناتيجەسىندە, قىرعىزستاندا كەدەن وداعىنا قابىلداۋ ماسەلەسى ەش كەدەرگىسىز شەشىلدى. ال ارمەنيانىڭ ەاەو-عا ەنۋى تۋرالى شارتتى جوعارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەس مۇشەلەرى تالقىلاۋىنا وسى جىلدىڭ شىلدە ايىندا ۇسىنىلادى.
تاۋەلسىزدىككە نۇقسان كەلمەيدى
جوعارى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كەڭەستىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىنان كەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ, رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين جانە بەلارۋس رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى الەكساندر لۋكاشەنكو ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمشارتقا قول قويدى. بۇدان كەيىن پرەزيدەنتتەر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى وكىلدەرىنە مالىمدەمە جاسادى.
ەل اراسىندا وداققا كىرۋ تۋرالى كەلىسىمشارتقا قول قويىلسا, ەگەمەندىگىمىزگە زيانى تيەدى دەگەن پىكىرلەر جوق ەمەس. ارينە, جۇرەگىندە ەلىم دەگەن پاتريوتتىق سەزىمدى ۇيالاتقان كەز كەلگەن ازاماتتىڭ ەل ەرتەڭىنە الاڭداۋعا قاقىسى بار. ويتكەنى, ەلىمىزدىڭ باستى قۇندىلىعى دا, باقىتىنىڭ قاينار بۇلاعى دا تاۋەلسىزدىگىمىزدە جاتىر. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءۇش ەلدىڭ حالقىن كەلىسىمشارتقا قول قويىلۋىمەن قۇتتىقتاي كەلە, بۇل تەك ەكونوميكالىق وداق ەكەنىن جانە مۇشە-مەملەكەتتەردىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ساياسي ەگەمەندىگىنە ەش قاتىسى بولمايتىنىن باسا ايتتى. پرەزيدەنت ونىڭ دوستىق پەن ىنتىماقتاسۋدىڭ, تاتۋ كورشىلىكتىڭ جالعاسى بولاتىنىنا ءشۇبا كەلتىرمەيدى. نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ايتۋىنشا, قازىردىڭ وزىندە ەكونوميكالىق ينتەگراتسيانىڭ وڭ ناتيجەلەرى بايقالادى. اتاپ ايتقاندا, سوڭعى بەس جىلدا قازاقستاننىڭ كەدەن وداعىنا قاتىسۋشى ەلدەرمەن اراداعى تاۋار اينالىمى 88 پايىزعا ءوسىپ, 24 ملرد دوللارعا جەتكەن. ەۋرازيالىق ينتەگراتسيا جونىندەگى سەرىكتەس مەملەكەتتەرگە وتاندىق ەكسپورت 63 پايىزعا ۇلعايىپ, 6 ملرد دوللاردى قۇراعان. ەلباسىنىڭ ايتۋىنشا, بۇل ابستراكتىلى ساندار ەمەس, ولاردىڭ ارتىندا جۇزدەگەن ناقتى كاسىپورىندار مەن كومپانيالار, قازاقستاندىق, بەلورۋسيالىق جانە رەسەيلىك سەرىكتەستەرمەن اراداعى ءوزارا ءىس-قيمىلدىڭ جاڭا جەلىلەرى تۇر جانە بۇل قازاقستان بيزنەسىنىڭ تابىستى ءوسۋىنىڭ كەپىلى. وداق قۇرۋ ارقىلى قاتىسۋشى ەلدەردە شاعىن جانە ورتا كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا قولايلى شارتتار جاسالماق. ورتاق ەڭبەك رەسۋرستارى قالىپتاسىپ, بۇل ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرىپ, كاسىبي دەڭگەيدى كوتەرەدى. تاۋارلار تاسىمالداۋ, قىزمەت كورسەتۋ سىندى سالالارداعى كەدەرگىلەر جويىلىپ, تۋريزم داميدى. قىسقاسى, ءۇش ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا دا جاڭا سەرپىن اكەلەدى.
«ءار ەل – ءبىر داۋىس»
ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ تۋرالى كەلىسىمشارتتىڭ سوڭعى نۇسقاسى 700 بەتتەن تۇرادى. ءبىرىنشى بولىمدە ۇيىمنىڭ ماقساتتارى مەن مىندەتتەرى جازىلسا, ەكىنشى ءبولىم ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق شارالارىن قامتيدى.
وداق قۇرۋدىڭ باستى تالاپتارى –تاۋارلار, قىزمەتتەر, كاپيتالدار مەن جۇمىس كۇشى ەركىن اينالاتىن ورتاق كەڭىستىك قۇرۋ, ەكونوميكانىڭ ەنەرگەتيكا, ونەركاسىپ, اۋىل شارۋاشىلىعى جانە كولىك قاتىناسى سەكىلدى نەگىزگى سالالارىندا ءوزارا كەلىسىلگەن ساياسات جۇرگىزۋ, كاسىپكەرلىكتى دامىتۋعا ءتيىمدى جاعداي جاساۋ.
كەلىسىمشارتتا ءاربىر مەملەكەتتىڭ ەگەمەندىك تەڭدىگى, تەرريتوريالىق تۇتاستىعى, سونداي-اق, وداققا قاتىسۋشى مەملەكەتتەردىڭ ساياسي قۇرىلىمىن قۇرمەتتەۋ ماسەلەلەرى قامتىلعان. بارلىق شەشىمدەر تەڭ دارەجەدە قابىلداناتىنى اتاپ كورسەتىلگەن. «ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق ساياسي بىرلەستىك بولىپ تابىلمايدى. ول ساياسي ەگەمەندىكتى شەكتەمەيدى جانە ساياسي مىندەتتەردى جۇكتەمەيدى. كەلىسىمنىڭ ءمانى تەك ەكونوميكالىق ارىپتەستىك ماسەلەلەرى بولىپ تابىلادى» دەلىنگەن قۇجاتتا.
ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداقتىڭ ءۇلتۇستى ورگاندارى «ءبىر ەل – ءبىر داۋىس» قاعيداتىمەن جۇمىس ىستەيدى. ونىڭ جوعارى ورگاندارىنا ءار ەلدەردەن سايلاناتىن وكىلدەردىڭ سانى تەڭ بولادى.
ەۋرازيالىق وداق تۋرالى شارت ءاربىر مەملەكەتتىڭ پارلامەنتى ماقۇلداعاننان كەيىن, 2015 جىلدان باستاپ ءوز كۇشىنە ەنبەكشى.
قىمبات توقتامۇرات
