استانا قالاسىندا ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا كوكونىس باعاسى ءوستى. اتاپ ايتقاندا, قىزاناق 2,3%-عا, پياز 4,3 %-عا, كارتوپ 3 %-عا, قىرىققابات 2,1 %-عا, ءسابىز 1 %-عا قىمباتتاعان. بۇل ەندى كوز كورىپ, قۇلاق ۇيرەنگەن جاعداي. ەلىمىزدىڭ ساۋدا جانە ينتەگراتسيا مينيسترلىگىنىڭ ساۋدا كوميتەتى ازىق-تۇلىك باعاسىن تەجەۋ ماسەلەسى بويىنشا كەڭەس وتكىزدى. بىراق ودان شىعىپ جاتقان ناتيجە ماردىمسىز.
قارجىنى قالاي ساقتاۋعا بولادى؟
راسى كەرەك, ەلىمىزدەگى ينفلياتسيانىڭ دەڭگەيى قارجى ساراپشىلارىن الاڭداتىپ وتىر. باعانىڭ كۇن ساناپ ءوسۋى, قاراپايىم حالىقتىڭ تۇتىنۋ مۇمكىندىكتەرىن تومەندەتە باستادى. راسى كەرەك, قازىر كوپشىلىك وندىرىستىك تاۋارلاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە ازىق-تۇلىكتىڭ ءوزىن شەكتەپ الاتىن دارەجەگە جەتكەنىن جاسىرۋعا بولمايدى. وسىنىڭ ءبارى قازاقستاندىقتاردى الداعى ۋاقىتتا دەپوزيتتەگى سالىمىنىڭ ساقتالۋ جاي-كۇيى قالاي بولادى دەگەن ماسەلە توڭىرەگىندە دە ويلانتىپ وتىر.
قازىر اقشانىڭ قۇنسىزدانۋى دۇنيە جۇزىندە بايقالىپ وتىر. سونىڭ ىشىندە قازاقستاندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان دارەجەگە جەتكەنىن ساراپشىلار جاسىرىپ جاتقان جوق. ەندى وسى قيىندىقتان شىعۋ جولدارى قانداي؟
ونىڭ ەڭ ءبىر ءتيىمدى مۇمكىندىگى – اقشا قاراجاتىن ينۆەستيتسيالاۋ دەگەندى ايتادى قارجىگەرلەر. «اقشانى شۇلىققا تىعىپ, سەيفتە ساقتاعانمەن, ول قۇنسىزدانا تۇسەدى. ودان دا دەپوزيتتەرگە سالىپ, باعالى قاعازدار كۇيىندە ۇستاسا, جىلجىمايتىن مۇلىك الۋعا جۇمساسا, نە بولماسا التىن, ءىنجۋ سياقتى باعالى تاستارعا اينالدىرسا, اناعۇرلىم ءتيىمدى بولاتىنىن ايتادى بىلەتىندەر. بۇل ەندى ۇسىنىس قانا. ال شىن مانىندە, قولىنداعى اقشاسىن كىم, قالاي پايدالانعىسى كەلەدى, ەندى ول ءوز شارۋاسى.
دەگەنمەن, قارجىگەر ايتورە ءايتىمۇلىنىڭ ايتۋىنشا, كەيىنگى كەزدە جۇرتشىلىقتىڭ قولدارىنداعى قارجىسىن جاپپاي دەپوزيتكە سالۋ ۇدەرىسى بايقالادى ەكەن. «دەپوزيت ايتارلىقتاي پايدا اكەلمەگەنىمەن, جىل سايىن ءورشىپ بارا جاتقان ينفلياتسيادان قورعاۋعا از دا بولسا سەپتىگى تيەتىنى ءسوزسىز. سوندىقتان بۇل دۇرىس دەپ سانايمىن. ماسەلەن, 2021 جىلدىڭ تامىزىنان بەرى ەلىمىزدە دەپوزيتتەردىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەسى اناعۇرلىم كوتەرىلدى. وسىعان وراي ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ سىياقى مولشەرى 2023 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا جەكە تۇلعالار ءۇشىن 13,9 پايىز بولدى. ال بۇل كەزدە ەلدەگى اقشانىڭ قۇنسىزدانۋى 16,8 پايىز دەپ بەلگىلەنگەن ەدى. تاپ ءبىر پايداعا كەنەلىپ قالماعانىمەن, بۇل – سالىمشىلاردىڭ قارجى-قاراجاتتارىن قۇنسىزداندىرماي سول كۇيى ساقتاپ قالۋعا بولاتىن بىردەن-ءبىر قادام.
بىزدە يمپورت 46,7 ملرد دوللار, ال ەكسپورت 27,1 ملرد دوللاردى قۇرايتىنىن بايقايمىز
ال باعالى قاعازدار نارىعىنداعى ينۆەستيتسياعا كەلەتىن بولساق, بۇل جەردە ءار ادام ءوزى جەكە-دارا تاڭداۋ جاسادى. بۇعان كومپانيانىڭ ينۆەستيتسيالىق پورتفەلى ارقىلى دا قاتىسىپ جۇرگەندەر بار. باعالى قاعازدار نارىعىنا ءوز بەتتەرىنشە اۋەستىك تانىتاتىن ازاماتتاردىڭ قارجىلىق ساۋاتتىلىعى مىقتى بولۋى شارت. قارجى نارىعىنداعى جاعدايدى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ءتۇسىنىپ, تەرەڭ زەرتتەمەي, بۇل سالادان پايدا تابام دەۋ وتە اسىعىستىق بولادى.
قازىر كوپتەگەن تۇرعىن باسقارۋشى كومپانيالاردىڭ قىزمەتىن پايدالانىپ ءجۇر. كليەنتتەرى ءۇشىن بارلىق وپەراتسيالاردى وزدەرى جۇرگىزگەنىمەن, قىزمەتى دە كەز كەلگەن ادامنىڭ قولى جەتە بەرمەستەي كوتەرىڭكى بولىپ كەلەدى. راس, ولار سالىمشىلاردىڭ قاراجاتىن مۇمكىندىگىنشە تەز ءارى ساۋاتتى ينۆەستيتسيالاۋعا كومەكتەسەدى, تەك كليەنت ءوزىنىڭ قارجى نارىعىنداعى قاراجاتىنىڭ ۇدەرىسىن ۇنەمى باقىلاپ وتىرۋعا مۇمكىندىگى بولا بەرمەيتىنى بولماسا! بۇعان قوسا كەيىنگى كەزدە باعالى قاعازدار نارىعىنىڭ قۇبىلمالىعى دا كوپشىلىكتى ويلاندىرىپ ءجۇر.
ەندى ءبىر اقشانى ساقتاۋدىڭ جالپىعا كەڭىنەن تۇسىنىكتى ءتاسىلى – ول التىن ساتىپ الۋ. تەڭگەنى التىن كۇيىندە ساقتايتىن وتانداستارىمىزدىڭ قاتارى دا اۋقىمدى. ولار ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردەگى تەمىر سەيفتەردە ەسەپ شوتتار اشىپ, قۇيما التىن مەن زەرگەرلىك بۇيىمداردى وسى جەردە ساقتاپ كەلەدى. ارينە, ونىڭ دا وزىنە ءتان قيىندىقتارى مەن تاۋەكەلگە باراتىنداي ساتتەرى از ەمەس. بىراق سوعان قاراماستان بۇل ءتاسىلدى تاڭدايتىنداردىڭ قاتارى دا قوماقتى.
ەلىمىزدە تۇرعىن ءۇي باعاسى جىل سايىن ءوسىپ كەلەدى. ءتىپتى ول 2022 جىلى ايتارلىقتاي كوتەرىلدى. ال 2023 جىلدىڭ مامىر ايىنداعى مالىمەت بويىنشا, قايتالاما نارىقتاعى پاتەر باعاسى – 9, جاڭا ۇيلەردىڭ باعاسى 15,9 پايىزعا شارىقتاپ كەتكەن. ەسەپتەپ قاراساق, بەس جىلدا جاڭا پاتەرلەر قۇنى 84,2 پايىزعا دەيىن ءوسىپ كەتكەن ەكەن.
قارجىلىق ساۋاتى جوعارى ادامعا بۇل جيناق اقشاسىن ساقتاپ, كوبەيتۋدىڭ ءارى ينفلياتسيادان قورعانۋدىڭ ەڭ ءبىر تاپتىرماس جولى بولار ەدى» دەدى قارجىگەر.
قاتاڭ ەسەپ كەرەك
استانا قالاسىندا ۇلتتىق بانكتىڭ اقشا-كرەديت ساياساتىنىڭ ستراتەگيالىق ماسەلەلەرىنە قاتىستى وتكىزىلگەن عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيادا باعانىڭ شارىقتاۋىنا, اقشانىڭ قۇنسىزدانۋىنا بايلانىستى ماماندار ءوز پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى. «بىزدە كاسىپكەرلەر دە, الەۋەتتى بيزنەس وكىلدەرى دە نارىق زاڭىن جەتە زەرتتەمەيدى. «شىعارعان ءونىمىمىزدىڭ كوپ بولۋى, ساپالى بولۋى كەرەك» دەپ ۇرانداتىپ الادى دا تاۋار مەن باعانىڭ اراسىنداعى ءوزارا بايلانىستى جان-جاقتى ءتۇسىنىپ, ساراپتامايدى. سودان كەلىپ, باسەكەگە قابىلەتتىلىك تومەندەيدى» دەيدى ەكونوميست-قارجىگەر ولجاس قۇدايبەرگەن.
– قازاقستان رەسپۋبليكاسى باسەكەلەستىكتى قورعاۋ جانە دامىتۋ اگەنتتىگىنىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا, كاسىپورىندار سانى مەن شىعارىلعان تاۋارلاردى باعالاۋ مولشەرى اراسىندا مۇلدە ەسەپ جۇرگىزىلمەيدى ەكەن. نارىق دەڭگەيى قانداي, باعا قانداي؟ قاتاڭ ەسەپ جوق. ماسەلەن, كوكونىس پەن سيىر ەتى بىزدە تومەن شوعىرلانعان نارىققا جاتادى. سوندىقتان مۇندا قوسىلاتىن ۇستەمە وزىندىك قۇنىنىڭ 7%-نان اسپاۋى كەرەك. ال جۇمىرتقا, ءسۇت, نان, قىرىققابات پەن ۇننىڭ – نارىقتا كوتەرىڭكى باعامەن ساتىلۋى – كەيىنگى كەزدە «تابيعي فاكتورلار» دەپ سانالىپ ءجۇر. ويتكەنى «تۇپكى وندىرۋشىدەن ساتىپ الۋ باعاسى جوعارى بولىپ كەلەدى» دەگەن ءۋاج ايتىلۋدا. سوندىقتان كۇنباعىس مايى مەن تاۋىق ەتى, قانت, قاراقۇمىق كەيىنگى كەزدە 25 %-عا دەيىن قىمباتتاپ كەتتى. مامانداردىڭ پىكىرىنشە, جوعارى شوعىرلانعان نارىقتا بۇل ونىمدەر ساۋداگەرلەر اراسىندا ءوزارا كەلىسىممەن ساۋدالاناتىن كورىنەدى. ايتالىق, ەلىمىزدە قانت تەك ءتورت كاسىپورىندا عانا وندىرىلەدى دە, ونى ساۋداعا 14 مەكەمە تاراتادى ەكەن. سوندىقتان ونىڭ ۇستەمە باعاسى 53%-عا دەيىن ءوسىپ كەتەتىن كورىنەدى.
قازاقستانداعى كۇشتى ينفلياتسيانىڭ تاعى ءبىر سەبەبى – ىشكى ءوندىرىستىڭ دامىماۋى. ەل ۇكىمەتى قازاقستاندىق شيكىزاتتى حالىق كەڭىنەن تۇتىناتىنداي ەتىپ وڭدەۋگە جاعداي جاساي الماي وتىر. ونىڭ ەسەسىنە نارىقتى ازىق-تۇلىكتەن باستاپ, قۇرىلىس ماتەريالى مەن قۇرال-جابدىقتارعا دەيىن جاپپاي يمپورت تاۋارلار جاۋلاپ الدى. ءارى ولارعا كوتەرىڭكى باعا قويىلاتىنى دا جاسىرىن ەمەس.
ەگەر ساۋدا اينالىمىنا كوز جۇگىرتسەك, بىزدە يمپورت – 46,7 ملرد دوللار, ال ەكسپورت 27,1 ملرد دوللاردى قۇرايتىنىن بايقايمىز. ءارى ءبىز بۇل يمپورتتى دوللار, ەۋرو, يۋان, رۋبل سياقتى شەتەل ۆاليۋتاسىنا ساتىپ الامىز عوي. بۇل دا – تەڭگەنىڭ قۇنسىزدانۋىنا الىپ باراتىن بىردەن-ءبىر سەبەپ, – دەدى ەكونوميست.
تىزگىن – ۇلتتىق بانكتە
اقشانىڭ قۇنسىزدانۋىنا سەبەپ كوپ. سونىڭ ءبىرى – رەسەي ەكونوميكاسىنىڭ قۇلدىراۋى. قالاي دەسەك تە, قۇداي قوسقان كورشىمىز ورىس ەلىندەگى جاعداي بىزگە اسەر ەتپەي قويمايدى. جىلدار بويى تامىرلانىپ بايلانىسقان الىس-بەرىس, ساۋدا-ساتتىق بارلىق سالاداعى ىشكى قارىم-قاتىناستار ءالى جالعاسىپ كەلەدى. سوندىقتان بۇل مەملەكەتتى تۇنشىقتىرىپ جاتقان سانكتسيالار پاكەتىنەن بولەك, الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر مەن ينۆەستورلار سەنىمىنىڭ جوعالۋى ۇلكەن قيىندىق كەلتىرىپ وتىر. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە رۋبل 67 پايىزعا قۇنسىزدانىپتى. بۇل ءبىزدىڭ ەكونوميكامىزعا دا ايتارلىقتاي زيانىن تيگىزۋدە.
ەندى وسى تىعىرىقتان شىعار جول بار ما؟ ساراپشى ماماندار ول ءۇشىن ۇلتتىق بانك ءوز قولىنداعى قۇزىرەتتى تولىق پايدالانۋ كەرەك دەگەندى ايتادى. ەكىنشى سوزبەن ايتقاندا, «ءوندىرىستى ۇلعايتامىز, نارىقتى تاۋارمەن, قىزمەتپەن تولىقتىرامىز» دەگەن جەلەۋمەن ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرگە مولشەرلەمەسى جوعارى اقشا بەرۋدى ءۇزىلدى-كەسىلدى توقتاتۋ كەرەك. سوسىن كرەديتتىك بەلسەندىلىكتى ازايتۋ, كوممەرتسيالىق بانكتەردىڭ باس بانكتەگى قارجى-قاراجاتىن شەكتەۋ نەمەسە ونى باعالى قاعازدارىن ساتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرۋ ماسەلەسىن قولعا الۋ قاجەت.
مىنە, وسىنداي كوشەلى-كوشەلى ۇسىنىستاردى جۇزەگە اسىراتىن بولسا, ەل ۇكىمەتى مەن ۇلتتىق بانك ەڭ بولماسا ينفلياتسيانىڭ قارقىنىن توقتاتار ەدى. ەڭ باستىسى, بارلىق سەبەپ-سالداردى انىقتاپ, ونىڭ كۇش بەرۋشى تەتىكتەرىن اۋىزدىقتاسا, ەل ەكونوميكاسىنا كوپ كەشىكپەي قان جۇگىرۋى ابدەن مۇمكىن دەگەندى ايتادى ساراپشى-ماماندار.
