قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ قارا قازانىندا قايناپ, ۇلت ماسەلەسىن قاۋزاپ, قالامىن ۇشتاعان, كەشەگى سەيداحمەت بەردىقۇلوۆ, شەرحان مۇرتازا, ءابىش كەكىلباي سەكىلدى مىقتى باس ساراپشىلاردىڭ شەكپەنىنەن شىققان قاينار ولجاي اعامىز جۋىردا رەداكتسيامىزعا كەلىپ, بار بىلگەنىن, جيعان-تەرگەنىن ءبولىستى. ساۋاتسىز سويلەمدەر, قاتە ماتىندەر, شۇبالاڭقى ويلار تۋرالى ناقتى مىسالدارىن كورسەتتى. «ۇلت ۇپايى» ايدارىنىڭ بۇگىنگى قوناعى – تانىمال جۋرناليست, پرەزيدەنت گرانتىنىڭ يەگەرى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى قاينار ولجاي.
– قاينار قالياقپارۇلى, ءتىل تازالىعى مايدانىنداعى از ادامنىڭ قاتارىندا ءجۇرسىز. جۋرناليستەرگە ارنالعان سەمينار-ترەنينگتە «جۋرناليستيكاداعى ءتىل تازالىعى ءۇشىن كۇرەسەتىن سوڭعى بۋىن وكىلدەرى بىزدەر» دەپ اتاپ ءوتتىڭىز. شىنىندا سولاي ما؟
– شىنىندا دا سولاي. ءتىل ەشكىمگە كەرەك بولماي بارادى. ەڭ ۇلكەن دالەلىم – قازىرگى جاس جۋرناليستەردىڭ «ايتۋ كەرەك» دەگەندى «ايتۋ كەرەك-ءپىز», «بارۋىم كەرەك-ءتى» «بارۋ كەرەك-ءپىز» دەپ ايتىپ, جازىپ جۇرگەنى. بۇل دۇرىس ەمەس. بۇعان جۋرناليستەر نازار اۋدارمايدى, ولارعا كەرەگى – اۋلەكى, جەلوكپە تاقىرىپتار, بىراق سونىڭ ءوزىن جەرىنە جەتكىزىپ, مايىن تامىزىپ جازا المايدى. ءتىلدىڭ ءوزىنىڭ نورمالارى بار, جۋرناليستەر سول تالاپتاردى ساقتامايدى. ءجۋرناليستىڭ ءوزى تىلدىك نورمانى ساقتاماسا, ءتىل تازالىعى ءۇشىن قالاي كۇرەسەدى؟! مىسالى, باقشا ءوسىرىپ وتىرعان اقساقال بارىنشا سول باقشاسىن بارىنەن كۇزەتەدى, سول سەكىلدى وسى انا ءتىلىمىزدىڭ ارقاسىندا پايدا تاپپاساق تا, جالاقى الدىق, ءومىر باقي نانىن جەدىك, سول كاسىپتىڭ قۇلاعىن ۇستادىق, ءبىزدىڭ باقشامىز سياقتى جانە ونى وسى كۇنگە دەيىن كۇزەتىپ كەلەمىز. باقشانى اقساقال ارامشوپتەردەن قالاي قورعاسا, ءبىز دە ءوز باقشامىزدى, ياعني جۋرناليستيكانى سولاي قورعاعانىمىز ءجون. ال قازىرگىلەر ءوز باقشالارىندا ءارامشوپتى وزدەرى ءوسىرىپ وتىر. سوندىقتان, ءتىل تازالىعى ءۇشىن كۇرەسەتىن سوڭعى بۋىن وكىلدەرى بىزدەر بولىپ قالامىز, وتە وكىنىشتى, بىزدەن كەيىنگى, قازىرگى 25-30-داعى جۋرناليستەرگە تازا ءتىل كەرەك جوق سياقتى.
– قازىرگى زاماناۋي جۋرناليستيكانىڭ باستى قاتەلىگى نەدە؟
– جۋرناليستيكا سان تاراۋ, جۋرناليستيكاداعى ءار ادام ءارتۇرلى, ءبىر توپقا قوسۋعا بولمايدى. ايتاققا ەرەتىن جۋرناليستەر – ءبىر توپ, مەملەكەتتىك ساياساتتى جازاتىن ارىپتەستەر – ءبىر توپ, سول سياقتى بەيتاراپ, اندا-ساندا عانا قالام تەربەيتىن سالماقتى دۇنيەلەر جازاتىن قالامداستار بار. ءۇش توپ بار: مەملەكەتتىك توپتاعىلار – «ەگەمەن قازاقستان», «ايقىن», «استانا اقشامى» گازەتتەرىنىڭ نەمەسە «حابار» اگەنتتىگى, «قازاقستان» تەلەارناسىنىڭ باعىتى بەلگىلى, اۋا جايىلىپ كەتۋشىلىك جوق, مەملەكەتتىڭ ساياساتى تۋرالى جازادى. مىسالى, قايرات نۇرتاستىڭ كونتسەرتى جايىندا جازعانىمەن, ونىڭ نە ءىشىپ, نە تۇتىناتىنى تۋرالى ايتا قويمايدى, ال ەكىنشى توپقا كونتسەرت تۋرالى قىزىقتى ەمەس, ولارعا ءانشىنىڭ نە كيىپ, نە تۇتىناتىنى قاتتى قىزىقتى. ال ءۇشىنشى توپقا قايرات نۇرتاستىڭ مۇلدە كەرەگى جوق. ولاردىڭ قاتارىندا قالي سارسەنباي نەمەسە ءامىرحان مەڭدەكە بولۋى مۇمكىن, ولاردى الاڭداتاتىنى باسقا, ونى ولار ەگجەي-تەگجەيلى ساراپتاپ جازۋى مۇمكىن. وسى توپتاردىڭ قاتەلىكتەرى بار: ءبىرىنشى توپتىڭ قاتەلىگى سوندا – وزدەرى كورىپ-ءبىلىپ وتىرعان نارسەنى ايتا الماي, جازا المايتىندىعىندا. ەكىنشى توپتىڭ قاتەلىگى – ولاردى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى الاڭداتپايتىنى, ولارعا ءار نارسەنىڭ باسىن شالىپ جۇرگەن ۇنايدى. ءۇشىنشى توپ كۇندەلىكتى بولىپ جاتقان وقيعاعا ءۇن قوسپايدى, وتە اۋىر قوزعالادى. جۋرناليستيكادا وسىنداي ءۇش توپ بار, قاتەلىكتەرىن دە سانامالاپ ءوتتىم.
وقىماعان ادام وسپەيدى. بىرىنشىدەن, ءوزىڭنىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەندىگىڭدى سەزىنۋ ءۇشىن باسقالاردى مىندەتتى تۇردە وقۋ كەرەك. كاسىبي دەڭگەيىڭدى, قانشالىقتى جازا الاتىنىڭدى انىقتاۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە وزگەلەردى وقۋ كەرەك. ەكىنشىدەن, وقۋ ارقىلى جاس جۋرناليستەردىڭ ءستيلى قالىپتاسادى
– بارلىق كەمشىلىك كوپ وقىماۋدان, وزىنە دەيىنگىلەردى ساراپتاماۋدان شىعاتىن سەكىلدى. جاس قالام يەلەرىنە كىمدەردى, نەنى وقۋدى ۇسىنار ەدىڭىز؟
– وقىماعان ادام وسپەيدى. بىرىنشىدەن, ءوزىڭنىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەندىگىڭدى سەزىنۋ ءۇشىن باسقالاردى مىندەتتى تۇردە وقۋ كەرەك. كاسىبي دەڭگەيىڭدى, قانشالىقتى جازا الاتىنىڭدى انىقتاۋ ءۇشىن مىندەتتى تۇردە وزگەلەردى وقۋ كەرەك. ەكىنشىدەن, وقۋ ارقىلى جاس جۋرناليستەردىڭ ءستيلى قالىپتاسادى. ورالحان بوكەيدىڭ جازۋى ءبىر باسقا, قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ جازۋى ءبىر باسقا. ەكەۋى ءبىر-بىرىنە ۇقسامايدى. ستۋدەنت كەزدە ءبىر جاتاقحانادا, ءبىر بولمەدە جاتقان ءابىش كەكىلباەۆ پەن مۇحتار ماعاۋيننىڭ ءستيلى ەكى باسقا. وسىلاردىڭ ءبارىن وقي كەلە وزگەلەردى تانۋ ارقىلى جازۋ ءستيلىڭ قالىپتاسادى. ۇشىنشىدەن, ءبىلىمىڭ بولماسا, الدىڭعى قاتارداعى جۋرناليست بولىپ اقپاراتتى ءدال جەتكىزە المايسىڭ.
– وپەراتيۆتى بولۋ ارقىلى ساۋاتتى جازۋ كۇندەلىكتى اعىمدا مۇمكىن بە, تاقىرىپتى قالاي تاۋىپ قوياسىز, جازاتىن ماسەلەلەردى قالاي ىرىكتەپ, تاڭدايسىز؟
– ەكى نارسە بار: جۋرناليست بەلگىلى ءبىر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جۇمىس ىستەگەندە باسشىلىقتىڭ بەرگەن تاپسىرماسىن ۋاقىتىندا ورىنداۋى ءتيىس. ءبىزدىڭ ولقى جەرىمىز دە وسى – بەرىلگەن تاپسىرمانى ورىنداماۋىمىزدا. جاپونداردىڭ دامۋى – ولاردىڭ جوعارى ورىنداۋشىلىق قابىلەتىندە. ورىنداۋشىلىق قابىلەت جوق. تاپسىرمانى ورىنداۋدىڭ ورنىنا ەرەگىسىپ, «ال ورىنداماسام, نە ىستەيسىڭ؟» دەپ شىعا كەلەدى. «انا تاقىرىپقا بارايىن دەسەم, ۇيىمنەن الىس, جاعدايىم جوق, كارى شەشەم بار, بالام جاس, ماعان الىس نەمەسە مىنا تاقىرىپ ماعان ۇنامايدى» دەپ شالقايادى. مۇنداي ادام جۋرناليست بولا المايدى. باسشىنىڭ تاپسىرماسى ورىندالۋى كەرەك, ونىڭ ۇستىنە سەن وسى ارقىلى كاسىبىڭە ادال ەكەندىگىڭدى دالەلدەيسىڭ. ودان وزگە وزىڭە ۇنايتىن, اندا-ساندا جۇرەگىڭدى جارىپ شىققان تاقىرىپتى زەرتتەپ, ماقالا جازۋىڭ كەرەك. بۇل – جۋرناليستيكانى ونەر رەتىندە, ءوزىڭنىڭ جەتىلگەن جۋرناليست ەكەندىگىڭدى تانىتاتىن قادام. باسشىنىڭ تاپسىرماسى مەن كوكەيىڭدەگىنى جازىپ, ەكى جاقتى يىعىڭداعى شەلەكتى تەڭ ۇستاپ تۇرۋىڭ كەرەك. كۇندەلىكتى اعىمعا ىلەسە وتىرىپ, ءبارىن وقىپ, ىزدەنىپ, ساۋاتتى بولعان دۇرىس. ءۇش سويلەمنەن تۇراتىن زامەتكا جازساڭ دا, ءۇش بەت ماتەريال جازساڭ دا ءبارى ساۋاتتى جازىلۋى ءتيىس.
باقشانى اقساقال ارامشوپتەردەن قالاي قورعاسا, ءبىز دە ءوز باقشامىزدى, ياعني جۋرناليستيكانى سولاي قورعاعانىمىز ءجون. ال قازىرگىلەر ءوز باقشالارىندا ءارامشوپتى وزدەرى ءوسىرىپ وتىر. سوندىقتان, ءتىل تازالىعى ءۇشىن كۇرەسەتىن سوڭعى بۋىن وكىلدەرى بىزدەر بولىپ قالامىز, وتە وكىنىشتى, بىزدەن كەيىنگى, قازىرگى 25-30-داعى جۋرناليستەرگە تازا ءتىل كەرەك جوق سياقتى
تاقىرىپتى ۇنەمى تاۋىپ قويۋ كەرەك. ونى كەشەگى سەمينار-ترەنيگتە جۋرناليستەرگە ايتتىم. تاقىرىپ تارتىمدى بولسا, وقىرمان ماقالانى مىندەتتى تۇردە وقىپ شىعاتىنى ءسوزسىز. ماقالادا جاسىرىلعان دۇنيەگە تاۋىپ قويىلعان تاقىرىپ تارتىپ تۇرۋى كەرەك.
– جۋرناليست ماماندىعىن تاڭداماعاندا كىم بولار ەدىڭىز, سۇيىكتى ءىسىڭىز نە؟
– مەن جۋرناليست بولماسام, جاقسى ەتىكشى بولار ەدىم. ەتىكتى جاماۋ, تىگۋ, وكشەسىن قاعۋدان الدىما جان سالمايمىن. زەينەتكە شىققاسىن ويلاعانمىن, بۇرىنعى كسك, قازىرگى وسي-گە بارىپ, كوپقاباتتى اۋلانىڭ اۋلا سىپىرۋشىسى, تازالىقشى بولسام دەگەنمىن. بىراق, وعان جەتە الماي ءجۇرمىن. سەبەبى باق-تان سەمينار وتكىزۋگە, ستسەناري جازۋعا تاپسىرىس بەرسە, كەيبىر باسپالار كىتاپتى رەداكتسيالاۋدى ۇسىنىپ, مەديا سالاسىندا ارىپتەستەرىمە ءجيى سەمينار وتكىزىپ, قولىم تيمەي ءجۇر (كۇلىمسىرەپ جاۋاپ قاتتى – رەد.گ.س.).
– جۋرناليستەر حالىقتىڭ ءسوزىن سويلەيدى, بىراق جۋرناليستەردىڭ قۇقىن كىم قورعايدى, زاڭ جاعىنان نەگە ۇنەمى كەشەۋىلدەپ جۇرەمىز؟
– «ماسس-مەديا تۋرالى» زاڭ دايىندالۋدا. اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگى ۇسىنعان زاڭ جوباسى پارلامەنتتىڭ الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ كوميتەتىندەگى جۇمىس توبىندا تالقىلانۋ ۇستىندە. زاڭ شيكىلەۋ, دۇمبىلەزدەۋ جازىلعان. وندا جۋرناليستەردىڭ قۇقىن قورعاۋ كورىنىس تاپپاعان, قايتا زاڭدى تۇرعىدا بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە شەكتەۋلەر بار سەكىلدى. سوندىقتان, جۋرناليستەر زاڭنىڭ وزدەرىنىڭ قۇقىعىن قورعايتىنداي بولۋىنا بەلسەندىلىك تانىتۋ كەرەك. ماجىلىستە جۋرناليستيكانىڭ قازانىندا قايناعان كاسىبي ماماندار بار. سول دەپۋتاتتار زاڭنىڭ پارمەنى جۋرناليستەردىڭ قۇقىعىن عانا ەمەس, الەۋمەتتىك تۇرعىدا قورعالۋىن تالاپ ەتىپ, قۇقىق نورمالارىن قايتا جازۋدى ۇسىنىپ وتىرعانىن ەستىدىم. ەگەر ۇكىمەت بەلدەن باسپاسا, دۇرىس زاڭ شىعاتىنىنا ۇمىتتەنەمىن.
– جانىڭىزعا قاي تاقىرىپ جاقىن, مادەنيەت پە, اقپارات پا؟ جۋرناليستەر بەلگىلى ءبىر سالاعا ماماندانۋ كەرەك دەگەنگە كوزقاراسىڭىز قانداي؟ بارلىق تاقىرىپتا دا شەدەۆر دۇنيەلەر جازاتىن مىقتى جۋرناليست دەپ كىمدەردى اتار ەدىڭىز؟
– ماعان ەڭ ۇنايتىن تاقىرىپ – عارىش. وسى تاقىرىپتا كوپتەگەن ماقالا جازدىم. «قۇيرىقتى جۇلدىز» – كومەتا (كۇن جۇيەسىنىڭ كىشى دەنەسى) تۋرالى جازعان العاشقى ماقالامنان باستاپ, اي, كۇن تۋرالى, عارىشكەر توقتار اۋباكىروۆ تۋرالى بىرنەشە ماقالام بار. عارىشتان سوڭ ماعان ۇنايتىن تاقىرىپ – ەكولوگيا. وسى تاقىرىپتاردى جاقسى كورىپ جازامىن.
مىقتى جۋرناليست دەپ قالي سارسەنبايدى, ءامىرحان مەڭدەكە مەن ساكەن سىبانبايدى ايتار ەدىم. قالي رۋحانياتتى, ءامىرحان قازىرگى قوعام تۋرالى, ساكەن سپورتتى ەرەكشە جازادى. بىراق, وكىنىشكە قاراي, مۇنداي جۋرناليستەر بىزدە ساۋساقپەن سانارلىقتاي عانا.
– ەلىمىزدە جۋرفاكتاردىڭ كوبەيگەنى مامانعا دەگەن سۇرانىستىڭ ۇلعايعانىن بىلدىرە مە, الدە تەك ديپلوم الۋشى جاستاردىڭ سانىن كوبەيتۋ مە؟ ساپالى كادردى قالاي دايارلاۋعا بولادى؟
– جۋرفاكتاردى كوبەيتپەۋ كەرەك. ءار ءوڭىر ءوز ايماعىنىڭ سويلەيتىن تىلىندە جۋرناليست دايارلايتىن بولعانى – ورتاق ادەبي نورمالاردىڭ ساقتالماۋىنا الىپ كەلەدى, ءتىل بۇزىلادى, كادر دا ساپاسىز بولادى. سول ءۇشىن جۋرفاكتى تەك استاناداعى لەۆ گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە, الماتىداعى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ بازاسىندا قالدىرىپ, قالعانىن جاپقان دۇرىس دەپ ويلايمىن. ءۇش ۋنيۆەرسيتەتتەگى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرىنىڭ وقۋ باعدارلامالارى بىردەي بولۋى كەرەك.
– سوڭعى وقىعان كىتابىڭىز قانداي, ماقالا جازباعان كەزىڭىز بولدى ما؟
– قارىمدى قالامگەر, مارقۇم ديداحمەت اشىمحانۇلىنىڭ جاڭادان باسىلىپ شىققان شىعارمالارىن قايتا وقىپ شىقتىم. تاريحشى سامات وتەنيازوۆتىڭ جۇرتتى ءدۇر سىلكىندىرگەن دۇنيەسى – «اتيللانى» وقىدىم. ايەلىم قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ كىتاپتارىن قايتا قولعا الىپ, وقىپ ءجۇر. ماقالا جازباعان كەزىم وتە از, ول كوبىنە مەنىڭ باۋ-باقشا جۇمىسىندا بولعان كەزدە, تاعى باسقا شارۋالار شىققاندا بولماسا, بارلىق ۋاقىتتا دا قولىمنان قالام تۇسكەن ەمەس. زەينەتكە شىعار الدىندا «ينفورم-بيۋرو.kz-rt» سايتىنا 200-دەي ماقالا جازدىم. قازىر دە «kaz365.kz» سايتىنان تاپسىرىس الىپ, جازىپ جاتىرمىن. جالپى, مەملەكەتتىك ورگاندا, ءباسپاسوز قىزمەتتەرىندە ەشقاشان جۇمىس ىستەگەن ەمەسپىن. ماعان مەمورگانداردان جاقسى جالاقىسىمەن جۇمىسقا شاقىرعاندار بولدى, بىراق, باس تارتتىم. تازا جۋرناليستىك كاسىبىمدى جالعاستىرا بەردىم. شىعارماشىلىق مەن ءۇشىن ماڭىزدى, جۋرناليستيكاداعى جۇمىسىمدى سوناۋ 1981 جىلدان بەرى جالعاستىرىپ كەلەمىن. ەشقانداي كەڭەسكە, پارتياعا مۇشە ەمەسپىن, جۇرتتىڭ ءبارى قول قوياتىن ۇجىمدىق ۇندەۋلەرگە دە ەشقاشان قول قويعان ەمەسپىن. ءپرينتسيپىم سونداي. بەلگىلى ءبىر ساياسي كوزقاراستى ۇستانبايمىن, مەمورگان تۋرالى بولسىن, قوعامدىق ۇيىم جايلى بولسا دا ماقالانى وبەكتيۆتى تۇردە بەرۋگە تىرىسامىن. ءوز كوزقاراسىمدى ماقالالارىم ارقىلى جازامىن, جەتكىزەمىن.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!
