ماەسترو

ەلوردانىڭ عانا ەمەس, ەلىمىزدىڭ بىرەگەي ونەر ورداسى – «استانا وپەرا» تەاترىنىڭ تالانتتى ديريجەرى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى, ديريجەرلىك رەپەرتۋارىندا مىڭنان اسا ۆوكالدىق-سيمفونيا­لىق, سيمفونيالىق جانە كامەرالىق مۋزىكالىق شىعارمالار مەن ەلۋدەن استام وپەرالىق-بالەت قويىلىمدارى بار, قويۋشى ديريجەر رەتىندە وتىزدان اسا سپەكتاكلدى ساحنالاعان, الەمدىك دەڭگەيدەگى ايتۋلى مۋزىكانتتارمەن يىق تىرەسىپ ونەر كورسەتكەن ابزال ميراسبەكۇلى مۇحيتدين تۋرالى قالام تارتۋدى كوپتەن بەرى ويلاپ جۇرگەم. اقىرى سونىڭ دا رەتى كەلىپ, جۇزبە-ءجۇز كەزدەسىپ وتىرمىز. حالقىمىزدا «ونەر تەك قۋالايدى» دەپ ايتادى. ماەسترونىڭ اجەسى اقىن ءارى ءانشى بولسا, اناسى دا ونەردەن قارا جاياۋ بولماعان. ول كىسىنىڭ ءوزى «ونەر ماعان ءتۇپ ناعاشىمنان دارىعان» دەيدى.ونەرگە ىنتىق ورەن

– تورعاي جەرىندەگى قاراسۋ دەگەن اۋىلدا دۇنيەگە كەلدىم, – دەپ باستادى ءسوزىن اعامىز. – بىراق ءبىر جاسىمدا ءبىزدىڭ ءۇي اكەمنىڭ جۇمىس بابىمەن قوستاناي وبلىسى اۋليەكول اۋدانى قازانباس ستانساسىنا كوشەدى. اكە-شەشەمنىڭ ماماندىعى – مۇعالىم, ەكەۋى دە ءومىر بويى ءبىلىم سالاسىندا ەڭبەك ەتتى. ونەرگە مەكتەپتە وقىپ جۇرگەننەن جاقىن بولدىم. وعان سەبەپ, روستيسلاۆ مارينين دەگەن مۋزىكانت اعايىمىز مەكتەپتە بايان مەن حور ۇيىرمەسىن اشىپ, وعان ونەرگە قابىلەتى بار بالالاردى تارتتى. كىشكەنە كۇنىمنەن ءان سالۋشى ەدىم, سول حورعا مەن دە جازىلدىم. كەيىن بايان ۇيىرمەسىنە باردىم. ونى ەكى-ءۇش اي وقىپ, ۇيرەنىپ العاننان كەيىن ۇستازىم: «سەن بايانمەن الىسقا بارا المايسىڭ, ساعان فورتەپيانو ۇيرەنۋ كەرەك» دەدى. ال مەنىڭ فورتەپيانودان تۇك حابارىم جوق. كەيىن ۇستازىمىزدىڭ ۇسىنىسىمەن اۋىلدا مۋزىكالىق مەكتەپ اشىلىپ, سونىڭ «فورتەپيانو» كلاسىندا وقىدىم. جوعارى سىنىپتا گيتارا, باراباندا ەركىن ويناپ, دوستارىممەن «ۆيا» دەگەن ۆوكالدى انسامبل قۇرىپ, اۋىل كەشتەرىندە ءان شىرقاپ جۇردىك, – دەدى قىر استىندا ساعىمداي بۇلدىراپ قالعان بالالىق شاعىنان سىر تارتقان كەيىپكەرىمىز.
سەگىزىنشى سىنىپتى تامامداعاننان كەيىن الماتىدا وقۋعا اڭسارى اۋعان جاس ورەنگە قالاعا بارىپ وقۋعا اتا-اناسى قارسىلىق كورسەتپەيدى. الاتاۋدىڭ ەتەگىندەگى اسەم شاھارعا تابان تىرەگەن اۋىل بالاسى الدىمەن پ.چايكوۆسكي اتىنداعى الماتى مۋزىكالىق ۋچيليششەگە كەلىپ, «دير حور» بولىمىنە قۇجاتىن وتكىزەدى. «ساباقتى ينە ساتىمەن» دەگەندەي, جولى بولىپ, وقۋعا تۇسەدى. ءبىرىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەندە قازاق سيمفونيالىق وركەسترىنىڭ كونتسەرتىنە بارىپ, كلاسسيكالىق مۋزىكا اۋەلەگەن كەشتەن عاجايىپ اسەر الدى. اسىرەسە وعان باس ديريجەر تولەپبەرگەن ابدىراشەۆتىڭ ونەرى قاتتى ۇنايدى. وسى كەرەمەت كەش ونەرگە ىنتىق ورەننىڭ ديريجەرلىك قابىلەتىن وياتتى.
– العاشقى كۋرستا وقىپ جۇرگەندە ۇستازىم ليۋبوۆ كولىحالوۆا ماعان: «سەن ۆوكالدا كىمنەن وقىپ جاتىرسىڭ؟» دەپ سۇرادى, مەن ول كىسىگە نە ايتارىمدى بىلمەي, «تىزىمدە جوق سەكىلدىمىن» دەپ جاۋاپ بەردىم. سوسىن ول مەنى قولىمنان جەتەكتەپ, ۆوكال ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ۆاسيلي گلازكوۆ دەگەن پەداگوگقا الىپ باردى. سول مەنىڭ داۋىسىما زەر سالىپ, تىڭداعان سوڭ: «ءاي, بالا, سەن ۆوكالدى وقى, ساعان كەرەك. ەرتەڭ نانعا مايدى قالىڭىراق جاعىپ جۇرەسىڭ» دەپ كۇلدى. ءسويتىپ ءۇش جىل بويى ۆوكال مەن ديريجەرلىكتى قاتار وقىدىم. ءتورتىنشى كۋرستا ۇستازدارىم جولداما بەرۋ ءۇشىن, ماعان: «ءان ايتاسىڭ با, الدە ديريجەر بولاسىڭ با, بىرەۋىن تاڭدا» دەگەن ۇسىنىس ايتتى. ءۇشىنشى كۋرستا ۆوكالدان بايقاۋعا قاتىسىپ, داۋىسىما بىرنارسە بولىپ, قىسىلىپ ايتا الماي قالعام. سوندا «مەنەن ۆوكاليست شىقپايدى, ديريجەر بولۋىم كەرەك» دەگەن وي كەلگەن, سول ەسىمە ءتۇستى دە ديريجەرلىكتى تاڭدادىم, – دەدى ول.

«ديريجەردى عارىشكەرگە ۇقساتام»

ءومىر كەيدە ادامعا ءتۇرلى توسىن سىي تارتادى. مۋزىكالىق ۋچيليششەنىڭ سوڭعى كۋرسىندا جۇرگەندە, 1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى بۇرق ەتە قالدى. بۇل قازاق جاستارىنىڭ وتارشىلدىق اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيەگە دەگەن قارسىلىعى ەدى. وعان سول كەزدە الماتىدا وقىعان قازاق جاستارىنىڭ دەنى قاتىستى. كەيىپكەرىمىز دە جەلتوقساننىڭ قاقاعان ايازىندا ەكى كۇن بويى زامانداستارىمەن الاڭدا ءجۇردى. دۇربەلەڭ باسىلعاننان كەيىن قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ قىزمەتكەرلەرى ونىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ, «سەن كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرىسىڭ» دەپ جاۋاپقا الىپ, ءبىراز اۋرە-سارساڭعا سالدى. اقىرى مۋزىكالىق ۋچيليششەدە وقىپ جۇرگەن ءبىر توپ قازاق جىگىتىن جيناپ الىپ, جوسپارلى تۇردە قيىر شىعىسقا اسكەرگە جىبەردى. مۇندا دا ولارعا قىرىن قارايدى. اسكەردەگى ساياسي ۇيىمنىڭ جەتەكشىسى قازاقستاننان كەلگەن قازاق جاستارىمەن «سەندەر نەگە وكىمەتكە قارسى شىعىپ جۇرسىڭدەر» دەپ وڭاشا شاقىرىپ, ءبىر-بىرلەپ سويلەسەدى. الايدا نامىستى قازاق جىگىتتەرى: «ءبىز رەسپۋبليكا باسشىلىعىنا كەلگەن كولبيندى بىلمەيمىز, الاڭعا قوناەۆ ءۇشىن شىقتىق» دەپ ايتقان سوزدەرىنەن قايتپايدى. بۇل وقيعا سونىمەن اياقتالدى. بىراق كەيىن ابزال ميراسبەكۇلى كوتەرىلىس قۇرباندارىنىڭ رۋحىنا ارناپ «ەلىم-اي» دەگەن حورعا شىعارما جازدى. ازاماتتىق بورىشىن وتەپ كەلگەننەن كەيىن ماسكەۋدەگى چايكوۆسكي اتىنداعى كونسەرۆاتوريانىڭ وپەرا-سيمفونيالىق وركەسترىنىڭ ديريجەرلىك بولىمىنە ءتۇسۋدى ويلايدى, بىراق ونىڭ رەتى كەلمەي, قازىرگى قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياعا ءتۇسىپ, قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى, پروفەسسور, ايتۋلى ديريجەر بازارعالي جامانباەۆتىڭ كلاسىنا قابىلداندى. العاشقى كۇنى-اق ۇستازى ونىڭ بويىنداعى مۋزىكالىق تالانتىن بايقاپ: «مەن سەنى وركەستر وتىراتىن ورىننان كورىپ تۇرمىن. ول ءۇشىن شەت ءتىلىن ۇيرەنۋ قاجەت, ونسىز الىسقا بارا المايسىڭ. سوسىن زەردەڭمەن جۇمىس ىستەپ, جاتتىعا ءبىل» دەپ قولىنا پۋشكيننىڭ «ەۆگەني ونەگين» رومانىن ۇستاتىپ جىبەردى. ءۇشىنشى كۋرستا كونسەرۆاتوريادان سيمفونيالىق وركەستر فاكۋلتەتى اشىلىپ, قوسىمشا سوعان دا ءتۇسىپ, باس-اياعى اتالعان وقۋ ورنىندا سەگىز جىل وقيدى. ونىڭ ۇستىنە ۇستازىنىڭ ءسوزىن جەرگە قالدىرماي, الماتىداعى الەم تىلدەر ينستيتۋتىندا ەكى جىل وقىپ, اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەندى.
– ديريجەر دەگەن اعىلشىن تىلىنەن اۋدارعاندا كوندۋكتور دەگەن ماعىنا بەرەدى. قازاقشا ايتقاندا, جولباسشى, جەتەكشى, باستاۋشى دەگەن ۇعىمعا جاقىن. ويتكەنى ديريجەر كومپوزيتوردىڭ جازعان مۋزىكاسىن جۇرەگىنەن وتكىزىپ, ونى بايىتىپ, تولىقتىرىپ, ادەمىلەپ, سوسىن بارىپ مۋزىكانتتارعا ۇسىنادى. ول ماماندىقتىڭ يەسى كوپشىلىكتىڭ ءتىلىن تابا بىلەتىن, سويلەسە بىلەتىن تۇلعا بولۋ كەرەك. مۇزداي قاتىپ تۇرۋعا بولمايدى. كەز كەلگەن ماسەلەنى قولما-قول شەشۋگە ۇيرەنۋ قاجەت. بەينەلەپ ايتقاندا, ديريجەردىڭ ميى كومپيۋتەر سەكىلدى جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ونى عىلىمدا پسيحوفيزيكا دەيدى. مۇنداي قاسيەت, قابىلەت كوپ ادامنىڭ بويىندا بولمايدى. ءوزىم ديريجەردى عارىشكەرگە ۇقساتام. ويتكەنى ولار اسپان الەمىندە ۇشىپ جۇرگەندە جەردەگى قۇبىلىستىڭ ءبارىن كارتا ارقىلى كورىپ وتىرادى. ءبىزدىڭ كارتامىز – پارتيتۋرا. ديريجەر – وركەستردە جالپى مۋزىكاعا جاۋاپ بەرەتىن ادام. ايتپەسە ءار شىعارمانى ءار مۋزىكانت وزىنشە ويناپ, ونىڭ ءمانىن جوعالتادى. ونىڭ ءبارى ۇيلەسىمدە, ناقپا-ناق مولشەردە بولۋ قاجەت, – دەدى دارىندى ديريجەر ءوز ماماندىعىنىڭ قۇپياسىمەن ءبولىسىپ.

باروككو مۋزىكاسىنىڭ مامانى

ماەسترو قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتوريا قابىر­عاسىندا جۇرگەندە العاشقى «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن تۇركياداعى ستامبۋل كونسەرۆاتورياسىنا وقۋعا مۇمكىندىك تۋادى. بىراق اتالعان وقۋ ورنى كوڭىلىنەن شىقپاي, ەلگە ورالادى. كەيىن ۇلىبريتانياداعى يورك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماگيستراتۋراسىنا ءتۇسىپ, ءبىلىمى مەن بىلىگىن جەتىلدىرۋگە جاڭا جول اشىلدى. كونە داۋىردەگى باروككو ءداۋىرىنىڭ مۋزىكاسى تۋرالى جازۋعا عىلىمي تاقىرىپ الدى. تاقىرىپتى تەرەڭ يگەرۋ ءۇشىن سونداعى حور قۇرامىندا جۇمىس ىستەپ, باروككو ءداۋىرىنىڭ مۋزىكالىق اسپابىن مەڭگەردى. بىزدە باروككو تۋرالى ونشا ەشكىم بىلمەيدى. مۋزىكالىق مەكتەپتەردە ونداي ءپان وقىتىلعان ەمەس. ءتىپتى ماماندار دا جوق. ونى باروككو مۋزىكاسىنىڭ ەلىمىزدەگى العاشقى كاسىبي مامانى دەپ ايتۋعا بولادى. ميراسبەكۇلى ديسسەرتاتسياسىن اعىلشىن تىلىندە ءساتتى قورعايدى. 1998 جىلى قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى گاۋھار مىرزابەكوۆامەن بىرگە «قازاقستان كامەراتاسى» كامەرالىق وركەسترىن قۇرىپ, ونىڭ جوعارى دەڭگەيگە جەتۋىنە ءبىر كىسىدەي ۇلەسىن قوستى.
1999 جىلى ارقا توسىندە بوي كوتەرگەن استاناعا كەلىپ, قالالىق مەملەكەتتىك فيلارمونياسىنىڭ سيمفونيالىق وركەسترىن قۇرىپ, ونىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى جانە باس ديريجەرى بولدى. جاڭادان قۇرىلعان فيلارمونياعا ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىنەن تالانتتى مۋزىكانتتار جينادى. 2005 جىلى «La Primavera» پرەزيدەنتتىك كامەرالىق وركەسترىن قۇرىپ, ونى دا بيىككە كوتەردى. ودان كەيىن بۇرىنعى كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى ۇلتتىق وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ باس ديريجەرى رەتىندە تالاي وزىق تۋىندىلاردى ساحناعا شىعاردى. وسى اتالعان ونەرلى ۇجىمدارمەن بىرگە الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنە گاسترولدىك ساپاردا بولىپ, قازاق ونەرىنىڭ مەرەيىن اسىردى. 2013 جىلدان بەرى «استانا وپەرا» تەاترىندا ەڭبەك ەتىپ كەلەدى.
– «استانا وپەرا» – الەمدىك دەڭگەيدەگى تەاترلارمەن قاتار تۇرعان ونەر ورداسى. سوندىقتان ونىڭ ساحناسىندا بىرەگەي كوركەم دۇنيەلەر عانا قويىلادى. بىزگە كەيدە كورەرمەندەر, زيالى قاۋىم وكىلدەرى «شەتەلدىك شىعارمالاردى ءجيى ساحنالايدى, وتاندىق وپەرا تۋىندىلارى نەگە قويىلمايدى؟» دەگەن رەنىشتەرىن ايتىپ جاتادى. ايتۋلارى وتە ورىندى. بىراق بۇل جەردە دە ءبىراز ماسەلە بار. مىسالى, بىزگە قازاقستاندىق اۆتورلار وزدەرى جازعان وپەراسىن ۇسىنادى. الايدا سونىڭ دەنى كوڭىلىمىزدەن شىقپايدى. ويتكەنى ونىڭ كوبى ۇلتتىق وپەرالاردان جۇلمالاپ الىنعانى كورىنىپ تۇرادى. ونداي شىعارمانى قالاي ساحناعا شىعارامىز؟ ساحنا دەگەن – قاسيەتتى دۇنيە. قازىر ومىردەن ەرتە وتكەن تاماشا كومپوزيتور تىلەس قاجىعاليەۆتىڭ «دالا اڭىزى» بالەتىن جوسپارلاپ وتىرمىز. ونى ساحناعا دايىنداۋعا فرانتسيادان ارنايى حورەوگراف شاقىردىق. نەگە دەسەڭىز, بالەت مودەرن ستيلىندە جازىلعان, تەحنيكاسى وزگەشە. الداعى جىلى كورنەكتى كومپوزيتور ەركەعالي راحماديەۆتىڭ «الپامىسىن» ساحنالايمىز. سىدىق مۇحامەدجانوۆتىڭ «ايسۇلۋ» وپەراسىن قويماقپىز.امەريكادا تۇراتىن وتانداسىمىز الماس سەركەباەۆتىڭ «توميريس» وپەراسىن الماتىدا ساحنالادىق. تاماشا تۋىندى, بىراق ورىسشا جازىلعان. ءبىز سونى قازاقشاعا اۋدارىپ قويساق دەگەنبىز. بۇل جۇمىس ءتۇرلى سەبەپپەن كەيىنگە شەگەرىلىپ كەتتى. ءبىراز جىل بۇرىن كۇلاش بايسەيىتوۆا تەاترىندا الماس سەركەباەۆتىڭ گولليۆۋد ستيلىندە جازىلعان «استانا» ميۋزيكلىن جۇرتشىلىققا ۇسىندىق. الماس – وتە ءبىلىمدى, تالانتتى كومپوزيتور. ونىڭ «اقساق قۇلان» دەگەن بالەتىن الداعى ۋاقىتتا جارىققا شىعارامىز. كەيىنگى جاس بۋىن اراسىنان كومپوزيتور سەرىك ءابدىنۇروۆ «اپپاق» دەگەن وپەراسىن اياقتاپ قالدى. بۇل شىعارمانىڭ ليبرەتتوسىن, كورنەكتى جازۋشى عابيت مۇسىرەپوۆ جازعان, – دەدى ماەسترو.
ول كىسىنى كوزىقاراقتى قاۋىم مەملەكەتتىك ءانۇرانىنىڭ وركەسترلىك رەداكتسياسىنىڭ اۆتورى رەتىندە جاقسى بىلەدى. سونداي-اق ول عازيزا جۇبانوۆانىڭ مۋزىكاسىنا قويىلعان «قاراگوز» بالەتى مەن مۇقان تولەباەۆتىڭ «ءبىرجان – سارا», ەۆگەني برۋسيلوۆسكيدىڭ «قىز جىبەك» وپەرالارىنىڭ جاڭا مۋزىكالىق رەداكتسياسىن جاساپ, ونى ۇلتتىق بوياۋمەن ارلەپ, كوركەمدىگىن بايىتا تۇسكەن ەڭبەگى دە ايتۋعا تۇرارلىق.
قازىر ابزال ميراسبەكۇلى الەمنىڭ «ەكىنشى ۇستازى» اتانعان, ۇلى عالىم ءابۋ ناسىر ءال-فارابي تۋرالى وپەرا جازىپ ءجۇر ەكەن. «بۇل – مەنىڭ ەڭ ۇلكەن جوبام. ءومىرىمنىڭ ونەردەگى ءبىر قورىتىندىسى دەپ ايتسام بولادى. سول ءۇشىن وعان بار جانىمدى سالىپ جاتىرمىن. تۋىندى ءالى تولىق اياقتالعان جوق. سوندىقتان ول تۋرالى ارتىق ەشتەڭە دەي المايمىن» دەدى ول كۇلىمسىرەپ.

***
اڭگىمە دە اياقتالدى. كولىگىممەن ۇيگە قايتىپ كەلەمىن. ءبىر كەزدە «قازاق» راديوسىنان ومىردەن ەرتە وتكەن تالانتتى اقىن, ءانشى تابىلدى دوسىموۆ اعامىزدىڭ «بيىكتىك» دەگەن ءانى شىرقالدى. قوڭىر داۋىسىمەن جان-جۇرەكتى تەبىرەنتكەن ءاننىڭ سوڭعى شۋماعى «قىر بالاسى تاۋعا قاراپ وسپەيدى, قىر بالاسى قول سوزادى اسپانعا» دەپ اياقتالادى. ابزال اعا دا اسپانعا قول سوزعان قىر بالاسى…