وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى ادەبيەتكە بولەكشە بولمىس, ەرەكشە ەكپىنمەن كەلگەن داۋىلدى جۇرەكتىڭ جىرلارى كىم-كىمدى دە بەيجاي قالدىرمايتىنى راس. اقىن, قازاقستان جاستار وداعى جانە «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى, قر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى مارالتاي ىبىراەۆپەن ادەبيەتتىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى تۋرالى سۇحباتتى نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
– «زاماننىڭ زاڭعار اقىنى مارالتاي ىبىراەۆپىن!» دەگەنىڭىز ءوزىڭىزدى-ءوزىڭىز باعالاۋدى بىلدىرە مە, يا شىنىمەن سولاي ما, قالاي ويلايسىز؟ جاس كەزىڭىزدىڭ ءبىرازى پاتەردە ءجۇرىپ ءوتتى. وسىعان وكىنبەيسىز بە؟
– بۇل قۇربى-قۇرداستىڭ اراسىندا قالجىڭداپ ايتىلعان ءسوز عوي. باعانى ۋاقىت پەن حالىق بەرەدى… جاستىق شاق پاتەردە وتسە جاقسى عوي, مەنىڭ جاستىق شاعىم كوشەدە ءوتتى. ونى مەنىڭ زامانداستارىمنىڭ ءبارى بىلەدى. ءبىر كۇن تۇنەپ شىعاتىن جەرگە زار بولدىق. جازۋشىلار وداعىن پانالادىم. «كەڭسايعا» باردىم. اقىن اعالارىمىزدى جاعالادىق. بارىن الدىمىزعا توسىپ, جاناشىر قامقور پەيىل تانىتقان سول اعالارىمىزعا, ۇيىندەگى جەڭگەلەرىمىزگە مىڭ راحمەت! ايتپەسە, بۇل كۇنگە جەتەر مە ەدىك, جەتپەس پە ەدىك. كەيدە, تولەگەن ايبەرگەنوۆ سياقتى «ءبىر تويىم بولاتىنى ءسوزسىز مەنىڭ!» دەپ ايقايلاپ ولەڭ وقىعىم كەلەدى. مەن وزىمنەن ۇلكەننەن دە, كىشىدەن دە جاقسىلىقتى كوپ كورگەن اداممىن. ولاردىڭ ءبارى مەنىڭ كوڭىلىمنىڭ تورىندە ءومىر-باقي تۇرا بەرەتىن بولادى. سولاردىڭ ءبارىن جيناپ, داستارقان جايىپ, راحمەت ايتقىم كەلەدى. قۇداي قالاسا, ءدال سولاي جاسايمىن! سول كەزدە كورگەن قيىندىقتىڭ ءبارى جۇمىسسىزدىقتان دەپ ويلايمىن. جۇمىسىڭ بولسا, ءدال ولاي قينالمايسىڭ عوي. جاسىراتىنى جوق, ول ءبىر قيىن ۋاقىت ەدى. ءبىز كورگەن قيىندىقتى ادەبيەتكە ەندى كەلىپ جاتقان ۇل-قىزدارىمىز كورمەسە ەكەن دەيمىن.
– ومىرگە قايتا كەلسەڭىز قاي ماماندىقتى تاڭدار ەدىڭىز؟ سىزدەي تانىمال اقىن ءۇشىن بيىك قازىنا نە؟
– ومىرگە قايتا كەلۋگە مۇمكىندىك بەرىلمەيدى عوي. ونداي مۇمكىندىك بەرىلسە جاس عۇمىرىن قور قىلعان, ءراسۋا ەتكەن قانشاما ادام «قۇرۋلى توردان» اينالىپ وتكەن بولار ەدى. اللانىڭ «جازۋى» دەگەن نارسە بار. مەن سوعان يلانام. مەن ءۇشىن ەڭ بيىك قازىنا – ەلىمنىڭ اماندىعى!
– قانداي جاس قالامگەردىڭ تاعدىرىنا قول سوزىپ, كومەكتەستىڭىز؟
– جاساعان جاقسىلىعىمدى, اسىرەسە جاستارعا جاساعان قامقورلىعىمدى سانامالاپ ايتىپ بەرە المايمىن. سەبەبى ەسىمدە جوق. جاستارعا جاسالعان قامقورلىق گۇلگە قۇيعان سۋ سياقتى, جانىڭدى جادىراتادى. جاستارعا جاسالعان قامقورلىق, تۇپتەپ كەلگەندە, وزىڭە جاسالعان قامقورلىق. ەگەر مەنەن «جاس كەزىڭىزدە كىمدەردەن جاقسىلىق كوردىڭىز؟» دەپ سۇراسا مەن ىركىلمەي كۇندى كۇنگە, ءتۇندى تۇنگە جالعاپ ايتار ەدىم. ەگەر جاستارعا قامقورلىق كورسەتكەن بولسام, ونى ولاردىڭ وزدەرى ايتقانى ابزال.
– پوەزيا ەكى جول ولەڭ قۇراستىرعاننىڭ, انگە ءسوز جازاتىن تاقپاقشىل جانداردىڭ «ەرمەگىنە» اينالدى. ءىشىڭىز اشىماي ما؟
– ۋداي اشيدى!!!
– ءبىر جاقسى ولەڭ ءۇشىن ءومىرىڭىزدى قيار ما ەدىڭىز؟ وتباسىڭىزدى ادەبيەتتەن, ادەبيەتتى وتباسىڭىزدان بيىك قويعان كەزدەرىڭىز بولدى ما؟
– ول شىنىمەن شەدەۆر بولسا, ءومىرىڭدى قيۋعا بولادى.
– «تالانت بولۋ ءۇشىن باقىتسىز بالالىق كەرەك» دەيدى. ومىردەگى ساتسىزدىكتەر ءساتتى شىعارمانىڭ تۋىنا سەبەپشى ەكەنىن مويىندايسىز با؟
– ولاي دەپ ناقتى بايلام جاساۋعا بولمايتىن شىعار. مىسالى, مەنىڭ بالالىق شاعىم جايدارى, شاتتىققا تولى بولدى. اتا-انام, باۋىرلارىم قاسىمدا. ءۇيدىڭ كەنجەسى رەتىندە ەركەلىگىم تولىق «ەسكەرىلىپ» وتىردى. اكە مەن شەشەنىڭ مەيىرىمىنە شومىلىپ ءوستىم. الايدا ءوزىڭ ايتقانداي, ومىردەگى كەيبىر ساتسىزدىكتەر كەيبىر ءساتتى شىعارمانىڭ جازىلۋىنا سەپتەسۋى ابدەن مۇمكىن. بۇعان كوپتەگەن مىسال كەلتىرۋگە بولار ەدى.
– جازۋشىنىڭ جاعدايىن ەلى تۇزەۋى كەرەك پە, الدە جازۋشى ەلىنىڭ قامىن كوبىرەك جەگەنى دۇرىس پا؟ ورىستا «تالانتتارعا كومەكتەسۋ كەرەك, تالانتسىزدار وزدەرى-اق بۇزىپ-جارىپ شىعادى» دەگەن تاماشا ماتەل بار. وسىعان نە دەيسىز؟
– «ەلدىڭ قامىن ويلا, سەنىڭ نەسىبەڭ ەلمەن بىرگە» دەگەن دانالاردىڭ اسىل ءسوزى بار. ءبىزدىڭ ەل كونەدەن ءسوز ۇستاعان تۇلعالارىنان قاي كەزدە دە بۇقارانىڭ ارمان-مۇراتىنا ۇستىن بولار ءپاتۋالى بايلام كۇتىپ ۇيرەنگەن. بۇگىندە, بۇل رەتتە ءبارى بىردەي بولماسا دا كوپتەگەن قالامگەر حالىق كۇتكەن بيىكتەن كورىنە الماي كەلەدى. بۇل جەردە ءتۇبى تەرەڭ نازىك يىرىمدەر بار. ەلدىڭ قامىن جەمەيتىن قالامگەر بولمايدى. ءوز كەزەگىندە ءبىزدىڭ جۇرت دارىندى ۇل-قىزىن ەشقاشان شەت قاقپاي قىلماعان. قارا ورمان قازاققا «اڭ-قۇستىڭ» ءبارى بىردەي.
– جەڭۋدى كوزدەيتىن مادەنيەتتىڭ ينەرتسياسى قانداي بولۋى كەرەك دەپ ويلايسىز؟
– بىزدە سان عاسىرلىق سۇرىپتاۋدان وتكەن مادەنيەت پوتەنتسيالى بار. قازاقتىڭ دۇنيەتانىم, ادەت-عۇرىپ, سالت-ساناسى عاجايىپ مانگە يە. قازاقتىڭ اس-سۋى, قوناق كۇتۋى, كيىم كيىسى, كوشى-قونى, بايتاق دالا مەن عارىشتى سونشالىقتى تەرەڭ تانىپ يگەرۋى – ادامزات رۋحانياتىنا قوسىلعان اسىل قازىنا. ءبىز ۇلتتىق ونەر سالاسىندا دا, سپورت سالاسىندا دا الەمگە ايتار ءسوزى بار ەلدىڭ ساناتىندامىز. تەك قانا سول سان مىڭجىلدىق تاريحى بار ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى جەتىلدىرىپ الدىڭعى قاتارعا شىعاراتىنداي قامقورلىق پەن ىجداھاتتىلىق قاجەت. ءبىر عانا كوكپاردى وليمپيادا ويىندارىنىڭ قاتارىنا كىرگىزە الساق, كۇللى تۇركى جۇرتىنىڭ بولمىسىن الەم الدىندا ايقىنداعان بولار ەدىك-اۋ…
– مارالتاي اقىن ءبىر سوزىندە «…الايدا قازىر قولىندا اقشاسى بار كەز كەلگەن ادام كىتابىن شىعارىپ جانە ونى جارنامالاي الادى. بۇل قاۋىپتى. ادەبيەت اتقوراعا اينالماۋى كەرەك» دەدى. سول پىكىردە قالاسىز با؟
– كىتاپ – قاسيەتتى ۇعىم. كىتاپتا ادام بالاسىنىڭ ىزگىلىك باستاۋلارى توپتاسقان. ءبىز بىلەتىن ادامزات تاريحىندا ءدال بۇگىنگىدەي كىتاپقا دەگەن قۇرمەتسىزدىك ورىن الماعان بولار. مەن بۇل جەردە پارىقسىز, بيىك تانىمنان ادا قاپتاعان سانى بار, ساپاسى جوق «كىتاپتار» تۋرالى ايتىپ وتىرمىن. كىتاپ دەگەندە ءبىزدىڭ ەسىمىزگە كوكتەن تۇسكەن ءتورت كىتاپتان دا بۇرىنعى كىتاپتار ەلەس بەرەدى. ەڭ نەگىزگى ەكى ۇلى كىتاپ بار. ول – جاراتۋشى مەن جارالۋشى..! ءبىز وسى ەكى كىتاپتى تاۋىسا الماي كەلەمىز…
ءتۇرلى-ءتۇرلى وي تۇسىرگەن ساناعا,
تاۋ دا كىتاپ, تاس تا كىتاپ داناعا.
سوناۋ قۇستار زاۋ بيىكتە جوڭكىلگەن,
قۇس جولىنىڭ جىرىن وقىپ بارا ما؟
كۇن دە كىتاپ, گۇل دە كىتاپ بىلگەنگە
كەمەڭگەرگە اينالدىرار ءبىر دەمدە.
ادامزاتتىڭ ءوزى كىتاپ ەمەس پە
ەكى ءدۇنيا اراسىندا جۇرگەندە.
سۋ دا كىتاپ, نۇر دا كىتاپ كورگەنگە
(كورە الماعان كەۋدەسى كور شەرمەندە)
كىتابىن دا قوسا بەرگەن
جاراتقان
ون سەگىز مىڭ بۇل عالامدى بەرگەندە.
مەن كىتاپتى انا دەسەم ناناسىڭ
وت پەن سۋدان قورعاشتاعان بالاسىن.
زامان قانشا جاتسىنعانمەن
اناسىن
بۇزىلماۋعا ءتيىس ۇلى جاراسىم.
ازعىنداۋدىڭ شەگىنە جۇرت جەتكەسىن
اقىن جۇرەك كىمگە ايتادى وكپەسىن.
…اياق استى قۇسقا اينالعان اناداي
كىتاپ قايتا كوككە ۇشىپ كەتپەسىن.
– ءداستۇرلى سۇراق قازاق ۇلتىنىڭ ىلگەرىلەۋىنە نە كەدەرگى؟
– بۇل – ءجۇز ويلانىپ, مىڭ تولعاناتىن ساۋال. مۇنىڭ مىڭداعان جاۋابى بار. بۇل – باشالاپ بايانداۋدى تالاپ ەتەتىن تاقىرىپ. ەڭ باستىسى, قازاقتىڭ ءوزى كەدەرگى!
– شىندىعىندا دا مەن ءۇشىن قىزىقتى سۇراق: «الداعى عاسىردا كىم وقىلاتىن بولادى؟»
– شىندىق دەگەن قۇدايدىڭ ءبىر اتى دەپ ويلايمىن. سوندىقتان دا قاي ءداۋىر, قاي عاسىردا دا شىرقىراعان شىندىقتىڭ تۋى قۇلامايتىن بولار. سول الىپتەس شىن, شىنايى شىعارما جەردە قالمايدى. كوركەمدىك, وبراز, فورما شىندىققا قىزمەت ەتۋگە ءتيىستى.
– «ادەبيەتتىڭ 1 پروتسەنتى عانا تالانتقا تاۋەلدى, ال قالعان 99 پروتسەنتى بىلىمگە, ۇزدىكسىز جەتىلۋگە جانە ەڭبەككە تاۋەلدى» دەگەنگە كەلىسەسىز بە؟ كىمدەردى وقيسىز, وقىعىڭىز كەلەدى؟
– دۋلات يسابەكتىڭ «ءبىزدىڭ جاسىمىزدا كىتاپ وقىمايدى. ءبىزدىڭ جاسىمىزدا كىتاپتى قايتالاپ وقيدى» دەگەن قاناتتى ءسوزى بار. قادىر مىرزا ءالي اعامىزدىڭ جۇمىس كابينەتىندە الىپ قۇمىرسقانىڭ سۋرەتى ءىلۋلى تۇرادى ەكەن دەپ ەستيتىنبىز. قۇمىرسقا – ەڭبەكقورلىقتىڭ نىشانى ەكەنى بەلگىلى. قادىر اعا دا شىن مانىندە ەرەن ەڭبەكقور بولدى. ول كىسىنىڭ جازۋ ۇستەلىندە بەتى ايقارا اشىلعان ونشاقتى جازۋ داپتەرلەرى مەن ۇقىپتى ۇشتالعان قارىنداشتار جينالىپ تۇرادى ەكەن. قادىر اعامىز جازۋ ۇستەلىنە وتىرعاندا قاي جانرعا ىقىلاسى اۋسا سول باعىتتا قالام تەربەي بەرەتىن بولعان. ءبىز سياقتى قالامىن تىستەلەپ, تۇڭعيىق جانارىن الىسقا قاداپ ويلانىپ وتىرمايدى ەكەن. مىنە, سىزگە ەڭبەكقورلىق! سوندىقتان دا كۇڭگىرت ويعا قومشاۋلىق ەتپەي تەر توككەن ءلازىم.
– اعا, ۇرپاقتىڭ ىنىلەرگە قانداي وسيەتىن ەرەكشە اتاپ وتەر ەدىڭىز؟
– «وقى! وقى جانە وقى!»
– نەگە كەش قالدىڭىز, نەگە وكىنەسىز, نەگە قۋاناسىز؟
– كەز كەلگەن ادام بالاسى ءوز تانىمىنىڭ اياسىندا عۇمىر كەشەدى. وسى تۇرعىدان العاندا, ءسىز ايتىپ وتىرعان ادامي ولشەمدەر مەنى سونشالىقتى تولقىتپايدى. مەن جازمىشقا سەنەتىن جاراتىلىسپىن. سوندىقتان كەش قالدىم نەمەسە ۋاقىتىمنان وزىپ كەتتىم دەپ شىمقانا ورانىپ وتقا قاراپ وتىراتىن ىلجىر جان ەمەسپىن.
– اتقارۋشى بيلىك مادەنيەت پەن ادەبيەتتى دامىتىپ, جەكەلەگەن قايراتكەرلەرگە جاعداي تۋعىزسا, ونەر يەلەرى ولارعا قارىز سياقتى سەزىنگەنى دۇرىس پا؟ نەگە ۇلكەن دارىنداردىڭ ءبىرازى بيلىك باستامالارىنىڭ بارىنە بىردەي باس شۇلعي بەرەدى؟
– جوعارىدا وسىعان مازمۇنداس ساۋال قويىلدى. قال-قادەرىمىزشە جاۋاپ بەردىم دەپ ويلايمىن. اتقارۋشى بيلىك ونەرگە جاساعان قامقورلىعىن مىندەت ەتۋ مادەنيەتتى تۇردە ايتقاندا, مادەنيەتسىزدىك بولىپ تابىلادى. بىزدە بيلىك پەن بۇقارانىڭ اراسى الشاقتاپ كەتكەنى جاسىرىن ەمەس. قالامگەر قاۋىمى قاي كەزدە دە بيلىك پەن حالىقتىڭ اراسىنداعى التىن كوپىر قىزمەتىن اتقارۋعا ءتيىس دەپ ويلايمىز. بىراق بۇل ءۇمىت كوپ جاعدايدا اقتالا بەرمەيدى. ءبىزدىڭ حالىق قالامگەرلەردى باياعى بۇقار جىراۋ مەن ماحامبەت دەڭگەيىندە كورگىسى كەلەدى. وكىنىشكە قاراي…
– فەيسبۋكتەگى عابيدەن تۋرالى جازبالارىڭىزعا نە تۇرتكى بولدى؟
– عابيدەن اعا تۋرالى جازبامدى الەۋمەتتىك جەلىدەگى جۇرت جاقسى قابىلدادى. سەبەبى از بولسا دا اششى شىندىق ايتىلدى. وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى جىلدارىن كوزىمەن كورگەن ۇرپاق ءالى سيرەگەن جوق. ادام بويىنداعى كىسىلىك قاسيەت سارقىلىپ بارا جاتقان تۇستا عابيدەن اعانىڭ رۋحاني بولمىسى اربىرىمىزگە ۇلگى بولۋعا ءتيىستى ەدى. مەن ومىرگە ەكى مارتە ەمەس, ءۇش مارتە كەلسەم دە وسى تاعدىرىمدى تاڭداعان بولار ەدىم. سەبەبى جازمىشتان وزمىش جوق.
– كەكشىلسىز بە, كەشىرىمشىلسىز بە؟ ءوزىڭىزدى كەشىرە الماعان تۇسىڭىز بار ما؟
– كەشىرىمشىلمىن. كەك ۇستاي المايمىن. اۋىرىپ قالام… بىراق, كەشىرىمشىلدىك وزىمە كەلگەندە جۇرمەي قالادى. ءوزىن كەشىرە المايتىنداي, ءوزىن سىيلاماي كەتەتىندەي ارەكەتكە ادام بەكەر بارمايدى. ونىڭ ءتۇرلى سەبەپتەرى بولۋى مۇمكىن. كەيدە ءوز-وزىممەن كۇبىرلەپ سويلەسىپ جۇرەم. بۇرىن بالا كەزدە ءوز-وزىمەن سويلەسىپ جۇرگەن اكەمدى كورگەندە كۇلۋشى ەدىم. مۇمكىن, كۇبىرلەمەي سىرىڭدى اشىق ايتاتىن دوستىڭ تاپشىلىعى شىعار بۇل…
– ەلۋدەن سوڭ دوس ازايادى, ناعىز دوس از بولاتىنىنا وكىنبەيسىز بە؟
– ناعىز دوس قاي كەزدە دە از بولعان. بىزدەگى دوستىق – سالەم-ساۋقات دەڭگەيىندە. دوستىق دەگەن – ۇلى ۇعىم! «دوستىق كەتتى وڭاي بوپ, دوس دەگەن قۇر اتاعى. جولىققاندا «قالاي؟» دەپ, جىميعانى باتادى!» – دەيدى جۇمەكەن اقىن. راسۋل عامزاتوۆتىڭ دوستىق تۋرالى جىرى بار. مەندەگى كوڭىل-كۇيدى ءدوپ باساتىن جىردىڭ ءبىرى – سول. جوعالعان پىشاقتىڭ سابى التىن دەيتىندەي ءامىرحان كەتكەلى كوڭىلىم قوڭىلتاقسىپ قالدى. ءامىرحان تۇرعان ۇيگە ەسكەرتكىش-تاقتانى ارەڭ قويعىزدىق. ءامىرحاننىڭ بيۋست-ەسكەرتكىشىن دايىنداپ قويىپ قاراپ وتىرمىز. الماتى قالاسىنا ەسكەرتكىشىن قويۋعا ءتيىستى ورىندار ۇلىقسات بەرمەدى. امىرحانعا الاكوزبەن قاراماي-اق ءسوزىمىزدى ايتار بولساق, ول بۇگىنگى اسقار سۇلەيمەنوۆ ەدى عوي… ولگەن دوستىڭ ورنى بەيىشتە بولسىن. ەڭ جامانى – تىرىدەي دوس جوعالتۋ. قۇداي سودان ساقتاسىن! بۇگىنگى كۇنىمىز باۋىرجانعا قاراپ تۇر. امال جوق. وسىلاردى ساقتاۋ كەرەك.
– ەكى عاسىردان سوڭ اقىن مارالتايدىڭ قاي ولەڭىن عالىمدار تالداپ جاتقانىن قالار ەدىڭىز؟
– ەگەر جەر بەتىندە ەكى عاسىردان كەيىن ولەڭ تالداناتىن بولسا, وندا ادامزات بالاسى شىن ۇشپاققا شىققانى عوي. ەگەر ەكى عاسىردان كەيىن اباي قۇنانبايۇلىنىڭ كەمەڭگەرلىك قاعيداتتارى ءوز ءمانىن جويماعان بولسا, وندا ءبىزدىڭ دە شيماي-شاتپاعىمىز ءبىر جەردەن تابىلىپ قالار دەپ ۇمىتتەنۋگە بولسا… كوڭىلگە سول مەدەۋ, سول قاناعات.
– ءومىردىڭ ءمانى نەدە؟ زەينەتكە شىققاسىن نەمەن اينالىسامىن دەپ ويلايسىز؟
– ءومىردىڭ ءمانى – ومىردە!
