ميۋنحەن مامىلەسى

بۇرناعى كۇنى گەرمانيادا كەزەكتى 54-ءشى ميۋنحەن قاۋىپسىزدىك كونفەرەنتسياسى ءوزىنىڭ جۇمىسىن اياقتادى. بەس كۇنگە سوزىلعان مارتەبەلى ءماسليحاتتىڭ ۇرانى «داۆوس قاۋىپسىزدىك تاقىرىبى بويىنشا» بولىپ اتالدى دا, ول ءوزىنىڭ قۇرىلتايىنا ادەتتەگىدەي الەمنىڭ اتتارى ءماشھۇر ساياساتكەرلەرى مەن ماماندارىن جينادى. بيىلعى جىلعى جيىن جاھاندى تارتىپكە كەلتىرۋ جۇيەسىندەگى جاپپاي داعدارىس پەن قاۋىپسىزدىكتىڭ حالىقارالىق رەجيمىنە تونگەن قاتەر توڭىرەگىنەن وي تارقاتتى.

دەگەنمەن, كونفەرەنتسيانىڭ ارقاۋى الگىندەي ەتىپ الىنعانىمەن, ول نەگىزىنەن دۇنيەجۇزىلىك اۋقىمنىڭ باستى ويىنشىسى رەتىندەگى ەۋروپا وداعىنىڭ بولاشاقتاعى رولىنە, اقش پەن رەسەي اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ەندىگى باعىتىنا كوبىرەك كوڭىل ءبولدى. جيىندا سونداي-اق تاياۋ شىعىستى دۇرلىكتىرىپ جاتقان ءتۇپسىز جانجالدار, پارسى شىعاناعىنداعى ەلدەردىڭ ءبىر-بىرلەرىنە قىرعي-قاباق قياڭقىلىعى, سولتۇستىك كورەياداعى يادرولىق سىناقتاردىڭ زارداپتارىنا الاڭداۋشىلىق سەكىلدى وتكىر ماسەلەلەر نازاردان نازىرقاۋ كورگەن جوق.
اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ 2017 جىلدىڭ سوڭىندا جاريا­لانعان ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك ستراتەگياسىندا الەم كوگىندە امەريكانىڭ مۇددەلەرى مەن قۇندىلىقتارىنا قارسى تۇراتىن رەسەي مەن قىتاي سەكىلدى رەۆيزيونيست ەلدەردىڭ پايدا بولعانى تۋرالى تۇجىرىم جاسالدى. بۇل وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىنىڭ باسىنان جەر ءجۇزىن جالعىز ءوزى بيلەپ-توستەگەن قۇراما شتاتتاردىڭ سول تىزگىننەن شىنداپ ايرىلىپ قالعانىن, ەندىگى جەردە «كۇشتەر بالانسىن» قايتا قاراۋعا تۋرا كەلەتىنىن ايعاقتايتىن ناقتىلى فاكتور ەدى.
ميۋنحەن كونفەرەنتسياسىندا دا ساياساتكەرلەر وسى تاقىرىپقا قايتا-قايتا اينالىپ سوعا بەردى. «باتىس­تىڭ قازىر وسى ەكى دەرجاۆادان باسقا ستراتەگياسى جوق» دەپ مالىمدەدى گەرمانيا سىرتقى ىستەر ءمينيسترى زيگمار گابريەل. ول وسى ەكى ەلدىڭ – قىتاي مەن رەسەيدىڭ «ەۋرووداق بەرىكتىگىن ۇدايى تەكسەرىپ كورىپ, ونىڭ ىرگەسىن شايقالتقىسى كەلەتىنىنە» كەيىستىك ءبىلدىردى. سونىمەن بىرگە, فورۋمدا ترامپ اكىمشىلىگىن وسىنداي قىسىل-تاياڭ شاقتا باتىستىڭ مۇددەلەرىن مانسۇق ەتكەن باستى ساتقىن رەتىندە كۇستاناۋ­شىلىق ءجيى ورىن الدى. بۇل ايىپتاۋلاردا ۆاشينگتوننىڭ «امەريكا بىزگە بارىنەن ارتىق» دەگەن ءجونسىز دابىل كوتەرىپ, كۇردەلى جاعدايدا وداقتاستار بىرلىگىنە سىپىرا سىنا قاعىپ جۇرگەنى ايتىلدى.
الايدا ساياساتتانۋشىلار باتىستىڭ بۇل بايبالامىنا جىعىلا ءتۇسىپ وتىرعان جوق. ساراپشىلاردىڭ پايىمىنشا, مۇنداعى پروبلەمالاردىڭ بارىنە ەڭ الدىمەن ەۋرووداق ەلدەرىنىڭ وزدەرى كىنالى, ولار سوڭعى ون جىلداعى قيىندىقتاردىڭ ءبارىن وزدەرى جاساپ الىپ وتىر. ال قىتايدىڭ ەكسپانسياسىنا نەمەسە رەسەيدىڭ شىعىس ەۋروپاداعى ساياساتىنا قاتىستى ايتىپ جۇرگەن قاۋىپ-قاتەرلەرى ەكىنشى قاتارداعى ماسەلەلەر بولىپ تابىلادى. فورۋمدا برۋكينگ ينستيتۋتىنىڭ مامانى كونستانتسە شتەلتسەنميۋللەر: «رەسەي مەن قىتاي (سونداي-اق تۇركيا مەن يران) ءبىزدىڭ ءالسىز جاقتارىمىزدى پايدالانىپ جۇرگەنىمەن, قاۋىپ-قاتەر ولاردان شىعىپ جاتقان جوق» دەپ مۇنى مويىنداعان سىڭاي تانىتتى.
تەگىندە, ميۋنحەن ءماجىلىسىنىڭ كۇن تارتىبىنە حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنىڭ ەڭ وزەكتى جاقتارى ۇسىنىلۋى ءتيىس. وسىعان بايلانىستى بەلگىلەنگەن بايانداماعا جەتەكشى زەرتتەۋ ۇيىمدارى, مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار مەن ءىرى كورپوراتسيالار ساراپشىلارىنىڭ سوڭعى جۇمىستارى پايدالانىلادى. بيىلعى جىلعى باستى بايانداما «شەكتەۋدىڭ شەگى مە, شەتكە كەتۋ مە؟» دەپ اتالدى. وندا جاۋابى جوق سۇراقتار «الەمدى بەلگىسىزدىكتىڭ تۇنەگى باسىپ تۇر» دەگەن گوي-گوي دىڭگەگىنىڭ تۇبىندە ۇرشىقشا اينالىپ, جاھاندى باسقارۋ ەرەجەسىنىڭ بۇرىنعى قاعيداتتارىنا نۇقسان كەلگەنىن ايقىن بايقاتىپ بەردى.
«ساراپشىلار مەن ساياساتكەرلەر ەندى كۇشەيىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتەر قىرعي-قاباق سوعىستان كەيىن بىردەن وزدەرىن «تاراپتار مۇددەلەرىنە جاۋاپتى» سەزىنىپ, الەم ءتارتىبىنىڭ ىمىراعا كەلۋى جولىندا كۇرەسەدى دەگەن بولجام ايتىپ ەدى, – دەلىنگەن باياندامادا. – بىراق قىتاي نەمەسە رەسەي سياقتى دەرجاۆالاردىڭ مۇنداي كەيىپتە بولۋعا ىقىلاستى ەمەس ەكەنى اڭعارىلا ءتۇستى, سەبەبى ولاردىڭ الەمدى قالىپتاستىرۋ جونىندەگى كوزقاراستارى بۇدان باسقاشا بولىپ شىقتى, سوندىقتان ءوز سالالارىنداعى ىقپالدارىن كۇشەيتۋگە كوبىرەك ءمان بەرىپ كەتتى. سونىڭ سالدارىنان ءبىز قازىر جاھاننىڭ «كوپ قىرلى, كوپ ءتارتىپتى» بولۋىنىڭ قارساڭىندا تۇرمىز». وسىلايشا فورۋمنىڭ باستى تاقىرىبى جيناقتالعان باتىستىڭ جاڭا جاعدايداعى احۋالى قانداي بولۋىن تالقىلاۋعا قاراي بۇرىلىپ كەتتى.
باياندامادا سونداي-اق اقش-تىڭ وسى ينتەرۆەنتسيالىق كوڭىل-كۇي كۇرت ءوسىپ كەلە جاتقان جاڭا جاعدايدا وداقتاستارى مەن ارىپتەستەرى الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىنەن قاشىپ, سىتىلىپ شىققىسى كەلەتىنى اتاپ كورسەتىلدى. مۇنىڭ بيلىك باسىنا ترامپ اكىمشىلىگىنىڭ كەلۋىنە بايلانىستى كۇشەيگەنى اشىق ايتىلدى. اق ءۇيدىڭ سىرتقى ساياساتتاعى تۇراقسىزدىعى مەن دايەكسىزدىگى بۇدان بىلاي ونىڭ وداقتاستارىمەن جانە ارىپتەستەرىمەن اراداعى قارىم-قاتىناسىن قيىنداتاتىن بولادى. ۆاشينگتوننىڭ جاڭا اكىمشىلىگىنىڭ حالىقارالىق رەجيمدە كوپ جاعدايدا ەشكىممەن ساناسپاي, بىرجاقتى شەشىم قابىلداپ كەتە بەرەتىن وكتەم ارەكەتى ءبىر كەزدەرى تۇتاس بولىپ تۇرعان باتىس الەمىندەگى جالپى داعدارىستى تەك ودان بەتەر ۋشىقتىرا تۇسەدى.
شولۋ اۆتورلارى ەۋرووداقتىڭ ىشىندەگى شيەلەنىسكە بايلانىستى تۋعان سەنىمسىزدىك, اسىرەسە, Brexit-تەن كەيىنگى پەسسيميزم ءوسىپ كەلە جاتقانىنا نازار اۋدارادى. بۇعان 2017 جىلدىڭ كۇزىنەن كەيىن ۆاشينگتون اكىمشىلىگى دە قوسىلدى. ەۋروپا بۇگىندە ءوزىن الەۋەتتى دە كۇشتى وداقتاسى تاعدىردىڭ تالكەگىنە تاستاپ كەتكەندەي كۇي كەشىپ وتىر.
فورۋمدا رەسەيدىڭ قازىرگى ساحنادا قول جەتكىزگەن بىرقاتار تالاسسىز تاكتيكالىق تابىستارىنا ەلدىڭ ىشىندەگى كۇردەلى ەكونوميكالىق احۋالدىڭ ايتارلىقتاي كولەڭكە تۇسىرەتىنى دە ايتىلدى. ونىڭ جوعارىدا اتالىپ وتكەن باتىسپەن اراداعى «الەمنىڭ تارتىبىنە» بايلانىستى كەلىسپەۋشىلىگى ءالى جۇمسارا قويعان جوق. ەندى كليماتتىڭ وزگەرۋى جانە كوشى-قون تاسقىنى سياق­تى بۇرىننان بار پروبلەمالار قاتارىنا تەحنولوگيانىڭ, ءبىرىنشى كەزەكتە كيبەرقاۋىپسىزدىك ماسەلەسىنىڭ قاۋىرت ءوسۋى قوسىلىپ جاتىر. بۇلار فاكتورلاردىڭ الەۋەتى الەم ءتارتىبىنىڭ ىرگەسىن شايقالتۋ ءۇشىن مولىنان جەتىپ جاتىر.
ميۋنحەندە رەسەي ماسەلەسى بارىنشا ەكىۇشتى جاعدايدا تالقىلاندى. بىرىنشىدەن, اڭگىمە باتىستاعى داعدارىس تۋراسىنان ارنا تارتقان كەزىندە ەكىنشى-ءۇشىنشى سويلەمدە-اق مىندەتتى تۇردە ماسكەۋدىڭ اتى سارت ەتىپ شىعىپ تۇردى. ولاردا قىرىم مەن دونباسس, باتىس وكرۋگتەرىنە ميليتاريزاتسيا جانە كيبەرشابۋىل وقيعالارى, سونداي-اق اقش پەن ەۋرووداق ەلدەرىندەگى سايلاۋلارعا ارالاسۋشىلىق جايلارى قوزعالدى. ەكىنشىدەن, وسى پروبلەمالاردىڭ قاي-قايسىسى دا, جەكەلەي الىپ قاراعاندا, ناقتىلىقتان گورى دابىراعا كوبىرەك ۇقساپ كەتىپ جاتتى. بۇعان جوعارىدا كەلتىرىلگەن شتەلتسەنميۋللەردىڭ قۇلاققاعىسى وتە ءدال باعا بەرەدى. سونىمەن بىرگە, ماسكەۋدىڭ الەمدە كوپتەگەن حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرى بويىنشا بالاماسىز جەتەكشى ارىپتەس رەتىندەگى قالپىن ساقتاپ تۇرعانىنا ميۋنحەن مامىلەگەرلەرىنىڭ بىردە-ءبىرى كۇماندانا المادى.
سوندىقتان دا: «ءبىز قانشا جەردەن ءوزىمىزدىڭ دەموكراتيانى قورعاۋ جونىندەگى نيەتىمىزگە بەرىك بولعانىمىزبەن, ستراتەگيالىق تۇراقتىلىق سەكىلدى سىندارلى ماسەلەدە رەسەيمەن ديالوگ جۇرگىزبەي, ونىمەن بىرلەسپەي جۇمىس جاساي المايمىز, ويتكەنى مۇنىڭ تاۋەكەلشىلىگى تىم جوعارى» دەگەندى اقش-تىڭ بۇرىنعى ۆيتسە-پرەزيدەنتى دجو بايدەن بەكەر ايتقان جوق. ال بيىلعى جىلعى ەڭ كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءبىرى گرۋزيانىڭ ناتو-عا قۇرامىنا كىرۋ ىقتيمالدىلىعى بولاتىن سياقتى. امەريكانىڭ «ميراس» اتتى قورى جىل ىشىندە وسى ماسەلەنى زەرتتەيتىن كورىنەدى. ءسويتىپ, مامىلە ىزدەگەن ميۋنحەن ءماسليحاتى كەرىسىنشە كەلىسىم كەسپىرىن ءبىراز كۇردەلەندىرىپ جىبەرگەنگە ۇقسايدى.

سەرىك ءپىرنازار