اقىن, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى وتەگەن ورالبايۇلىن «ۇلت ۇپايىنا» شاقىرىپ, سۇحبات قۇردىق. ورتاق اڭگىمە ۇلت رۋحانياتى مەن مادەنيەتى توڭىرەگىندە ءوربىدى.
قىزىل يمپەريا زاردابى ءالى بىلىنەدى
– 1995 جىلعى كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىندا, 1989 جىلدىڭ 22 قىركۇيەگىندە قابىلدانعان ءتىل تۋرالى زاڭدا «مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىلدى. تاۋەلسىزدىك العالى زاڭنىڭ تولىق ورىندالۋىنا مۇددەلىك تانىتا الماي كەلەمىز. سەبەبى نەدە؟
– مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ءۇشىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ساياسي شەشىم كەرەك. 30 جىل بويى وسىنداي ساياسي شەشىمدى حالقىمىز كۇتۋمەن بولدى, بىراق وسى ماسەلە ءالى كۇنگە شەشىمىن تاپقان جوق. حالىقتار دوستىعى, ساياسي تۇراقتىلىق, قوعامدىق تۇسىنىك دەگەن جەلەۋمەن ءالى كۇنگە مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى تۇراقتى, تۇبەگەيلى كوزقاراس قالىپتاسپادى. ات توبەلىندەي از عانا اقىن-جازۋشىلار مەن جۋرناليستەردىڭ, قوعام بەلسەندىلەرىنىڭ بىرجاقتى تالاپ ەتۋىمەن ۇلت ءتىلىنىڭ ۇستىنى تۇجىرىمدالمايدى. 70 جىل بويى حالىقتىڭ بويىنا جوعارىدان بۇيرىق بەرۋ, جوعارىدان نۇسقاۋ كورسەتۋ پسيحولوگياسى قاتتى ءسىڭدى. سوندىقتان پرەزيدەنت, ونىڭ اكىمشىلىگى, ۇكىمەت مۇشەلەرى مەن ۇجىمى, قوس پالاتالى پارلامەنت قازاق تىلىندە تولىق سويلەمەي, مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى شەشىلە قويمايدى. ءتىل ىسكەرلىك قاتىناسقا تۇسكەندە عانا داميدى, وركەندەيدى. ول ءۇشىن مەملەكەتتىك قاجەتتىلىك كەرەك. قاراپايىم حالىقتىڭ سۇرانىسى جوعارى دەڭگەيدە شەشىلگەندە عانا ءىس ءوز ناتيجەسىن بەرەدى. تىلدىك ورتا سوندا عانا قالىپتاسادى.
ەكىنشىدەن, انا ءتىلدىڭ باستى قاينار كوزى – اتا-انا. اتا مەن اجەنىڭ, اكە مەن شەشەنىڭ ۇلت تىلىنە نەمقۇرايدى قاراۋىنان ءالى ورىس شەڭبەرىنەن, ورىس پسيحولوگياسىنان شىعا الماي, ورىس تىلىندە ءبىلىم العان بالالار ءبىلىمدار بولىپ, جان-جاقتى قالىپتاسادى دەگەن تار تۇسىنىك ءالى كەلە جاتىر. وسى تۇرعىدا مەملەكەتتىك يدەولوگيا ءوز دەڭگەيىندە جۇرمەي, قازاق ءتىلى ورىس ءتىلىنىڭ كولەڭكەسىندە كوپ ءجۇردى. ءالى دە سول كولەڭكەلى كورىنىستەن ارىلعان جوقپىز.
ۇزاق جىلدار بويى جاسىرىن, وتارلىق تۇردە ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتى ءجۇرىپ, قازاق ازاماتتارىنىڭ بويىنداعى ۇلتتىق «مەنى» تاپتالىپ, جالتاقتىق پەن قورقاقتىق ورىن الدى. مۇنى جاسىرىپ قايتەمىز, جوعارى لاۋازىمدا وتىرعان قازاق ازاماتتارىنىڭ بىرقاتارى ءالى كۇنگە دەيىن وسى جالتاقتىق پەن اسىرە ساقتىقتان ارىلا الماي وتىر. مىنە, استاناداعى كەلەڭسىز كورىنىس – وسىنىڭ ايقىن ايعاعى. مەكتەپكە بالا ءبولۋ پروتسەسىندەگى جاۋاپتى تۇلعالاردىڭ جەتەسىزدىگى مەن ويسىزدىعى وسىنداي جاعدايعا اكەلىپ, جاس ۇرپاقتى ۇلتتىق تۇعىرىنان ايىرىپ وتىر.
الاش قايراتكەرى ءاليحان بوكەيحاننىڭ «بالاعا قاي تىلدە ءبىلىم بەرسەڭ, ءتۇبى سول ۇلتقا قىزمەت ەتەدى» دەگەن ۇلاعاتىن ۇران ەتىپ ۇستانباساق, ءوز جولىمىزدان اداسا بەرەتىن بولامىز. ويتكەنى جازۋشى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ ايتقانداي, «انا ءتىلى – حالىق بولىپ جاسالعاننان بەرگى جان دۇنيەسىنىڭ ايناسى, ءوسىپ-ءونىپ, تۇرلەنە بەرەتىن, ماڭگىلىك قۇلامايتىن بايتەرەگى» رەتىندە ادامنىڭ تانىم-تۇسىنىگى مەن پاراسات-پايىمى قالىپتاسىپ, دامىتاتىن قۇرال. قىسقاسى, ءتىل بولماسا, ۇلت تا بولمايدى. احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ: «ءسوزى جوعالعان جۇرتتىڭ ءوزى دە جوعالادى» دەگەن اششى ءسوزى ءالى تۇششى كۇيىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلى ساباقتارى جۇرتىمىزدىڭ جۇرەگىنە ءالى جەتپەي كەلە جاتقانى – وتە كۇردەلى پروبلەما. 32 جىلدا ءبىز وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرا المادىق. ءبىر تۇلعانىڭ باسقارۋىنداعى ۇلتتىق ماسەلە ميلليون تۇلعانىڭ وي-ءورىسىن تەجەپ, مەملەكەت دامۋىنىڭ مەشەۋ جولىنا ۇلاستى.
– ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە دامۋدى تاڭداعان ەلدەردىڭ وركەنيەت كوشىندەگى ورنىن كورىپ وتىرمىز…
– دۇرىس ايتاسىز, ۇلت رۋحىنسىز ۇلتتىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزە المايمىز. تاۋەلسىزدىك دەگەنىمىز تەك ءتاتتى ءسوز ەمەس, ول – جاۋاپكەرشىلىك. تاۋەلسىزدىكتى الۋ بار دا, ونى ساقتاۋ بار. ونىڭ نەگىزگى تۇعىرى – ۇلت ءتىلى, ءدىلى, تاريحي ساناسى, انىعىن ايتساق, ۇلتتىق وجدانى مەن ارى. مىسالدى ۇزاقتان ىزدەمەي-اق جاپونيانى الىڭىز, سۇراپىل سوعىستان كەيىن, امەريكانىڭ اتوم بومباسىنان كەيىن كۇلدەن تۇرعان فەنيكستەي دامىپ, قارىشتاپ, وركەندەپ, كۇللى الەمنىڭ تاڭدايىن قاقتىرىپ وتىر. قىزىعاسىز با, ارينە, كەزىندە الاش كوسەمدەرى دە قىزىققان, سول ءۇشىن قۇربان بولعان. قازىرگى تاڭدا بۇعان توقتاۋ سالىپ جاتقان كىم بار, ەشكىم جوق. دەمەك, حالىق بويىنداعى قورقىنىش پەن ۇرەي ءالى سەيىلگەن جوق. بولماسا, كورەيا نەمەسە قىتاي ءتىلدى, ءدىلدى, سالت-ءداستۇردى, ەڭ باستىسى, عىلىمدى بەرىك ۇستانىپ, الەمدىك وركەنيەتتەن ءوز ورنىن تاپتى. ءبىز اراب الەمىنە بويلاپ, سانانى شىرماعان سان الۋان سەكتاعا كىرىپ, ناداندىق ايماعىنا كىرىپ بارامىز. اسىرەسە جاستارىمىز وسى كەساپاتقا دەندەپ باتىپ بارادى. «ورازا, ناماز توقتىقتا» دەگەن ءسوز بار ەدى, وسىنىڭ ءمان-مازمۇنىن تۇسىندىرەتىن ۇلتتىق يدەولوگيا ءالى ءالسىز.
ۇزاق جىلدار بويى جاسىرىن, وتارلىق تۇردە ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتى ءجۇرىپ, قازاق ازاماتتارىنىڭ بويىنداعى ۇلتتىق «مەنى» تاپتالىپ, جالتاقتىق پەن قورقاقتىق ورىن الدى. مۇنى جاسىرىپ قايتەمىز, جوعارى لاۋازىمدا وتىرعان قازاق ازاماتتارىنىڭ بىرقاتارى ءالى كۇنگە دەيىن وسى جالتاقتىق پەن اسىرە ساقتىقتان ارىلا الماي وتىر
وكىنىشتىسى, ەلىمىزدە ۇلتتىق مەملەكەت رەتىندە دامۋعا كەدەرگى كەلتىرىپ وتىرعان توپتار بار. ءبىرىنشىسى – بيلىك باسىنداعى ورىس ءتىلدى قازاق شەنەۋنىكتەرى. ولار جەكە باس مۇددەسىنە قىزمەت ەتىپ وتىر. حالىقشىل, ەلشىل پيعىلىن مانساپ بۋى باۋراپ كەتكەن. ەكىنشىسى – ورىس تىلىمەن, مادەنيەتىمەن سۋسىنداعان ءوزىمىزدىڭ قاراپايىم قازاقتار. ولار «ۇلت ءتىلىنىڭ بولاشاعى جوق» دەگەن تەرىس پيعىلدان ءالى ارىلعان جوق. ءبىز ءۇشىن وسى توپ بارىنەن دە قاۋىپتى.
ءوزىم دە سول جەردە قىزمەت جاساعاننان بىلەمىن, پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە, ۇكىمەتتە, پارلامەنتتە جاۋاپتى قىزمەت اتقاراتىندار, ورىس ءتىلدى وتانداستار قىزمەتىن, مانسابىن ساقتاۋ ماقساتىندا مەملەكەتتىك تىلگە جاناشىرلىق تانىتپايدى. پرەزيدەنت اكىمشىلىگىندە قىزمەت ىستەگەن جىلدارى ورىس ءتىلدى قازاقتار وسىنداي پىكىردە بولعانىن بىلەمىن. ولار قازاق تىلدىلەر بيلىككە كەلسە, قىزمەتسىز قالامىز دەگەن ۇرەيدە بولاتىن. مۇنى رۋحاني مەشەلدىك دەپ ايتۋعا بولادى.
تىلگە قاجەتتىلىك تۋىنداۋ كەرەك
– قازىر ءتىل تازالىعى بۇزىلىپ, شۇبارلاندى. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟
– قازىر قولدانىستاعى قازاق ءتىلىنىڭ قورى 200-300 سوزدەن اسپاي قالدى. ءتىل جۇتاڭدادى, سودان وي جۇتاڭدانادى, سانا سەلكەۋلىككە ۇشىرايدى. وسى جىلداردا ءتىل, شىندىعىن ايتقاندا, ءبىرشاما دامۋعا جەتتى, بىراق دىتتەگەن مەجەگە جەتە العان جوقپىز. ءتىلدى دامىتامىز دەگەن جەلەۋمەن جىل سايىن وتە مول قاراجات بەرىلىپ كەلەدى. بىراق جەمقورلىق دەگەن دەرت بۇل جەرگە دە دەندەپ ەنىپ كەتىپ, ءتىپتى قايعىلى جاعدايلار دا بولدى. ءتىل دامۋى ءۇشىن ىسكەرلىك, پراكتيكالىق قاجەتتىلىك كەرەك. دامۋ ءورىسى قاجەت. كەزىندە ساكەن سەيفۋللين «كەڭسە ءتىلى قازاقشاعا كوشپەي, ءتىل دامىمايدى» دەپ دابىل قاققان, بۇعان جاقىن جىلدا 100 جىل تولادى.
قازاق ءتىلى تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا اۋدارما ءتىلدىڭ قۇربانىنا اينالدى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى بارلىق مەكەمەدە اۋدارما بولىمدەرى اشىلدى. اۋدارماشىلار قازاق ءتىلىنىڭ اياسىن تارىلتىپ, دامۋىنا بارىنشا كەدەرگى كەلتىردى. مەملەكەتتىك مەكەمەلەردەگى اۋدارما تار شەڭبەردەگى فورماعا ءتۇستى. اقپاراتتىق ءتىل پايدا بولدى. تىلدىك كوركەمدىك جويىلىپ, قازاق ءتىلىنىڭ ۇلى بايلىعى تارىلىپ, قاساڭ سوزدىك قالىپقا ءتۇستى. وندا كوركەم وي, كوركەم ءتىل جوق, شىعارىپ سالما شابلون عانا بولدى. اۋدارما انا ءتىلىمىزدىڭ اجارىنا كورىكسىز بوياۋىن جاقتى. سودان جاستارىمىزدا «قازاق ءتىلى قاۋقارسىز» دەگەن ۇعىم پايدا بولا باستادى. ورىس تىلىندەگى «ليتسو» دەگەن ءسوزدىڭ قازاق تىلىندە 24 بالاماسى بار, ونىڭ ءاربىرىنىڭ كونتەكستە ءوز رەڭى بار. ماحامبەتتىڭ ولەڭدەرىندەگى نەبىر عاجايىپ تەڭەۋلەردى ورىس ءتىلىن ءجۇز پايىز بىلەتىن ادام ەشقاشان اۋدارا المايدى. كەزىندە ورىس اقىنى ەۆگەني ەۆتۋشەنكو ماحامبەتتى اۋدارام دەپ كەلىپ ەكى اي جاتىپ, باسىن الىپ قاشىپ كەتكەن. بىراق «مۇنداي اقىندى ەشكىم اۋدارا المايدى, سوزدەرى سۇراپىل ەكەن» دەپ تاڭدانۋمەن كەتكەن.
مەملەكەتتىك ورگانداعى ءباسپاسوز حاتشىلارى ورىس تىلىندە دايىندالعان ءباسپاسوز پاراعىن Google Translate ارقىلى اۋدارىپ, جۋرناليستەرگە ۇسىنادى. سوسىن جۋرناليستەر سول بويىنشا اقپارات دايىنداپ, كوپ جاعدايدا ءتىلدىڭ تازالىعىن ساقتاي بەرمەيدى. سوراقىسى, الەۋمەتتىك جەلىدەگى بلوگەرلەردىڭ ءتىلدىڭ ورفوگرافيالىق ءپرينتسيپى مەن پۋنكتۋاتسيالىق ەرەجەسىنە باعىنبايتىن, ساۋاتسىز جازباسى كوبەيدى. بلوگەر بولۋ وڭاي, ءبىلىمدى بولۋ قيىن, جازا سالۋ وڭاي, جاۋاپتى بولۋ قيىن. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تەك «اباي جولىندا» 17 مىڭنان استام ءسوز قولدانىلعان, پۋشكيننىڭ بارلىق شىعارماسىندا 21-23 مىڭداي ءسوز قولدانىسقا تۇسكەن. وكىنىشكە قاراي, نەبىر عاجاپ سوزدەرىمىز ۋاقىت زىندانىنا ءتۇسىپ كەتتى. ونى ەندى كىم جارىققا الىپ شىعادى؟
اۋدارما دەگەن بەلگىلى دارەجەدە, بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە ءتىلدى شەكتەيدى. ءبىز اۋدارما شەڭبەرىنەن شىعىپ, ءتىلىمىزدىڭ وراسان زور بايلىعىن سارقا پايدالانىپ, ءورىسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن ءومىر ءسۇرۋىمىز كەرەك.
– ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ ۇلتتىق يدەولوگياعا كەلىپ تىرەلەدى. ءبىز نەنى تۇتقا تۇتامىز, كىمدى ۇلگى ەتەمىز؟
– الدىمەن مەملەكەتتىك يدەولوگيا مەن ۇلتتىق يدەولوگيا اراسىنداعى رۋحاني بايلانىس قانداي, وسىنىڭ ءمان-ماڭىزىن اشىپ الايىق.
مەنىڭشە, مەملەكەتتىك يدەولوگيا – ادامداردى ساياسي-قوعامدىق جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق مىندەتتەردى شەشۋگە توپتاستىرىپ, الەۋمەتتىك مىنەز-قۇلىعىن شىڭدايتىن, وركەنيەت كوشىندە باسەكەگە ساي ەتەتىن الدىڭعى اربا. ال ۇلتتىق يدەولوگيا – مەملەكەتتىك بيلىكتە ۇلتتىڭ مۇددەسى مەن قۇندىلىعىن قورعايتىن قۇرال.
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى «اۋەلى – ەكونوميكا, سوسىن – ساياسات» دەگەن تۇجىرىم ۇسىنىلدى. وسى قاعيدا نەگىزىندە جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ ءجۇرىپ, جابايى نارىق, بازارداعى باعا حالىقتىڭ كوڭىل كۇيىنە اسەر ەتىپ, سانانى تۇرمىس بيلەي باستادى.
كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭنىڭ وزىندە يدەولوگيا ماسەلەسى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ اجىراماس ءبىر بولشەگى رەتىندە باعالانىپ, مادەنيەتكە, ادەبيەتكە, ونەرگە بايلاندى. سونىڭ ناتيجەسىندە رۋحانيات سالاسى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلىپ, ادامدار اراسىندا ار-وجدان, نامىس ءپرينتسيپى جوعارى تۇردى.
رۋحانيات ماسەلەسىن كەيىن رەتتەپ الامىز دەپ, يدەولوگيا ماسەلەسىن ەكىنشى ورىنعا قالدىرىپ, ارتى رۋحاني تراگەدياعا ۇلاستى. قىزىلوردا, شىمكەنت, الماتى قالاسىندا تەگىن تاماققا تالاسقان حالىقتىڭ پيعىلى – سونداي نەمقۇرايدى شەشىمنىڭ ناتيجەسى. كەشە استانا قالاسىنداعى كورمەدە حالىقتىڭ جەمىس-جيدەكتى تالان-تاراج ەتۋىنەن 90-جىلدارداعى جۇيەسىز جۇمىستىڭ كورىنىسىن كورۋگە بولادى. سول كەزدە ءبىزدىڭ باسشىلار مەملەكەتتىڭ مۇلىگىن ءدال وسىلاي تالاسىپ, جەكەشەلەندىرگەن ەدى. ءجونسىز جەكەشەلەندىرۋ پروتسەسى رۋحاني مايداندى اينالىپ ءوتىپ, حالىقتىڭ مادەني مايەگىن ەكىنشى جاققا لاقتىرىپ جىبەردى.
– سوندا ەل رەتىندە ۇلتتىق يدەولوگياعا ءمان بەرمەدىك دەيسىز عوي.
– البەتتە, بىرجاقتى باعا بەرۋگە بولمايدى. حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ اياعىندا, 2000 جىلداردىڭ باسىندا مەملەكەت حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان ءابىش كەكىلباەۆ ۇلتتىق يدەولوگيانى دامىتۋ ماقساتىندا «ۇلتتىق تاريح جىلى», «قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى», «مادەنيەت جىلى», «مادەني مۇرا جىلى» دەگەندى تىزبەكتەپ, ەكس-پرەزيدەنتكە ۇسىنىپ, مەملەكەتتىك يدەولوگياعا اپاراتىن جول رەتىندە نەگىزىن قالادى. بىراق ودان كەيىنگى كەزەڭدە قازاقستاندى الەمگە تانىتامىز دەگەن جەلەۋمەن ءارتۇرلى حالىقارالىق سيمپوزيۋم, فورۋم, كونفەرەنتسيا بىرىنەن كەيىن ءبىرى ءوتىپ, ناسيحات يدەياسى ءبىرىنشى ورىنعا شىعىپ, يدەولوگيا ماسەلەسى ەكىنشى دەڭگەيگە ىسىرىلدى. ءسويتىپ, ۇلتتىق مۇددە-مۇرات ويىن-ساۋىق يدەولوگياسىنىڭ كولەڭكەسىندە قالدى.
جاھاندانۋ جاعدايىندا ۇلت رۋحانياتىنا جەڭىل-جەلپى قاراپ, جۇيەلى, جوسپارلى باعدارلامالار ويلاستىرۋدىڭ ورنىنا ناۋقانشىلدىققا سالىنىپ, ءبىر ايلىق ءىس-شارالار توپتاماسىن ورىنداۋ سالدارىنان ءوز تىلىنەن جيرەنگەن ادامدار قالىپتاسىپ, ولار قوعامدا ويىن اشىق ءبىلدىرىپ, ءوز وتانداسىن كورشى ەلدىڭ باسشىسىمەن قورقىتاتىن جاعدايعا جەتتىك.
جاھاندانۋعا جۇتىلمايىق
– سوزىڭىزدە جاھاندانۋ ۇدەرىسىن ۇلت رۋحانياتىنا انتونيم رەتىندە قولداندىڭىز. بۇل ءسوزىڭىزدى قالاي ءتۇسىندىرىپ بەرەسىز؟
– 1986 جىلى قىرعىزدىڭ حالىق جازۋشىسى شىڭعىس ايتماتوۆ الماتى قالاسىنا كەلگەندە, سۇحبات الدىم. سول كەزدە جازۋشى جاھاندانۋ دەگەنگە انىقتاما بەرىپ, ونىڭ جاقسىلىعىنان جاماندىعى كوپ بولاتىنىن دايەكتەپ, حالىقتار اراسىندا ۇلتتىق ەرەكشەلىك, ونەر ەرەكشەلىگى, مادەنيەت ەرەكشەلىگى ۋاقىتپەن جويىلىپ, حالىقتىڭ بارلىعى ءبىر دەڭگەيدە ويلايتىن جۇرتقا اينالاتىنىن ايتتى. جاھاندانۋدىڭ جاقسى جاعى – عىلىم مەن تەحنولوگيا سالاسى يننوۆاتسيالى شەشىمدەر ناتيجەسىندە دامۋدىڭ جاڭا دەڭگەيىنە كوتەرىلەدى. سونىڭ ءبىر دالەلى – ءموبيلدى قۇرىلعىلار – گادجەت, سمارتفون, پلانشەت تەحنولوگياسى دامۋدىڭ ءورىسىن كەڭەيتىپ, سەرۆيستىك قىزمەت كورسەتۋ سالاسىن ءبىر جەرگە شوعىرلاندىردى. اقپارات الۋ, اقپارات الماسۋ, اقپارات تاراتۋ ەداۋىر جەڭىلدەدى ءارى شاپشاڭدىعى ارتتى. قازىر بەسىكتەگى بالادان ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن تەلەفونعا بايلانىپ, وقۋ, توقۋ مادەنيەتى قۇلدىراپ, فرانتسۋز قالامگەرى دەني ديدرو «ادامدار كىتاپ وقۋىن قويسا, ويلاۋىن دا قويادى» دەگەن تۇجىرىمىنا كەلىپ تىرەلدى. داستارقان ۇستىندە بولسىن, كونتسەرتتە نەمەسە جينالىستا بولسىن سمارتفوننان اجىراي المايتىن «فاببينگ» اۋرۋىنا ۇشىراعان ادامدار سانى كوبەيدى.
قازىر جاھاندانۋدىڭ ءبىر قۇرالى – الەۋمەتتىك جەلى. ۇلتقا قاۋىپتىسى – الەۋمەتتىك جەلىدەگى كونتەنتتىڭ مازمۇنىن بايىتىپ, قازاق ءتىلدى ونىمدەردى كوبەيتۋ كەرەك. ونسىز ۇلت رەتىندە دامۋ تەجەلەدى. قازاق وتباسىندا ورىس نەمەسە اعىلشىن ءتىلدى بالالاردىڭ جەتىلۋى – سونىڭ ايقىن مىسالى.
– بيىل «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياقتالدى. بۇل جوباعا كوزقاراسىڭىز قالاي؟ نە بىتىردىك, نەنى بىتىرە المادىق؟
– 2004 جىلى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا قازاقستان اۋماعىنداعى تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر مەن نىسانداردى جاڭعىرتۋعا, 2013 جىلى «حالىق – تاريح تولقىنىندا» باعدارلاماسى ارقىلى الەمنىڭ ەڭ بەلدى ارحيۆتەرىنەن ءتول تاريحىمىزعا قاتىستى قۇجاتتاردى جۇيەلى تۇردە جيناۋعا مۇمكىندىك الدىق. راس, قانشاما ەلدىڭ ارحيۆىندە ساقتالعان قۇجاتتارعا قول جەتكىزدىك. الايدا وسى كۇنى سولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قۇجات كۇيىندە جاتىر. عىلىمي اينالىمعا ەنگەنى از. بۇل تاريحي قۇجاتتاردىڭ قايسىسىنىڭ ءمان-مازمۇنى ۇلتتىق تاريحىمىزعا ساي كەلەدى دەگەن ساراپتاما جاسالعان جوق.
2017 جىلى «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالانىڭ نەگىزىندە «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى قابىلداندى. ارينە, اتقارىلعان اۋقىمدى جۇمىستاردى جوققا شىعارا المايمىز. الايدا باعدارلامانىڭ ارتى سۇيىلىپ, بالاباقشا مەن مەكتەپتەردەگى كەز كەلگەن ءىس-شارانىڭ ايدارىنا رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ لوگوتيپى ءىلىنىپ, جۇرت كۇلكى رەتىندە قارايتىن باستاماعا اينالدى.
باعدارلاما ناۋقاندىق دەڭگەيدە اتقارىلىپ, حالىقتىڭ رۋحاني جان دۇنيەسىنە جاۋاپ بەرمەدى. نەگىزى, باعدارلامانى بالاباقشا دەڭگەيىنە تۇسىرمەۋ ءۇشىن جۇيەلى جوسپار كەرەك ەدى. ماسەلەن, تۇلعاتانۋ باعىتىندا ەلدىڭ كەسەك-كەسەك تۇلعالارىنىڭ تاريحي وتپەلى كەزەڭدەردە ەڭبەگىن باعالاپ, ونوماستيكا باعىتىندا كوشە, ەلدى مەكەن, قالالاردىڭ اتاۋىن قايتا قاراپ, لايىقتى اتاۋ بەرۋدى, ولكەتانۋ باعىتىندا ءار ءوڭىردىڭ تاريحي ەرەكشەلىگىن ناسيحاتتاۋدى جولعا قويۋ كەرەك ەدى. بۇل باعىتتاعى جۇمىستى جۇيەلەپ, ىسكە اسىرۋعا مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى جاۋاپتى بولدى. الايدا ۇلت رۋحانياتى سالاسىندا ەڭبەك سىڭىرگەن تەمىربەك جۇرگەنوۆ, ءىلياس وماروۆ, وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ ورنىن باساتىن, ۇلت مادەنيەتىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرەتىن مينيسترلەرگە ءزارۋمىز. قازىردىڭ وزىندە بۇل ۆەدومستۆو ناۋقانشىلدىق جۇمىستان اسا الماي, ۇلتتىڭ رۋحاني-مادەني ۇيىمداستىرۋشىسى قىزمەتىن اتقارا الماۋدا. نەگىزى, ۇلتتىق انيماتسيانى دامىتۋعا, تاريحي وقيعالاردى كەزەڭ-كەزەڭىمەن جۇيەلەپ, ونىڭ ءمان-مازمۇنىن كوركەم فيلمدەر ارقىلى كوپشىلىككە جەتكىزۋگە, تاريحي تۇلعالاردى وڭىرلىك دەڭگەيدە عانا اتاپ وتپەي, مەملەكەتتىك دەڭگەيدە دارىپتەۋگە جاۋاپتى. باستىسى, تەاترلار مەن مۋزەيلەرگە, كىتاپحانالار مەن كلۋبتاردى قولداۋدىڭ جاڭا تەتىگىن تاۋىپ, مادەنيەت, ونەر ادامدارىن رۋحاني جانە ماتەريالدىق تۇرعىدا دەمەۋ كورسەتكەنى ورىندى.
– قاڭتار وقيعاسىنان كەيىن «جاڭا قازاقستان», «ادىلەتتى قازاقستان» كونتسەپتسياسى ۇسىنىلدى. وسى تەرمين ۇران سوزگە اينالىپ, ءجيى قولداناتىن بولدىق.
– «جاڭا قازاقستان» دەگەن تۇجىرىمدى ىسكە قوسقان يدەولوگتار اسىعىستىق تانىتتى-اۋ دەپ ويلايمىن. نەگە دەسەڭىز, قازاقستان كەشە پايدا بولعان ەل ەمەس. دۇرىسى, قاڭتار دۇربەلەڭىنەن كەيىن «جاڭارعان قازاقستان», «جاڭارۋ جولىنداعى ەل» دەگەنى اقىلعا سىيىمدى ەدى.
ەندى ادىلەتتى قازاقستان دەگەن سوزگە توقتالساق, ادىلەتتى بولۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ ەڭ الدىمەن, سىبايلاس جەمقورلىقتى تۇبىرىمەن جويۋ كەرەك. ول ءۇشىن ەل بايلىعىنىڭ 55 پايىزىن يەمدەنگەن 162 ادام حالىققا ەسەپ بەرىپ, نەگىزسىز تاپقان كاپيتالىن قايتارعانى ابزال. بۇل – ادىلەتتى قازاقستانعا باستايتىن العاشقى جول. سونىمەن قاتار قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى – سوت جۇيەسى, پروكۋراتۋرا, پوليتسيا زاڭ اياسىندا جۇمىس ىستەپ, حالىقتىڭ سەنىمىنە يە بولۋ كەرەك. ادىلەتتى قازاقستان ءسوز جۇزىندە قالماۋى ءۇشىن پرەزيدەنتتەن باستاپ ءاربىر قازاقستان ازاماتىنا دەيىن ادالدىق وربيتاسىندا بولۋى قاجەت. مۇنى مەملەكەت باسشىسى ۇدايى ايتىپ ءجۇر. ادال ەڭبەك, ادىلەتتى شەشىم, ەستيتىن ۇكىمەت, زاڭشىل پارلامەنت, مىنەزدى بيلىك بولعاندا عانا ادىلەتتى قازاقستانعا باراتىن جول جەمىستى بولماق.
