ايگۇل كەمەلباەۆا,
جازۋشى, «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
تاياۋدا قر ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناسىندا وتكەن ادىلبەك ءابايدىلدانوۆتىڭ «فوليانت» باسپاسىنان شىققان جىر كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرىنەن تۋعان وي
ءىلياستىڭ ءىزباسارى
قازاقتىڭ ابايدان سوڭعى كلاسسيك اقىنى يلياس جانسۇگىروۆ تۋعان جەرى جەتىسۋ كوركىن سوزبەن وشپەستەي تاڭبالاپ كەتتى. سونداي ءبىر كوركەم سۋرەت ونىڭ ءىزباسار ءىنىسى ادىلبەك ءابايدىلدانوۆتىڭ قالامىنان توگىلدى:
جوڭعار تاۋدا قوجىر–قوجىر, تارعىل قارا تاۋلار كوپ,
ۇڭگىرلەرىن مەكەندەگەن باياعىدا جاۋلار كەپ.
جىڭعىل وسكەن جىرالار بار, توبىلعىلى بەتتەر بار,
جابايى الما, جاڭعاق وسكەن, دولانالى جاقپارلار.
ءور كەۋدەلى تاستارى بار, قىنا باسقان, مۇك باسقان,
تۇيە تاۋعا تەڭدەيدى ىلعي تەڭكيگەن بۇلت تۇكتى اسپان.
شىڭعا شىققان قاراعاي تۋرالى باللاداسىنان بۇل جولدار.
فولكلورلىق مول سارىن قازاق ادەبيەتىنىڭ تۇما باستاۋى بولسا, ولەڭنىڭ ەپيكالىق قۇلاشى كوكجيەكتەن اسسا, قۇس جولىنا تاراسا, ۋىزىنان جارىعان اقىندىق تەگەۋرىن ءا دەگەننەن باۋرايدى. جەتىسۋدىڭ كەرىم تابيعاتىن, تاۋ ءىشىن ءبىر ولەڭنىڭ ايدىنىنا شالقىتىپ, تىرشىلىكتىڭ جاندى تىنىسىن سەزدىرىپ, «سۋدان جەڭىل بۋ ۇشادى, ساعامەنەن كولبەيدى» – سول ساتكە ءوزىڭ ەنىپ كەتكەندەي, شوق تالدان شىققان ەلىكتى كوزبەن كورگەندەي ماسايراتادى. ەپيتەتتەرى «تۇيە تاۋ», «تۇكتى اسپان», «تەڭكيگەن بۇلت» – كوش-كەرۋەننىڭ سۋرەتى, كۇن استىندا تۇنىق پەن تازانى ىزدەپ, جىل قۇسىنداي كوشىپ جۇرەتىن ءبىر حالىقتىڭ بەلگىسى – ول ءبىزدىڭ قازاق.
باتىر بابام جاۋ قۋعاندا تاۋدان ءارى اسىرىپ,
سول بيىككە كومگەن بولار بەتىن تاسپەن جاسىرىپ.
سول ءبىر تۇرعان قاراعايعا كۇن دە باسىن يەدى,
بابامنىڭ ول تاستى جارىپ شىققان سۇيەگى.
ساكەننىڭ اق بوز ات ءمىنىپ, تاۋ ىشىندە ولەڭدەتىپ كەلە جاتقانى, باياناۋىلداعى جاسىباي كولىنىڭ تاريحى, قازاق پەن قالماق سوعىسىندا تالاي ەرلەردىڭ تاۋدا كومۋسىز قالعان سۇيەگى ەسكە تۇسەدى. تابيعات ليريكاسى قاھارماندىق, وتانسۇيگىشتىك سارىنعا اينالىپ كەتەدى. بۇل تۋعان جەردى كەيىنگى ۇرپاق قاستەرلەۋى ءۇشىن كەرەك. اقىن جۇرەگىنىڭ ءامىرى.
ادىلبەك اقىن «تۇيەلى اۋىلداعى كەش» اتتى ەپيكالىق ولەڭىندە كوشپەلىلىكتىڭ نەگىزى, كوشتىڭ كوركى تۇيەنىڭ (مايلىقوجا) كەرەمەت وبرازىن ءسۇيىپ جىرعا قوسقان. «تۇيەنىڭ شىعادى ءۇنى ساعىندىرىپ»:
تىڭداۋعا ونى ماڭگى دالا دايىن,
كەلە كەپ ءيىرىلدى انادايدان.
اداسقان ەنەسىنەن ۇكى بوتا,
قۇداي-اي, سىڭسيدى تاپ بالادايىن.
بوتاسىن ىزدەپ بوزداعان «بوز ىنگەن» كۇيى دەرەۋ كوكىرەككە تارايدى. «ۇكى بوتا» – پوەزيادا بۇرىن-سوڭدى تابىلماعان كەرەمەت سۇلۋ تەڭەۋ! ادەمىلىگى ءۇشىن ازان شاقىرىلىپ قويعان ۇمميگۇلسىم اتىن ەل اتاماي, بالا كەزىنەن ۇكىباس اتانىپ كەتكەن ءبىر اپامىز بولعان, ەكى اڭگىمەمنىڭ كەيىپكەرى. («كوكقيا», «تۇلپارباسقان»). قازاقتىڭ ۇكىگە دەگەن ىقىلاسى ەرەكشە. اق بوتانىڭ ۋىزداي تازا, ۇكىدەي ۇلپىلدەگەن پەرىشتە كەيپى جارق ەتە تۇسەدى! قۇس بالاپانى مەن مالدىڭ جاس ءتولىن قوسارلاپ, ءبىر بەينە قىلىپ شىعارۋ ءۇشىن قانشالىق اقىندىق شابىت, تابيعي شەبەرلىك كەرەك. ونىڭ سىرى مىنادا: «بۇيىرقۇم, بۇرگەن, جۋسان ءيىسى ءاتىر, /وسىرگەن بۇل تابيعات قۇمعا مايدى», «دالانىڭ شامى دەرسىڭ تۋعان ايدى», بۇل – ەيفوريا, كەڭدىككە, ءتۇننىڭ بەيماعلۇم ماگيالىق سۇلۋلىعىنا, كوشپەلى سانا مەن الەمنىڭ بولمىسى اراسىندا ەش بوگەت بولماعانىنا ەلتۋ, جارىق دۇنيەنى تۇتاس يەمدەنۋ, باۋراعان باقىتقا ماس بولۋ, اقىندىق كەپكە ەلىگۋ.
شومىشپەن اقىن اعا كەسەسىنە
جۇپ-جۇمساق اي ساۋلەسى قۇيىلادى.
سيقىرلى مەزەتتى اقىن ادەبيەت ارقىلى جۇرەكتەرگە تاراتادى. «جاعالاي وت ويناتىپ جەروشاعى», ەجەلگى وتقا تابىنعان زورووستريزمدىك مادەنيەتتىڭ ۇشىعى; ونى حريستياندىق ءىلىم شىركەۋدە ءدىني مەيرامدا شىراق جاعۋ, شىراق قويۋ تۇرىندە قابىلداعان, اۋەلدە ادامزات كۇنگە تابىنعان كەز جادتان ۇمىتىلمايدى. جەردەگى وت كوكتەگى جارىقپەن ۇلاسقاندا, اي نۇرىن قىمىز بەن شۇبات ءتارىزدى سىمىرە جۇتىپ وتىرعان جىر كوكىرەك. ولەڭ ارى قاراي قازاقتىڭ حالىق اندەرىندەگى جۇمساق سۇيىسپەنشىلىك سارىنعا اۋىسىپ كەتەدى.
«ءىشىپ تۇرمىن قازىر مەن ايدىڭ ءسۇتىن». («دالا ءتۇنى»). «اسپان» اتتى ولەڭىندە اقىن اي مەن كۇننەن اۋزىنا ءسۇت قۇيىلعانداي بولاتىنىن تەگىن جىرلامايدى. وزەكتى جاننىڭ قورەگى اس بولسا, جۇرەككە ءنار بەرەتىن رۋحاني قورەك اقىن ءۇشىن ەرەن ءماندى.
«بۇلتتىڭ قاسىنداعى» ءىلياستان
تاۋىڭ دا بارا جاتىر الاسارىپ.
تۇلپار اقىن اتاپ, قۇدىرەتتى جىرى ءۇشىن ۇرپاعى ەسىنەن تاستاماس ء(وز ءسوزى) ىلياسقا ارناعان ولەڭىندە ول ىنىلىگىن ايتادى, شاتتانادى. ءىلياستىڭ شىعارماشىلىق اسىل مۇراسىن قامتىپ, مولىقباي قوبىزشىنى قوسا ايتادى.
نەمەنە ەكەن كەۋدەڭدە كۇركىرەگەن,
جىلقى ما ەكەن جاۋ ءتيىپ دۇركىرەگەن؟
بۇل اقىننىڭ «اسپان» اتتى ريتوريكالىق ساۋال تۇرىندەگى ولەڭىندەگى كوسموگونيالىق ميفتەرگە ءتان شالقۋى, ويتكەنى, تەمىرقازىققا بايلانعان اقبوزات پەن كوكبوزات جەتىقاراقشىنى اقىرزامانعا شەيىن اينالىپ جۇرەدى. كوك اسپاننان كوسىلگەن جىلقى ءۇيىرىن كورۋدى ازەلدە ءىلياس جانسۇگىروۆ جىرلاعان بولاتىن. ءىلياس بۇلتى كوكپەن استاسقان بيىك تاۋدا جىلقى باقسا, ادىلبەك قارلى بوراسىندا, داۋىلدى تۇندە
قايران دا اتام جىلقىشى ەد…
جابىسىپ بەلدەن جاربيىپ,
اتاما العام مىنگەسىپ,
كۇركىرەپ شىعا كەلەر ارۋاقتا,
ورانعان بۇلتىڭدا الدە ارۋاق پا؟
ادىلبەك اقىن ءتىرى مەن ءولى – ءومىردىڭ وزەگىندە الماسۋ بارىن اڭداۋ ارقىلى, «ارۋاقتى» زورايتىپ, كيە تۇتا سويلەيتىنى, «ءولى رازى بولماي, ءتىرى بايىمايدى» دەيتىن اۋەلگى قازاقتىقتىڭ ءوز دۇنيەتانىمىنان بولسا كەرەك. بۇل كۇپىر, قۇدايعا شەرىك قوسۋ ەمەس, ارۋاق جاساعان يەگە جەردەگى ادامداردان گورى جاقىن باردى, قۇدىرەتىن تانىدى دەگەن قازاقى ۇعىمنان شىققان.
اينالا – اپپاق ارۋاق,
ۇليدى بوران, تىنبايدى.
تابيعاتتىڭ ستيحيالىق, جويقىن قۇبىلىستارىنان اقىن ارۋاققا ءتان تىلسىمدى تانيدى («داۋىلدا»). ارقانىڭ ۇسكىرىك, دولى, ءبورى ۇلىعان بورانىندا يەن تۇزدە جىلقى باققان جىگىت ناعىز ەر ەكەنىن ءدوپ سۋرەتتەپ, «اپپاق كەبىن اينالا. قالتيىپ قوس تۇر ما ەكەن؟» – دەپ «ولىمىنە ايعاق جوق» جىلقىشى وبرازىن جىرعا قوسقان ماعجان.
جەر جۇتقان دەرسىڭ جىلقىنى,
تاپپايسىڭ ءىزىن جەر-كوكتەن.
ادىلبەك بالا كەزىنەن قازاق دالاسىنىڭ قۇدىرەتتى رومانتيكالىق سىرىن ءبىلىپ, داۋىلدا شىنىعىپ ەر جەتكەنىن جىرلاۋى – «سىرتىنان توننىڭ قار كيىپ», «توڭسام دا توڭباي كەلەمىن, قارا شال سەنىڭ ارقاڭدا» دەپ مويىنداپ, اتاسىمەن جورتىپ كەلە جاتقانداعى بۇلعاق ءساتتى ناقتى رەاليستىك سۋرەتپەن بەرۋى عاجاپ.
نايزاعاي نە؟ جارق ەتكەن اشۋىڭ با,
شاشىپ كەپ جىبەرگەن ءبىر شاشۋىڭ با؟
ول اسپاندى تەلەگەي تەڭىزگە, ۇلى دالاعا تەڭەيدى, جانىنىڭ ساۋلەسى وتتاي جانىپ, شاشۋلى توي قىلىپ, قۇت-بەرەكە كورەدى.
كەۋدەڭدە كەرىلگەندە كەمپىرقوساق,
مەن ساعان شىقسام دەيمىن كوپىر جاساپ.
اقىننىڭ ەرتەگىلىك ەپوستىق ساناسى سەيىلمەيدى, بىراق ول عىلىمي بولجامعا, ناقتى كورۋگە ۇلاساتىنى عاجاپ:
نە سەن ءبىر ءتۇپسىز قۋىس تۇنەكپىسىڭ؟…
دۇنيە اۋەلدە حاوس بولاتىن, ۇيلەسىمدى اللا-تاعالا جاراتتى دەلىنەدى.
ادىلبەك ءابايدىلدانوۆ «جەر» اتتى ولەڭىندە انتروپولوگيالىق كوسموگونيانى تاڭدايدى, ول جەردىڭ كوزى – كول, «قۇم-شاعىل ءاجىمىڭ» دەپ جىرلاسا, بۇل-داعى بيىك پوەتيكالىق سانا. «ايدى دا جەر ەكەن عوي تۋاتۇعىن». «كومەيى تەرەڭ قارا قۇز, قارقارا تاۋدىڭ اۋزىنداي», «سۋ دا سۇلۋ بەتىندەي ويمىشتانىپ», ارۋى بۇلتتان تۇسكەندەي كوپ ولەڭىندە تابيعاتتى انتروپولوگيالىق قابىلداۋ باسىم كەلەدى. «جىلىتاۋ, قاراسەڭگىردىڭ كارىلىكتەن شاشى ءتۇسىپ, ءمۇجىلىپ, قاۋساپ قالىپتى» دەپ جىرلايدى. مارقاكولدى سۋرەتتەۋىندە ادامشا كەيىپتەۋ تۇر. وۆيدي جىرلارىندا سۇيىسپەنشىلىك مەڭدەگەن, قۇسا-شەرگە بايلانعان ادام اڭ-قۇسقا, اعاشقا اينالىپ كەتىپ, ەستەن تاندىراتىنى سياقتى. ونىڭ قارقارا تاۋى تۇركى ميفولوگياسىنداعى جەردى مۇيىزىمەن ۇستاپ تۇرعان كوك وگىزدىڭ ءبىر تۇلعاسى – گرەك ميفتەرىندەگى جەردى يىعىنا كوتەرىپ تۇراتىن اتلانتتاي مىقتى:
ءومىر ءۇشىن جارىق كەرەك بولعاسىن
كۇن مەن ايدى كوتەرەدى يىقپەنەن.
اقىننىڭ ستيلىندە مولدىق, ەيفوريا مەن پاتەتيكا, دۇنيەدە تابيعات پەن كوشپەلى ءناسىلدىڭ بالاسىنا ءتان جانى جومارتتىق باسىم تۇرادى: «دارياڭ – كوڭىلىم عوي تاسىپ جاتقان»; دۇنيەنىڭ تولىسۋىنا ءزارۋ, ءسال كەمۋدەن جانى جابىرقايدى: «نەگە كەتىك؟» دەپ قارايمىن ايىڭا». ءىلياس سۇيگەن قارقارا تاۋى, جەتىسۋ تابيعاتىن سول تاۋدا وتىرىپ سۋرەتتەگەنىن ادىلبەك اقىن جادتان وشىرمەيدى. بۇل ولكەدە ءۇش جۇزگە اتى شىققان اقىن سارا, قازاق ولەڭىندەگى ءالى اشىلماي جاتقان قازىنا ارالداي كەنىشتى اقىن قانيپا بۇعىباەۆا تۋعان.
«و, ولەڭ, كەرەمەت قوي قۇدىرەتىڭ»
ابايدان سوڭ تابيعات ليريكاسىن, جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىن, جاراتىلىستىڭ تابيعي قۇبىلىستارىن, كىندىك قانى تامعان جەرى باقالىنىڭ كوگىن, بۇلتىن, تاۋ-تاسىن, سۋىن, نۋىن جىرعا تۇگەل قوسقان كەيىنگىدە ءبىر اقىن بولسا, ول ادىلبەك ءابايدىلدانوۆ. ونىڭ دارحان تابيعاتتان جۇققان ءبىر مىنەزى – مەيىرىمدىلىگى. «تۋعان جەردى سۇيگەن بولساڭ, جاياۋ ءجۇر» دەپ اقىن دالاسىن پەرزەنتتىك ساعىنىشپەن تىنباي جىرلايتىنى سونىڭ ايعاعى.
قوس قارلىعاش جەم ىزدەپ كەتكەنىندە,
جەل تەربەتىپ تۇرادى بەسىكتەرىن.
«كوكشىل مۇنار, جارالعان دالا اعىستان» اتتى ولەڭىندەگى سارىن (شاكەرىمدە: «جارالىس باسى – قوزعالىس») جان-جانۋاردىڭ تابيعات اناسىنا تاۋبەشىل ريزاشىلىعى, نەسىپتەرىن قۇداي بەرەتىنى تۋرالى. سودان الەمگە مەيىر تارايدى دەگىسى بار. تال باسىنداعى ۇيانى كورىپ, كوز اقى العان ادام جورگەگىنە جاپىراق وراعان بالاسىنا بۇتاقتان ءيىپ بەسىك جاسادى. ادامزات اينالا سايراعان سۇلۋ قۇستارعا ەلىكتەۋ ارقىلى شاش قويىپ, سىلانىپ, تارانۋدى ۇيرەنگەن, ۇلگى العان. بي ونەرى اۋەلدە قۇستارعا ءتان قيمىل بولعان.
ارىنىن اڭدامايدى كىم ءىسىنىڭ,
ولەڭنىڭ مەن-داعى ءبىر ىرىسىمىن.
اقىلدى سويلەپ كەتسەم – اتام اباي,
شاپقاندا – ءىلياستىڭ ءىنىسىمىن.
«حالقىما».
ادىلبەك ابايدى ءپىر تۇتاتىنى قولتاڭباسىنان بىلىنەدى, اسىرەسە, جىل مەزگىلدەرىن جىرعا قوسقان ولەڭدەرىندە تاسقا تاڭبا باسقانداي انىق. كەيىنگى قازاقتا ابايدان ۇيرەنبەگەن اقىن اتىمەن جوق. ابايدىڭ 13 جاسىندا شىعىستىڭ ەسكى شايىرلارىنا ەلىكتەپ جىر جازعان ءستيلىن ادىلبەك اقىن جاڭعىرتتى. ەسەيگەن ابايدىڭ ءوز شاكىرتتەرى ءارىپ پەن كوكبايدى «مۇندا جوق التىن يەك سارالا قىز» دەپ ولەڭمەن سىناعانىن بىلە تۇرا, قىز جامالىن اسىل تاستان سيپاتتاپ تورتتاعان جازدى:
ەرىنىڭ – گۇل, كوزىڭ – گاۋھار,
ايدىندا – اققۋ, كوكتە – سۇڭقار.
ءتوسىن كەرگەن, ەي, اقمارال,
جارىق دۇنيە ساعان ىڭكار.
ونىڭ جارىق دۇنيەنى جاتىرقاماۋى, باۋىرمالدىعى جىرلارىندا تاسقا تاڭبا باسقانداي انىق. تۇركىمەن تسيكلىندە «سول جەردەگى «فەريۋزا» اتتى قويناۋدى, تۇركىمەندەرگە گريبوەدوۆ قاراتقان» دەپ جىرلايدى.
ا.پۋشكين «پۋتەشەستۆيە ۆ ارزرۋم» اتتى جول ساپار جازباسىندا تيفليس ماڭى, ارقىراعان تاۋ وزەنىنەن وتەردە قوس وگىزگە جەگىلگەن ارباعا ارتقان اقىننىڭ ءمايىتىن كەزىكتىرەدى. «قايدان كەلەسىڭدەر؟» دەپ سۇرادىم مەن ولاردان. «تەگەراننان». «نە اكەلە جاتىرسىڭدار؟» «گريبوەدوۆتى». شاح سارايىندا بۇلىك كەزىندە 1829 جىلى قاپيادا ولتىرىلگەن اقىن رۋحىن پۋشكين ارداقتادى. دەر شاعىندا ەلى باعالاماعان ءمارت ازاماتتى, ۇلكەن دارىندى جوقتادى. قازاق اقىنى ادىلبەك ءابايدىلدانوۆ ا.گريبوەدوۆتى ءبىر ولەڭىندە ەكى مارتە مارتەبەسىن اسىرا جىرعا قوسۋى – سونىڭ ءبىر بەلگىسى, رۋحاني تۇتاستىق.
دۇنيەجۇزىندە ءبىر-ءبىرىن ولسە جاتسىنبايتىن, توسىرقامايتىن جۇرت – اقىن-جازۋشىلار, ونەر يەلەرى. ولار ناقتى ءبىر حالىقتىڭ بەكزات وكىلى بولعانىمەن, سان قيلى ۇلت بولسىن مەيلى كەي ءسات ءبىر تايپا, ءبىر ءناسىل, ءبىر تەكتەن تاراعانداي ءبىتىسىپ كەتەدى, بۇل ءۇشىن ءداۋىر مەن ۋاقىتتىڭ بوگەتى جوق.
ادىلبەك اقىن ەسىمى دىنگە تارتقانمەن, تەك ماحاببات ليريكاسىن كەرىم جىرلاعان تۇركىمەن شايىرى موللانەپەستى, سول ەلدىڭ بەلگىلى جازۋشىسى بەردى كەرباباەۆتى جىرعا قوستى. ونىڭ «قارا كوزى جارق ەتەر, تارتىنباساڭ» – «تۇركىمەن قىزىنا» – پوەتيكالىق تارتۋ, ماحاببات ليريكاسىنىڭ شوقتىعى:
بەتىن بۇركەپ, ۇيالىپ تۇرعانمەنەن
كوزگە سونشا تاكاپپار كورىنەدى.
قازاق اقىندارىنىڭ كەيىنگى بۋىنىندا عالىم جايلىباي تۇركىمەن ارۋىنىڭ اسپاني كوركىن, سىمباتىن ءسۇيىنىپ جىرعا قوستى.
ماحاببات ليريكاسىندا اقىننىڭ تابيعي دەگدارلىعى سەزىلمەي قويمايدى. وكتەمدىك, ايەل زاتىن كەمسىتۋ, تۇرپايىلىق جوق. «جەردە ايەل بولعاندىقتان گۇل وسەدى» – نازىكتىك پەن ادەمىلىكتى قاستەرلەپ, سۇيىكتىسىنىڭ وبرازىن جاسايدى.
مەڭدەپ العان ماحابباتتىڭ جارلىعى,
ەس جيۋعا بەرمەيتىن عىپ مۇرساتتى,
سىيلاشى سەن, سونىڭ ءبارى, بارلىعى
قاس–قاعىمدا بولاتۇعىن ءبىر ءساتتى.
سونىمەن قاتار, ول سۇيگەنىنىڭ سەزىمگە ماس
بولىپ ەسى كەتكەن ءساتىنىڭ وزىندە يبادان اتتاماۋىن جانىمەن قالايدى:
بويىڭنان شاشاۋ شىقپاي ار-ۇياتىڭ,
ەركەلىك قىلىق كوزگە جاريا تىم.
سەن, جارالىپ پە ەڭ كۇلىمسىرەپ,
ياپىر-اۋ, نەتكەن جىلى ەد تابيعاتىڭ؟!
اقىننىڭ سەزىم شارپۋى اسىپ-تاسقان مەزەتتە دەگدارلىقتان اينىماۋى جانى سۇلۋلىعىنىڭ يشاراسى.
جانىمنىڭ جوق كوكتەمنەن سىرت داۋاسى,
اۋاسىنان بال شاراپ ۇرتتاپ السىن…
قىز دۇنيە كاۋسارعا شومىلعان با؟
ءمولدىر باستاۋداي تازالىققا تىم قۇشتارلىعى قايران قالدىرادى.
«قوس بيكەش» اتتى ساتيرالىق ولەڭى قازاق قوعامىندا سول كەزدە ەتەك الا باستاعان جات قۇبىلىستى, بۇزىلعان قىز-جالعىزباستىلىق تراگەدياسىنىڭ قۇپياسىن اشادى.
ادىلبەك اقىن تورتتاعان جازسا, وعان ءتۇيىن سالۋى كەرەك, ول كوبىنەسە جاقسى مەن جاماننىڭ جەر مەن كوكتەي الشاق بولمىسى تۋرالى. اقىن جۇرەگىن قامىقتىرعان كۇنشىلدىكتى بىلاي سۋرەتتەيدى.
سىيلادىم مەن اركىمدى دوسىم عوي دەپ,
وتىرمىن بۇگىن ەندى توسىن وي كەپ.
قارايمىن ارقايسىسىنا جانىم جۇدەپ,
«ياپىر-اۋ, دوسىم سيقى وسى ما, ەي؟» دەپ.
اڭقاۋ, اقپەيىل كوڭىلمەن, قاراپايىم ۇعىممەن كۇنشىلدىك, «قۇيرىعى شايان, بەتى ادام» (اباي) جالعان دوستىقتىڭ ۋىتىن بەرە العان. ويتكەنى, اقىن ادەبيەت الەمىنىڭ قاسيەت-قادىر, سازدى ءسوزدىڭ سيقىر جاراتىلىسىن تاۋىپ ايتقانداي:
سۇيىق ءسوز, سالقىن ءتىل مەنەن
مۋزاعا جۇرمەس باس قامى.
ءوزى وت بوپ جانا بىلمەگەن
جاندىرا الماس باسقانى.
«بەكەر ادامنىڭ باسىنا باق قونبايدى» دەيدى حالىق ناقىلى. دارىن قۋىس كەۋدەگە, ۇساق كۇيكىلىككە ولسە دارىمايدى. ول-داعى تەك قۇنارلى توپىراققا ونەتىن تەكتى وسكىن ءتارىزدى.
جىرىمدا قاز–قالپى تۇر تابيعاتىم,
جۇرت, تەگى, ءسوزىن وقىپ تانيدى اقىن.
لاۋلاعان ءورت بولايىن, سەل بولايىن,
سەن ءۇشىن, ءبىر سەن ءۇشىن, جاميعاتىم.
اقىننىڭ جاراتىلىسى اڭقىلداپ تۇرماسا, بولمىسى تازا بولماسا, پەرىشتە جىر تايقىپ شىعا كەلەرى ايقىن.
ادىلبەك اقىندا سوۆەتتىك يدەولوگيا ۇستەم زاماننىڭ اعىمىنا ەنىپ, كۇپىرشىلىكتى ويلاماي جازعان ءبىر ولەڭى – «پرومەتەيدىڭ اسپانعا قاراپ تۇرىپ ايتقانى» دەسە وتىرىگى جوق. ولەڭگە ەپيگراف كارل ماركستەن الىنعان. مۇنداعى زەۆس قۇداي گرەك ميفولوگياسىنداعى كوپ قۇدايدىڭ ءبىرى, ادامزاتتىڭ بالالىق شاعىنداعى پۇت قۇداي بولعانمەن, بۇل ولەڭنىڭ استارىندا استامشىلىق شىعانداۋ بار.
قۇدايمىن دەپ قاسارىسپاي,
ماعان تابىن ودان دا,
مەن ءتىرىمىن!
مەنىڭ جانىم – بويدا وتى بار ادامدا.
كۇپىرشىلىك – اقىن-جازۋشى باس ساۋعالاماي قاپى قالاتىن ءبىر الباستى دەرت سياقتى. اسىپ-تاسىپ, جىنعا اربالىپ, قارا باسقانداي ەلەۋرەپ كەتسە, ولار تىم ارتىققا ۇرىنىپ سورلايدى. كوپ اقىن بۇل جالعاندا اجالىن ءوزىنىڭ تىلىنەن جازعان. پايعامبارلىق دانالىق كۇپىردەن اۋلاق. ميستيكالىق شىندىق سولاي.
سەنىمەنەن تىرەستىم مەن, كۇرەستىم مەن ۇدايى,
تەك جەر ەمەس, ادام بۇگىن – اسپاننىڭ دا قۇدايى.
پرومەتەي – ميفتىك قاھارمان, بىراق ەت پەن سۇيەكتەن جارالعانى راس بولسا, ونى جارتى قۇداي سياقتى قابىلداۋ تەرىس. كوشباسشى, كوسەمنىڭ ميسسياسىن ورىنداۋ – ءمارت,
ايتۋلى ەردىڭ ءىسى. ماركسيزم ادامنىڭ تومەنگى جاراتىلىسىنا ءتان فانيلىك مۇددەنى يەمدەندى. «ماركسيزم – فيلوسوفيا جەلۋدكا» دەپ ءدارىس وقىعان ماسكەۋلىك ۇستازىمنىڭ ءسوزى ەسىمنەن كەتپەستەي كوكەيىمدە جازىلىپ قالدى. الدە ول مۇنى ءولارا 1990 جىلداردىڭ سكەپتيتسيزمى جەڭىپ ايتتى ما ەكەن؟! ادامزات عارىشقا ۇشقان سوڭ كەي جۇرەك اداستى. ونى اقىندار ەلگە ۇران سالا جاريا ەتتى. سىنىقتان باسقانىڭ ءبارى جۇعادى. «ال!» دەگەندە, باسقادان بۇرىن شاپتىم» دەپ ادىلبەك اقىن كەيدە بەكەر ارانداپ, تەككە كيلىگۋىن مويىنداسا, بۇل مىنەزىنەن ونەر ادامىنىڭ اق جۇرەگى كورىنەدى.
ەڭبەكشى قاۋىمدى جىرلاعان پاتريوتتىق رۋحتاعى ولەڭدەرى سول كەزدەگى ءباسپاسوز ءۇشىن تاپتىرمايتىن دۇنيە بولعان شىعار. «ديحان», «شوپان», «الپينيست», «ادام كەتىپ بارادى گۇلگە ورانىپ» سوتسياليستىك قوعام ءۇشىن قاجەت ماقالاداي, سىلبىر, جاتتاندى, قارا ولەڭنىڭ ارقاسىن جاۋىر, جۇرتتى مەزى قىلعان. وقۋعا دا, وقىماۋعا دا بولادى.
«جىلاسام مەن – وتانىم دەپ جىلايمىن» – ادىلبەك اقىن مۇنداي ولەڭدەر جازباسا, سەنىمسىز بولار ەدى. اقىن داۋىردەن تىس قالاتىن دجۋنگليدەگى ماۋگلي ەمەس. «جامان ولەڭدەرىم جاقسى ولەڭدەرىمدى اسىرايدى»,
بۇل ءسوزدى ناقتى ءبىر اقىن ايتقانمەن, شايىرلاردىڭ كوپشىلىگى بۇل شىندىقتىڭ شەڭبەرىنەن شىعا المادى.
اقىننىڭ ومىرسۇيگىشتىگى, يمان-مەيىرى سوعىستا اياعىنان ايرىلعان ادام ەتىكشىنىڭ رۋحى جاسىماۋىن بەينەلەيتىن «مۇگەدەك» سياقتى شىنايى ولەڭىندە فيلوسوفيالىق تۇيىنمەن اشىلعان.
قۇلاق تۇرەم تىقىلداعان دىبىسقا,
توقتامايدى تولاسى جوق تىرشىلىك.
«قىراندار» – اڭىز بەن اقيقات استاسقان استارى مول, رۋحى مىقتى, ءتىلى شۇرايلى, قۇيىلىپ تۇسكەندەي شىمىر پوەما. جىرعا كەلىنشەكتاۋ تۋرالى اڭىز سالۋ رەاليستىك پوەزياعا التىن جيەك سالعانداي تارتىمدى.
بالاعات ءسوزدى سۋداي ساپىرادى,
اۋزىنان تاستامايدى ءتاۋباسىن دا.
مىناۋ «قىراندار» اتتى پوەماسىنىڭ جەكسۇرىن كەيىپكەرى – قوقاي, شور, وجار, قارعىس اتقان, قاراقشى قوقاي. قوقاي, قوقاي دەسە, قازاق مۇنى اتىنا زاتى ساي دەيدى. ادىلبەك ابايدىلدانوۆ قوقاي بەينەسى ارقىلى مۇنافيق ەكىجۇزدى ادام جاراتىلىسىن, تارتيۋفتىك بولمىستى قالاي قازاقى ناقىشپەن بەرە العان. ادىلبەكتىڭ ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «قۇلاگەر» اتتى كلاسسيكالىق پوەماسىن ءپىر تۇتقانى پوەما سارىنىنان جازباي بايقالىپ تۇرادى. ءىلياستاي تەگەۋرىندى سۋرەتتەۋ, ەتەنە دالدىك, قۇس جولىندا قاناتتى قۇستاي سامعاعان كوركەمدىك.
قۇلاگەردەي تەكتى جاراتىلىس – قارابۋرا, مۇزبالاق, قىران, بۇل – قازاق رۋحىنىڭ سيمۆولدىق رۋحى, نىشاندى بەينەسى.
نامىستىڭ بايلاۋدا ول ۋىن ءىشتى,
جالاعان الاي-تۇلەي قۇيىن ءىشتى.
جەردەگى بايلاپ-ماتاپ قورلاپ كەلگەن
الاسا ومىردەن ول بيىك ۇشتى.
ويلاۋشى ەد مۇلىك قوي دەپ قولداعى دەپ,
قىراننىڭ شىن بەينەسىن سومدادى كوك.
ماتالعان ەرىك بىتكەن سۇم زاماندا ول
تۇتقىننان بوسانىپ اپ سامعادى كەپ.
پوەمانىڭ يدەياسى – ەركىندىك, ولسە دە ازاتتىقتا ءولۋ. قىراننىڭ تۋعان جەرىنە جەتىپ ءولۋى – رومانتيكالىق بيىك قاھارمانعا لايىق قيمىل. پوەماداعى ەلدىك پافوس اقىن جۇرەگىنەن ءوزى ءجيى سۋرەتتەيتىن اي سۇتىندەي كوكتەن قۇيىلىپ تۇرعانى سەزىلەدى.
