تسەلينوگراد قالاسىنداعى وبلىستىق ولكەتانۋ مۋزەيى كەڭەس وكىمەتى ورناعان العاشقى جىلداردا (1923 ج.) ۇيىمداستىرىلعان. ونىڭ جەتى زالىندا 50 مىڭعا جۋىق ەكسپونات بار.
مۋزەيدە XV-XIX عاسىرلاردىڭ اراسىنداعى قازاق حالقىنىڭ الەۋمەتتىك ءومىرى, تۇرمىسى مەن مادەنيەتى تۋرالى جان-جاقتى كورسەتىلەدى. اسىرەسە, حالىق شەبەرلەرى جاساعان ويۋ-ورنەك, زەرگەرلىك بۇيىمدار كوزدىڭ جاۋىن الادى. كۇمىس جالاتقان ەر-تۇرمان ابزەلدەرى: ۇزەڭگى, تارتپا, قۇيىسقان, ومىلدىرىك جانە اسىل تاستارى جارقىراعان بىلەزىك, جۇزىك, شولپى, زەرمەن كەستەلەگەن ساندىك سۇلگى – ورتالىق قازاقستان قازاقتارىنىڭ تۇرمىس مادەنيەتىن ناقتى بەينەلەي الادى.
قازاق حالقىنىڭ باسىنداعى اۋىر كەزەڭ XVIII عاسىرداعى جوڭعار شاپقىنشىلىعى ەسىل وڭىرىنە دە ۇلكەن زاردابىن تيگىزدى. مۋزەيدە سول كەزدەگى شايقاستاردىڭ كارتاسى ىلىنگەن بولمەدە حالىق باتىرلارىنىڭ ءبىرى كيگەن تەمىر ساۋىت تۇر.
مۋزەي ىرگەتاسى 1832 جىلى قالانعان اقمولا (تسەلينوگراد) قالاسىنىڭ وتكەن تاريحى جونىندە دە كەڭىنەن اڭگىمەلەيدى. قالا گەربىنىڭ سۋرەتى تۇرعان كەڭ زالدا قالانىڭ كوشە شامى, ونىڭ ۇلىقتارى مەن اكىمدەرىنىڭ قىزمەت دارەجەسىن كورسەتەتىن بەلگىلەرى, مورلەرى ورىن العان.
اقمولا XIX عاسىردىڭ سوڭىندا ازداپ جەڭىل ونەركاسىپ دامىعان, مۋزەيدە اقمولا سابىن جاساۋ زاۋىتىنىڭ ءمورى جانە ونىڭ شىعارعان سابىن تۇرلەرى سول كۇيىندە تۇر. قالا ءىرى ساۋدا ورتالىقتارىمەن تىعىز بايلانىس جاساپتى. ونىڭ اشىق جارمەڭكە تاۋارلارى: ساماۋرىن, ءشاي قۇتىلارى, تىگىن ماشينالارى, كوپتەگەن ماتا تۇرلەرى رەسەيدىڭ جەڭىل ونەركاسىبى جونىندە تۇسىنىك بەرەدى. مۇندا كاپيتاليست ا.كۋزنەتسوۆتىڭ فارفور زاۋىتىنىڭ جەكەلەگەن بۇيىمدارى بار.
1912-1917 جىلدار ارالىعىندا قالادا بىرنەشە ورتا وقۋ ورنى بولعان. اقمولا ايەلدەر مەن ەرلەر ۋچيليششەسىنىڭ ماقتاۋ گراموتالارى, كۋالىكتەرى ولكەنىڭ سول كەزدەگى اعارتۋ جۇمىستارى جونىندە ءبىرشاما مالىمەتتەر بەرەدى. سونىمەن قاتار, بۇل جەردەن ۇلى اعارتۋشى ى.التىنسارينگە قاتىستى تاريحي قۇجاتتاردى كورۋگە بولادى.
ەلدەگى اگرارلىق داعدارىسقا بايلانىستى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ 1889 جىلى ورىس شارۋالارىن قونىستاندىرۋ ءتارتىبى جونىندە زاڭ شىعارعانى بەلگىلى. بۇل زاڭ 1906-1912 جىلعى ستولىپين رەاكتسياسى كەزىندە قاتتى كۇشىنە ەندى. قازاقستانعا ۆولگا بويى مەن ۋكراينادان مىڭداعان ورىس شارۋالار كەلدى. ولاردىڭ قازاق دالاسىنداعى تۇرمىس-تىرشىلىگى, شارۋاشىلىعى جايىندا مۋزەي ەرەكشە اسەر بەرەدى. ورىس مۇجىعىنىڭ شاركەيى مەن شالعى-وراقتارى قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ ءومىرىن ءار قىرىنان كورسەتىپ تۇر.
ولاردىڭ تۋعان جەرىنەن ايىرىلىپ, بوسقىنعا ۇشىراۋىن «قونىس اۋدارۋشىنىڭ ءولىمى» اتتى كارتينا ىلىنگەن بۇرىش جاقسى تۇسىندىرەدى.
بۇل زالداعى ءبىرشاما ەكسپونات XX عاسىردىڭ باس كەزىندەگى قازاق, ورىس حالىقتارىنىڭ دوستىعى مەن مادەنيەتىنە ارنالعان. كورەرمەندەر ەكى ۇلت ۇل-قىزدارىنىڭ اراسىنداعى ماحاببات پەن سۇيىسپەنشىلىك سىرىن شەرتكەن اتاقتى «دۋداراي» ءانىنىڭ اۆتورى ماريام جاگورقىزىنىڭ (ماريا ەگوروۆنا رەكينا) قازاقشا كيىممەن تۇسكەن پورترەتىمەن جۇزدەسەدى. تاعى ءبىر ەرەكشە ەكسپونات كلاسسيكالىق كۇرەستىڭ اسقان شەبەرى, وسى ولكەدە 1871 جىلى دۇنيەگە كەلگەن, «قازاق دالاسىنىڭ باتىرى» اتاعىن العان كۇش اتاسى قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆتىڭ (قارا يۆان) تاماشا چەمپيوندىق ناگرادالارىنىڭ ءبىرى – وعان تۇركيا مەملەكەتى بەرگەن اراب, تۇرىك جازۋلارىمەن ورنەكتەلگەن ادەمى كۋبوگى ەرىكسىز قىزىقتىرادى. سونداي-اق, پالۋاننىڭ 48 التىن, كۇمىس مەدالمەن القا تاعىپ تۇسكەن سوم ءمۇسىندى سۋرەتى بار.
قازاقستاننىڭ سەمەي, ومبى, پەتروپاۆل قالالارى سياقتى اقمولا دا 1890-1897 جىلدارى ايداۋداعى سوتسيال-دەموكراتتاردىڭ كەسىمدى مەرزىمىن وتەيتىن جەرى بولدى. مۋزەيدە حاركوۆتەن كەلگەن سوتسيال-دەموكرات بەكاريۋكوۆتىڭ, «وڭتۇستىك ورىس جۇمىسشىلار وداعىنىڭ» مۇشەسى ا.م.بوگومولەتستىڭ جانە ليستوكتار تاراتقانى ءۇشىن قورعاننان جەر اۋدارىلعان ۇستا ا.ۋفيمتسەۆتىڭ سۋرەتتەرى بار. ولار مۇندا پاتشا وكىمەتىنە قارسى استىرتىن جۇمىستار ۇيىمداستىرىپ, ساياسي ۇيىرمەلەرگە جەتەكشىلىك جاساعان. بۇل بولىمدە 1900 جىلى شىققان بولشەۆيكتەردىڭ «يسكرا» گازەتىنىڭ №1 سانى تۇر.
ەكسپوناتقا باي مۋزەيدىڭ ۇلكەن ءبىر زالى اقمولا وبلىسىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ قالاي ورناعانىن اڭگىمەلەيدى. رەۆوليۋتسيونەرلەر: س.سەيفۋللين, ءا.مايكوتوۆ جانە ن.م.يرچەنكو سياقتى كوممۋنيستەردىڭ جۇمىسشى-شارۋا وكىمەتىن ورناتۋ جولىنداعى قاجىرلى كۇرەسى كەڭىنەن باياندالادى. اقمولا رەۆكومىنىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولعان س.سەيفۋللينگە ارنالعان جەكە بۇرىشتا رەۆوليۋتسيونەر-اقىن پايدالانعان «سي-235» راديوقابىلداعىشى, قالام مەن سيا ساۋىتى جانە كەيىنگى جىلدارى العان مەدال, وردەندەرى بار.
ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى اقمولالىقتاردىڭ مايدانداعى جانە تىلداعى ەرلىكتەرى سول اۋىر كەزەڭدەي كوز الدىنا كەلەدى. كورەرمەندەر لەنينگراد تۇبىندەگى شايقاستا ا.ماتروسوۆتىڭ ەرلىگىن قايتالاعان جاۋىنگەر ي.سكۋرديننىڭ جانە 310-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ بارلاۋشىسى س.قارامەتدينوۆتىڭ, ۋكراينانى ازات ەتۋگە قاتىسقان گەنەرال-مايور ا.ف.ناۋموۆتىڭ ەرلىگىمەن تانىسىپ, ولاردىڭ پايدالانعان جەكە زاتتارىن كورەدى. مايداندا شىققان گازەت, جۋرنالداردىڭ قيىندىلارى, پلاكاتتار جانە اسكەري كيىمدەر مەن كەيبىر قارۋ ۇلگىلەرى سۇراپىل سوعىستىڭ جاندى ايعاعىنداي.
كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1954 جىلعى كوكتەمدە وتكەن پلەنۋمى «ەلىمىزدە استىق ءوندىرۋدى ودان ءارى ارتتىرۋ تۋرالى, تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ تۋرالى» قاۋلى قابىلدادى. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ تىڭ كوتەرۋ جونىندەگى ۇلى يدەياسى وسى دوكۋمەنتتە جان-جاقتى كورىنىس تاپتى. مۋزەيدىڭ تىڭ يگەرۋگە ارنالعان ۇلكەن ەكى زالى ۇلان-عايىر دالاداعى العاشقى ءدۇبىرلى ەڭبەكتى سول شابىتتى كۇيىندە كورسەتۋگە ارنالعان. «دالا ويانىپ كەلەدى» اتتى ديورامادا شەتسىز-شەكسىز, قىرتىستى دالا بەينەلەنىپتى. ونىڭ ءدال ورتاسىندا عۇمىرىندا تۇرەن ءتىسى ءتيىپ كورمەگەن, ميداي جازىق جەردى تاسپاداي ءتىلىپ سوقالى تراكتور كەلەدى. بۇعان قاراما-قارسى العاشقى تىڭ يگەرۋشىلەردىڭ شاتىرلارى تۇر. وڭ قابىرعاداعى تۇتاسقان قالىڭ سۋرەت بۇل ولكەنىڭ تاريحىندا بولماعان ۇلى ەڭبەكتىڭ باستاماسىن تەك كورەرمەندەرگە عانا ەمەس, بۇكىل دۇنيەگە جاريا ەتىپ تۇرعانداي. ولكەنىڭ ماڭگى تىنىشتىقتا جاتقان مارعاسقا دالاسىنا تۇڭعىش بوروزدا سالعان تۇرەن تۇرلەرى, العاش سەبىلگەن تۇقىم سۇرىپتارى, مەحانيزاتورلاردىڭ كيىمدەرى مەن تەحنيكالىق اسپاپتارى, تىڭگەر جاستاردىڭ كومسومولدىق جولدامالارى, تاعى باسقا تولىپ جاتقان ەكسپوناتتار تىڭ يگەرۋشىلەردىڭ تەڭدەسى جوق ەڭبەگىن بارلىق جاعىنان مولىنان بايا ندايدى.
قازاقستاننىڭ العاشقى ميللياردى بەينەلەنگەن قابىرعا-ستەندى دە ولكە ديقاندارىنىڭ 1956 جىلى وتان قويماسىنا قانشا پۇت استىق قۇيعانى ءىرى-ءىرى تسيفرلارمەن ايشىقتى ەتىپ جازىلعان. وبلىستا وسىرىلەتىن بيداي سۇرىپتارىنىڭ بۋما-بۋما ماساقتارى دا كوز قىزىقتىرادى. اتى اڭىزعا اينالعان تىڭ تارلاندارى م.ە.دوۆجيك, ل.ي.كارتاۋزوۆ, ۆ.راگۋزوۆ جانە شورتاندىداعى بۇكىلوداقتىق استىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى, ۆاسحنيل-ءدىڭ اكادەميگى ا.ي.باراەۆتىڭ ەڭبەكتەرى جونىندەگى جۇيەلى ستەندىلەر مەن ولار پايدالانعان جەكە زاتتار تىڭنىڭ تاريحي رۋحىن اسەرلى جەتكىزىپ تۇر.
تىڭ توسىنە قونعان كوسموناۆتار ۆ.ف.بىكوۆسكي مەن ۆ.ۆ.اكسەنوۆتىڭ وبلىس ديقاندارىنا ەسكەرتكىش رەتىندە تارتقان عارىش ەكسپوناتتارى مۋزەيدىڭ سوڭعى زالىنا ورنالاستىرىلعان. سونداي-اق, بۇل زالدا ولكەنىڭ عىلىمي-تەحنيكا جانە ونەر سالاسىنداعى بۇگىنگى جەتىستىكتەرى جايىندا تارتىمدى ەكسپوناتتار بار.
تسەلينوگراد ولكەتانۋ مۋزەيى – عىلىمي نەگىزدە جۇيەلى تۇردە ۇيىمداستىرىلعان. ول ەسىل ءوڭىرىنىڭ سوناۋ العاشقى قوعامدىق قۇرىلىس سۋرەتتەرىنەن باستاپ, اسپانىندا كوسموس كەمەسى جۇيتكىگەن قازىرگى زامانعا دەيىنگى ۇلان-عايىر داۋىردەن سىر شەرتۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
ر.S. اقمولا ەل ورتالىعىنا اينالعان سوڭ, بۇل مۋزەي جاڭا رەسپۋبليكالىق مەكەمە قۇرامىنا ەنگىزىلدى.
وراز قاۋعاباي
الەم قازاعى ەلەڭ ەتتى
استانانى كوشىرۋ جونىندەگى شەشىم (1994) جەر شارىنا تارىداي تاراپ كەتكەن قازاقتاردى دا ەلەڭ ەتكىزدى. 1994 جىلى قازان ايىندا مەن اقش-تا نيۋ-يورك قالاسىندا ءىسساپاردا بولدىم. وندا تۇراتىن كۇنتۋعان, ءابدۋاحيت اتتى قازاقتار جانە حاليفا التايدىڭ ىلىك-جاقىندارى مەنەن ەلوردا كوشەتىن اقمولا ءوڭىرى جونىندە, وندا تۇراتىن تۇرعىلىقتى حالىقتار جايىندا, ولكەنىڭ تابيعاتى مەن جەر-سۋى توڭىرەگىندە كوپ سۇرادى. جازىلعان قانداي كىتاپ, شەجىرە, تاريح بار دەپ ابدەن قازبالادى. ەۋروپادا وقىپ, ءبىلىم العان الەم استاناسى اتانعان نيۋ-يوركتا تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ بولاشاق ەلورداعا بايلانىستى ءبارىن بىلگىسى كەلەتىن سەرگەكتىكتەرى مەن تىلەكتەستىكتەرى ۇنادى. ءابدۋاحيتتىڭ ۇيىندە قاراوتكەل – اقمولا – تسەلينوگرادتىڭ ەجەلگى تاريحى مەن تىڭ ولكەسىنىڭ قازىرگى جاعدايى تۋرالى اڭگىمەلەپ بەردىم. 1983 جىلى تسەلينوگرادتا ءىسساپاردا بولىپ, قالانى ارالاپ, وبلىستىق ولكەتانۋ مۇراجايىنا كىرىپ, «ولكەنىڭ ورنەكتى شەجىرەسى» اتتى ماقالا جازعانىمنىڭ سوندا پايداسى ءتيدى. اتالعان ماقالا 1984 جىلى 2 ناۋرىزدا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە جاريالانىپ, وقىرماندى ەلەڭ ەتكىزگەن ەدى. مۇراجاي مۇراعاتتارى بويىنشا جازىلعان ماقالاداعى شەجىرە, دەرەك, تاريحي وقيعالاردى نەگە ەكەنى بەلگىسىز جاتتاپ العان بولاتىنمىن. ءسويتىپ, امەريكالىق قازاقتارعا ول كەزدە اقمولا اتالاتىن قالا جونىندە ءبىراز مالىمەت بەردىم. بۇۇ-عا سەمەي پوليگونىنىڭ قاسىرەتى جونىندە ونىڭ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە پەتيتسيا تاپسىرىپ, شەرۋ اكتسيا وتكىزگەن ءبىزدى ونشاقتى كۇن ۇيىنە جاتقىزعان التاي جاقتىڭ قازاعى ءابدۋاحيت «كوش كورىكتى بولسىن» دەپ تىلەك تىلەگەنى جادىمدا ماڭگى جاتتالىپ قالدى. دۇنيە ءجۇزىنىڭ ەلۋدەن اسا ەلىندە بولعان بيزنەسمەن ءابدۋاحيت قايتار كۇنى «وراز, باۋىرىم, اقمولا تۋرالى جازعان ماقالاڭدى جانە تاعى دا باسقا قالامگەرلەردىڭ ەڭبەكتەرى بولسا تاۋىپ, جيناپ قوي. مەن قۇداي قالاسا, كەلەسى جىلى قازاقستانعا بارامىن, الدىمەن ءوزىڭدى تاۋىپ الامىن» دەپ, مەكەنجايىمدى تولىق جازىپ العان ەدى. وكىنىشتىسى, ابەكەڭ قازاقستانعا كەلۋدى جوسپارلاپ جۇرگەندە اياق استىنان قايتىس بولدى. قازانى 1996 جىلى ىستامبۇلدا جۇرگەندە ەستىدىم. «ولكەنىڭ ورنەكتى شەجىرەسى» اتتى ماقالانىڭ كوشىرمەسىن وعان دايىنداپ قويعان ەدىم. بۇيىرمادى.
استانانىڭ 20 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا ورتالىق مۇراجايعا, ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحاناعا بۇدان 35 جىل بۇرىن جازىلعان وسى ماقالانى ءوزىم ارنايى بارىپ, تاپسىردىم. استاناعا بايلانىستى جازىلعان ەڭبەكتەر, زەرتتەۋلەر مەن انىقتامالىقتار, كىتاپتار قازىر جەتىپ ارتىلادى. مەن جازعان ماقالانىڭ ارتىقشىلىعى سول – بۇدان 35 جىل بۇرىنعى وندىرىستىك قالا مەن ولكەنىڭ سول كەزدەگى كورىنىسى مەن دامۋى كوز الدىڭا كەلەدى. سوندىقتان شەتەلدىك قازاقتار ءۇشىن كەزىندە كەرەك بولعان, بۇدان 34 جىل بۇرىن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالانعان ماقالانى ەلوردالىق باسىلىمعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم.
