بۇگىندە قازاق قوعامىندا «ازاماتتىق نەكە» دەگەن تۇسىنىك ەشكىمدى تاڭعالدىرمايتىن بولدى. ۇزاق جىل بىرگە تۇرىپ, جاسى 35-تەن اسقاندا, ورتادا 2-3 بالا بولعاندا عانا زاڭدى نەكەگە وتىرىپ جاتقاندار جەتىپ ارتىلادى. مۇنى ولار «بۇل – ءبىر-ءبىرىمىزدى ابدەن سىناپ بارىپ, اقىل توقتاتقان سوڭ قابىلدانعان شەشىم» دەپ تۇسىندىرەدى.
سۇربويداقتىق ءسان ەمەس
ەلىمىزدە ءبىرىن-ءبىرى ۇناتقان ەكى جاس 18 جاستان زاڭدى نەكەگە تۇرا الادى. الايدا ءومىر بولعان سوڭ كەيبىر ايرىقشا جاعدايلاردا (جۇكتى بولىپ قالۋ نەمەسە اتا-انالاردىڭ كەلىسىمى بويىنشا سوت شەشىمىمەن) قىز بالاعا 16-17 جاستان دا تۇرمىس قۇرۋعا رۇقسات بەرىلەدى. ارينە, شاڭىراق كوتەرۋ – جىگىتتىڭ تەك جەكە باسىنىڭ عانا ەمەس, قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىن ەسەلەي تۇسەتىن ەڭ ماڭىزدى قادام. سوندىقتان قازاق «ۇيلەنۋ وڭاي, ءۇي بولۋ قيىن» دەپ بەكەردەن-بەكەر ايتپاعان.
تاريحقا كوز جۇگىرتسەك, حح عاسىردىڭ باسىندا بىزدە دە ورتالىق ازيا ەلدەرىندەي «ون ۇشتە وتاۋ يەسى» دەپ 13-14 جاستان ۇيلەندىرۋ ءۇردىسى بولعان. ەتنوگراف نۇرتازا مالىك بۇل تۋرالى ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك پاراقشاسىندا بىلاي دەپ جازادى:
«قازاقتا «بەسىك قۇدا» دەگەن دە بولعان. ءبىرىن-ءبىرى جاقسى بىلەتىن اۋلەتتەر قىزى مەن ۇلى دۇنيەگە كەلگەندە «بەسىك قۇدا بولايىق» دەپ ۋادەلەسىپ, ءتوس قاعىستىرىپ, قۇيرىق-باۋىر جەسكەن دە زاماندار ءوتتى. ول كەزدە ولار «ۋادە – قۇداي ءسوزى» دەگەندى بەرىك ۇستانعان. پەرزەنتتەرىن بۇلاي ەرتە اتاستىرۋ بالالارىنىڭ بولاشاعى مەن وتباسى بەرىكتىگىن ويلاۋدان تۋعان ىزگى نيەت بولسا كەرەك. الايدا مۇنى كەشەگى كەڭەس جۇيەسى قولدامادى. قولداماۋى بىلاي تۇرسىن, قۋدالادى. زەرتتەۋ كورسەتىپ وتىرعانداي, وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارىندا جاستاردىڭ شاڭىراق كوتەرۋى 20-23 جاسقا, ال 2000 جىلدارى 25-27 جاسقا, بۇگىندە 30-35 جاسقا دەيىن ءوسىپ وتىر. بۇل, بىزدىڭشە, زامان تۋدىرعان تۇرمىس قيىنشىلىعىنىڭ اسەرىنەن بولۋى كەرەك. وسىدان كەلىپ سۇربويداقتار نەمەسە ءبىر-بىرىنە ەش جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەمەيتىن «ازاماتتىق نەكە» دەگەن دە كوبەيىپ وتىر».
قازاق قوعامىندا بۇرىن ايەل وتباسى – وشاق قاسىنىڭ ۇيىتقىسى, تىرەگى سانالعان, ال ەر ادام شاڭىراقتىڭ اسىراۋشىسى, قورعانى بوپ تانىلعان. بۇگىندە «گەندەرلىك ساياسات» دەگەندى جەلەۋ ەتىپ, ايەل دە ەركەكتەن ءبىر كەم ەمەس, ەڭبەك ەتىپ, تاۋەلسىز بولۋعا ۇمتىلادى
استانا قالاسىنىڭ تۇرعىنى, تاجىريبەلى دارىگەر ايدانا جۇنىسبەك وسى ايتىلعان جايلاردى, ياعني جاستاردىڭ وتباسىن قۇرۋعا اسىقپايتىنىن, ءتىپتى كەيبىرىنىڭ 35 جاستان اسسا دا, سۇربويداق بولىپ جۇرە بەرەتىنىن قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاسىنىڭ ۇزارعانىمەن بايلانىستىرادى.
«ستاتيستيكا مالىمەتىنە نازار اۋدارساق, 2022 جىلى ەل تۇرعىندارىنىڭ ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ جاسى 74,4-كە كوتەرىلدى. بۇل سان 2000 جىلدارى 66 جاس بولاتىن. بىرەۋلەر «ادام جاسى ۇزاقتىعىنىڭ وتباسىن قۇرۋعا قانداي قاتىسى بار؟» دەپ ويلاۋى مۇمكىن, مەن سىزگە ايتايىن, تىكەلەي قاتىسى بار. عىلىم مەن تەحنيكا قارىشتاپ دامىعان كەزەڭدە جاستاردىڭ ءبىلىم الۋعا دەگەن قۇلشىنىسى ارتادى. قازىر وقيمىن دەگەندەرگە وركەنيەتتى شەتەلدەردە كەڭىنەن ەسىك اشىلدى. سونداي-اق ءبىزدىڭ ەلدە جاستار ۇعىمى دا 29-دان 35 جاسقا دەيىن وزگەردى. مىنە, وسى باعىتتا كوزقاراسى قالىپتاسقان بوزبالا نەمەسە بويجەتكەن ويعا العان ماقساتىن جۇزەگە اسىرمايىنشا, نەكەلەسكىسى كەلمەيدى. «سانانى تۇرمىس بيلەيدى» دەگەن – وسى. ءبىلىم الۋ, جاقسى جۇمىس تابۋ, قىزمەتتە ءوسۋ, ءۇيلى-كۇيلى بولۋ, سوسىن بارىپ نەكەلەسۋى مۇمكىن. ءارى مۇنى مەنىڭ جەكە پىكىرىم دەپ ويلاماڭىزدار. بۇل – بۇگىن تاڭدا قوعامدا قالىپتاسىپ وتىرعان اقيقات» دەيدى ول.
قۇپتارلىق باستاما
قازاق قوعامىندا بۇرىن ايەل وتباسى – وشاق قاسىنىڭ ۇيىتقىسى, تىرەگى سانالعان, ال ەر ادام شاڭىراقتىڭ اسىراۋشىسى, قورعانى بوپ تانىلعان. بۇگىندە «گەندەرلىك ساياسات» دەگەندى جەلەۋ ەتىپ, ايەل دە ەركەكتەن ءبىر كەم ەمەس, ەڭبەك ەتىپ, تاۋەلسىز بولۋعا ۇمتىلادى. ءارى بۇل تۇستا نازىك جاندار وزدەرىنىڭ قابىلەتىن شىڭداپ تا ءجۇر. ساراپشىلاردىڭ پىكىرىنشە, جىگىتتەردىڭ ەرتە ۇيلەنۋگە دەگەن قۇلشىنىسىن تومەندەتىپ جۇرگەن ءۇردىستىڭ ءبىرى وسى ءتارىزدى. وقىپ, جەتىلىپ, كوڭىلى قالاعان جۇمىسقا ورنالاسقان قىز ەندى وزىنەن ءبىر ساتى جوعارى تۇرعان, وقىعان, قارجى جاعىنان تاۋەلسىز, قىزمەتى جوعارى «حانزادانى» ىزدەيدى. جىگىت تە تاپ سونداي, تەك وزىنەن ەكى-ءۇش جاس كىشى «حانشايىمىن» تابۋعا ىنتالى. «ىزدەگەن جەتەر مۇراتقا». تاپتى – قوسىلدى. بىراق الدان تاعى جاڭا كۇرمەۋلى قيىندىقتار شىقتى: اتا-انا, جاقىن-جۋىق, اعايىن-تۋىسپەن ءتىل تابىسۋ, بارعان ورتاعا «تاستاي باتىپ, سۋداي ءسىڭۋ» ماسەلەسى. مىنە, وسىنداي العاشقى سىناقتان كوپ جاس وتباسى وتە الماۋدا.
قازىر جاستاردىڭ كەش ۇيلەنۋىنىڭ ءبىر سەبەبى – اتا-اناسىنا تاۋەلدى بولعىسى كەلمەۋىندە. كەلىندى شاڭىراعىنا ءتۇسىرىپ, قارجىلاي كومەكتەسىپ وتىرعان سوڭ, ونىڭ اتا-ەنەسى ولارعا اقىل ايتپاي, بايقاعان كەمشىلىگىن كورسەتپەي تۇرا المايدى. ول كەلىنگە ۇناي ما, ۇنامايدى. سودان كەلىپ كيكىلجىڭ تۋادى. ورتادا تۇسىنىستىك بولماسا, سوڭى ناسىرعا شابۋى ابدەن مۇمكىن.
وتكەن جىلعى ستاتيستيكا مالىمەتى بويىنشا ەلىمىز ايىرىلىسۋ جاعىنان كورسەتكىشى ەڭ جوعارى مەملەكەتتەر قاتارىندا ەكەن. ورتا ەسەپپەن رەسپۋبليكادا جىلىنا 140 مىڭ نەكە قيىلسا, سونىڭ 40-50 مىڭى ەكىگە ايىرىلاتىن كورىنەدى. سەبەپ ىشكى جانە سىرتقى فاكتورلار: اتا-انانىڭ ارالاسۋى, قاراجاتتىڭ جەتىسپەۋى, مىنەزدەردىڭ ۇيلەسپەۋى, ت. ب.
«جاقىندا مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى ايدا بالاەۆانىڭ قازاقستاندىق جاستارعا نەكەگە تۇراردىڭ الدىندا ءبىر ايلىق كۋرستان ءوتىپ, پسيحولوگتاردان كەڭەس الىپ, «باقىتتى قازاقستاندىق وتباسى» اتتى شاعىن نۇسقامالىقتى وقىتۋ كەرەكتىگىن ايتۋى كوڭىلگە قونادى. وندا, نەگىزىنەن, ەكى جاستىڭ جۇبى جازىلماۋى ءۇشىن ۇلتتىق سالت-ءداستۇر مەن وتباسى قۇندىلىعىن قالاي دارىپتەۋ كەرەكتىگى جان-جاقتى ايتىلعان. ءتىپتى جاس جۇبايلارعا ارناپ ەلەكتروندىق ۇكىمەت جۇيەسىندە بەينەبايان تۇرىندە شىعارۋدى دا ۇسىنۋى قۇبا-قۇپ. تەك ەندى بۇل باستاما ناقتى جۇزەگە اسادى دەپ سەنەمىز» دەيدى دەموگراف اعايشا نۇرىشەۆا.
راسىندا, ەكى جاسقا بايلانىستى ايتىلاتىن پىكىرلەردىڭ ءبىرى – وتباسىن قۇرۋعا قىز بەن جىگىتتىڭ دايىندىقسىز كەلەتىنى. بۇعان دەيىن اتا-اناسىنىڭ كوزىنىڭ اعى مەن قاراسى بولعان بويجەتكەن ەندى باسقا ورتاعا كەلگەندە ءوزىن قالاي ۇستاۋى كەرەك, نەنى كوكەيىنە ءتۇيىپ, نەنى «ەلەمەۋى» قاجەت؟ كەلىن ءوزى تۇسكەن ءۇيدىڭ ادامدارىمەن مىنەزى, ويى, كوزقاراسى مەيلىنشە ىڭعايلاساتىنداي ارەكەتتەرگە تالپىنعانى ءجون. مىنە, وسى ماسەلەدە جوعارىدا ايتىلعان نەكەگە تۇرار الدىنداعى پسيحولوگتىڭ كومەگى ابدەن قاجەت بولۋى مۇمكىن. بۇل وسى ماقساتتا ويلاستىرىلعان يگى قادام دەپ تۇسىنەمىز.
جۇبىمىز جازىلماسىن دەسەڭىز…
بۇرىن وتباسى قۇندىلىعى كەلىننىڭ ەنەنى سىيلاۋى مەن قايىن ءىنى, قايىن سىڭلىلەرىنە باۋىرمالدىعى, ىزەتتىگى, اتاسىنىڭ الدىن كەسىپ وتپەيتىن يبالىلىعى تۇرعىسىندا باعالاناتىن. سەكسەندى ەڭسەرىپ قالعان ءجامىش اجە ايتقان ءبىر اڭگىمەدەگى «كۇيەۋىمىزدىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ, جۇمىسقا كەتەردە شايىن بەرىپ, كيىمىن ازىرلەپ, تاپ-تۇيناقتاي قىلىپ جىبەرەتىن ەدىك. سودان كەم بولعان جوقپىز» دەگەن ءسوزدى قازىرگى كەلىندەرگە ايتا المايسىڭ. ءتىپتى ولار ءبىر-ءبىرىن جەتە ءتۇسىنىپ, مىنەزىن ءبىلىپ العانشا نيەتىن زاڭدى تۇردە راستاماي, بىرگە ءومىر ءسۇرۋدى ءومىر سالتىنا, كەرەك بولسا, زامان سانىنە اينالدىرىپ جىبەرگەندەي. دۇنيەگە بالا كەلەدى, ول ايەلدىڭ تەگىن الادى. اكەسى بار, بىراق زاڭداستىرىلماعان. بۇل قالاي سوندا؟ وسىنى كەيبىر بىلگىشتەر «بۇل – ۋاقىت تالابى. وتباسى باقىتى ءبىر قاتىرما قاعازبەن ولشەنبەيدى. بۇگىن ايقايلاتىپ توي جاساپ, ارتىنان ايىرىلىسىپ جاتقاندارعا قاراعاندا مۇنىڭ ءوزى «ەكى شوقىپ, ءبىر قاراۋدان» تۋعان ويلى قادام» دەپ قولداپ ءجۇر.
«ءبىز بۇعان ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسىمىز. «ءبىر-ءبىرىمىزدى سىيلايمىز, ارامىزدا ماحاببات بار» دەپ قانشا بۇركەمەلەگەنمەن, «ازاماتتىق نەكە» دەگەن – جاي عانا بىرگە تۇرعان ادام. كەتىپ قالسا, ءوز ەركى. ەشكىمگە ەشتەڭە مىندەتتى ەمەس. ءبىر بالاڭ تۇرماق, بەس بالاڭ بولسا دا كەيىن باقىر تيىن الا المايسىڭ. مۇنداي وتباسىنداعى انانىڭ دا, بالانىڭ دا قۇقىعى ساقتالمايدى. قازىر ءوزىمىز ءجيى ەستىپ جۇرگەن وتباسىنداعى زورلىق-زومبىلىق فاكتىلەرى وسىنداي وتباسىلاردان شىعىپ جاتىر. سالت-داستۇرىمىزگە جات مۇنداي كەلەڭسىزدىكتى تۇبەگەيلى توقتاتۋ كەرەك» دەيدى.
جاسىراتىنى جوق, قازىر قازاق قوعامىندا سۇربويداقتار دا كوپ, ازاماتتىق نەكە دە ازايماي وتىر. ال اجىراسۋ جايى ءتىپتى ويلانارلىق. بۇل ەندى جاقىن ۋاقىتتا شەشىلە قالاتىن ماسەلە ەمەس. ويتكەنى ەل ىشىندە پىكىر الۋاندىعى باسىم. كەيبىر پسيحولوگ-ساراپشىلار «جاستار 25 جاستان اسپاي ۇيلەنبەۋى كەرەك» دەيدى. نەگە دەسەڭىز, ستاتيستيكا بويىنشا كوبىنە «ءساتسىز نەكەگە» ۇشىرايتىندار – 18 بەن 25 جاس ارالىعىنداعى جۇپ قۇرعاندار. بۇل – بۇگىننىڭ ستاتيستيكاسى. دەگەنمەن وتباسىن ساقتاپ قالۋعا, شاڭىراقتى شايقالتپاۋعا عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق تاربيە مەن قازاقى عۇرىپتاعى وتباسى قۇندىلىعىن دارىپتەۋدىڭ, ونى كەڭىنەن ناسيحاتتاۋدىڭ تالىمدىك تە, تامسىلدىك تە, عيبراتتىق تا ۇلگىسى زور ەكەنى انىق بايقالادى. سوندىقتان جاستار ۋاقىتىندا جۇپ بولىپ, وتباسىن قۇرۋى كەرەك. ول – ومىردەگى ەڭ ماڭىزدى قۇندىلىق. ونىڭ ورنىن ەشكىم دە, ەشتەڭە دە الماستىرا المايدى.
