بانكي س كرەديتنىمي كارتامي س لگوتنىم پەريودوم
«رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا قولعا الىنعان «قازاقستاننىڭ كيەلى جەرلەرى» كارتاسىن ءتۇزۋ – اسا ماڭىزدى شارا. ەلىمىزدىڭ كيەلى جەرلەرى كارتاسىندا وتىراردىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە, الابوتەن.
توقسانىنشى جىلداردىڭ اياعىندا ءشاۋىلدىردەن تۇركىستانعا اپاراتىن توتە جولمەن كەلە جاتىپ وتىرار قالا جۇرتىنىڭ ورنى – الىپ توبە جانىندا قاپتاپ تۇرعان اۆتوبۋستارعا كوزىم ءتۇستى. جەتكىنشەك بالالار مارە-سارە بولىپ, كونە قالا ورنىن ارالاپ ءجۇر ەكەن. جاقىنداپ ءجون سۇراسام, ەجەلگى سايرامنان (يسپيدجاب) ەكسكۋرسياعا كەلگەن وقۋشىلار بولىپ شىقتى. ول كەزدەرى سايرام اۋدانىنىڭ اكىمى ۇلتجاندى قايراتكەر قۋانىش ايتاحانوۆ بولاتىن. وكىنىشكە قاراي, وسى باستاما ءوڭىر, ەل بويىنشا جاندانىپ كەتە قويعان جوق. ايتپەسە, سارايشىق, ءۇستىرت, ەسىك, اقىرتاس, جيدەباي ماڭىندا قاپتاعان كولىكتەر كەپتەلىسىنە كۋا بولىپ, جەتكىنشەكتەر وتان تاريحىن
تەرەڭنەن قازىپ جاتار ەدى.
«وتىرار – ءبىز ءۇشىن قازاق تاريحىنىڭ التىن بەسىگى, كۋليكوۆ الاڭى, بورودينو الاڭى, ۆاتەرلوو الاڭى سەكىلدى ەرلىك الاڭى» دەيدى وسى توپىراقتان تۇلەپ ۇشقان ۇلت ماقتانىشى وزبەكالى جانىبەكوۆ. «X-XV عاسىرلاردا سىرداريا جاعاسىندا وتىراردان ۇلكەن قالا بولماعان» دەيدى ايگىلى ارحەولوگ, ەتنوگراف الكەي مارعۇلان. سونىمەن, ءتۇيىندەپ, سىعىمداپ ايتقاندا, وتىرار قازاققا نەسىمەن قىمبات, نەسىمەن قادىرلى؟
ەڭ الدىمەن وتىرار (فاراب) – ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ وتانى. «ءال-فارابي ۇلى فيلوسوف اريستوتەلدىڭ مۇرالارىن جاڭساق ءپىكىرلەردەن تازارتىپ, ءوز قالپىنا دۇرىس تۇسىرە ءبىلدى, ءوزىنىڭ ءبىرىنشى ۇستازعا دەگەن عىلىم سالاسىنداعى ۇلكەن ادامگەرشىلىك, ازاماتتىق ءىس-ارەكەتىن تانىتا ءبىلدى. سوندىقتان دا شىعىس فيلوسوفتاردى ونى «ال مۋالليم اس-ساني» – ەكىنشى ۇستاز دەپ اتاعان» دەيدى كورنەكتى قازاق فيلوسوفى اعىن قاسىمجانوۆ. ۇلى ۇستازدى تۋعان توپىراعىنا ورالتۋ دا وڭاي بولعان جوق. فاراب دەگەن قالا قازىرگى چاردجوۋ ماڭىندا دا, سامارقاننىڭ جانىندا دا بولعان. «ۇلىلار – ورتاق» دەگەندەي, عۇلامانى تاجىك, وزبەك اعايىندار دا «ءوز بابامىز» دەپ كوپ ەڭبەكتەدى. ءۇشىنشى فاراب – سىردىڭ سول جاعالاۋىندا – ونىڭ كىندىك قانى وسى وڭىردەگى وقىزدا تامعان. مۇنى قىزىل يمپەريا قۇرساۋىندا وتىرىپ, وتكەن عاسىردىڭ
جەتپىسىنشى جىلدارى عىلىمي تۇرعىدا دالەلدەپ, الماتىدا حالىقارالىق كونفەرەنتسيا وتكىزۋدى دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ وداقتاعى ۇلكەن بەدەلىن سالىپ ءجۇرىپ ىسكە اسىرعان – داناگوي اقجان ماشاني. ءال-فارابي – ەنتسيكلوپەديست, عالىم, تەگى – تۇرىك, ورتاعاسىرلىق كورنەكتى اراب فيلوسوفى رەتىندە الەم مويىنداعان ۇلى تۇلعا. ءال-فارابي ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى, اۋدانى, الاڭى, مۇراجاي, ەسكەرتكىشتەر جەتەرلىك, ەندى وتىرار اۋدانىنىڭ ورتالىعىن فارابقا اۋىستىرسا, ەل مەرەيى وسە تۇسەر ەدى. ءال-فارابي داڭعىلى استاناعا دا كەرەك.
وتىراردىڭ ەل تاريحىنداعى ەكىنشى ماڭىزى – شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعىنا التى اي بويى توتەپ بەرىپ, ەرلىكپەن, ورلىكپەن كۇرەسۋى, قورعانۋى, قارسى تۇرۋى ەدى.
راس, بۇل قاقتىعىستىڭ تۋىنداۋىنا وسى ءوڭىر پاتشاسى حورەزمشاح پەن ونىڭ جيەنى, وتىرار بيلەۋشىسى قايىر حاننىڭ ديپلوماتيالىق قاتەلىگى سەبەپ بولعانى راس. بىراق وسىنىڭ زاردابىن قاراپايىم وتىرارلىقتار مەن جاۋىنگەرلەر تارتتى, قانىمەن جۋدى. وتىرار – قاسىق قانى قالعانشا كۇرەسىپ, وتان ءۇشىن مەرت بولۋدىڭ قاسيەتىن ۇعىندىراتىن, ۇرپاقتى وتانشىلدىققا ءتاربيەلەيتىن قاستەرلى ۇعىم.
وتىراردىڭ ەندىگى ءبىر باستى ماڭىزى – قازاق جەرىندە ورتاعاسىرلىق گۇلدەنگەن وتىرىقشى, ديقانشى وركەنيەت ورداسى بولۋىنىڭ ايعاعىنا اينالۋى. اتتىڭ
جالىندا, تۇيەنىڭ قومىندا كوشىپ-قونىپ قانا ءجۇردى دەگەن قازاققا قالا مادەنيەتى دە ءتان ەكەنىن وتىراردا وتكەن عاسىردىڭ جەت-
ءپىسىنشى جىلدارىنان باستاپ كۇنى كەشەگە دەيىن ارحەولوگتار – ك.اقىشەۆ, ك.بايپاقوۆ, ل.ەرزاكوۆيچ, م.قوجا جۇرگىزگەن كەشەندى ارحەولوگيالىق قازبا جۇ-
مىستارى الەمنىڭ عىلىمي ورتاسىندا باعاسىن الدى. تاۋ-تاۋ ءتوبەلەر قازىلدى, توم-توم كىتاپتار جازىلدى, تالاي-تالاي عىلىمي جۇمىستار قورعالدى. ءسويتىپ, عاسىرلار بويى تالاي قۇپياسىن باۋىرىنا باسقان الىپ توبە – وتىرار قالا جۇرتىنا اينالىپ, الەمدىك وركەنيەت مۇراسى قاتارىنا قوسىلدى. ورتا عاسىرداعى مونشا, مەشىت, ناۋبايحانا, سۋ قۇبىرى, كارىز جۇيەسى ءبىزدى – كوشپەندىمىز دەپ جۇرگەندەر ۇرپاعىن – تاڭىرقاتپاي قويمايدى.
وتىراردىڭ ەندىگى ءبىر ماڭىزى – ول اتىشۋلى قولباسشى, جارتى الەمدى باعىندىرعان ايگىلى قايراتكەر اقساق تەمىردىڭ اقىرعى دەمى ۇزىلگەن قالا. 1405 جىلى قىتاي جورىعىنا اتتانىپ بارا جاتقاندا ول وسىندا سۋىق ءتيىپ, بەردىبەك حاننىڭ سارايىندا قايتىس بولدى. ىرگەدە ول سالدىرعان – قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى, جانىندا اقىننىڭ ۇستازى – ارىستان باب كەسەنەسى. قازىر بۇل ماڭدا تەمىر ستانساسى, ءسال ارىرەك تەمىرلان كەنتى بار. ياعني, جۇيەسىن تاپقان ساياحاتشى اقساق تەمىردىڭ ءىزىن وسى وڭىردەن ايقىن اڭعارادى.
مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى مەن تۋريزمدى دامىتۋ ءۇشىن قۇرىلعان جاڭا مەكەمە وتىرار-تۇركىستان تۋريستىك كلاستەرىن وركەندەتۋ بارىسىندا وسى ءبىر جايتتارعا نازار اۋدارادى دەپ ۇمىتتەنەمىز.
ەركىن قىدىر
