ديحان قامزابەكۇلى, ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ پرورەكتورى, اكادەميك: الاش – تەمىرقازىق
الاش اۆتونومياسى – قازاق مەملەكەتىنىڭ ءبىر كەزەڭى
– بيىل الاش پارتياسى مەن الاشوردا اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعانىنا ءجۇز جىل تولدى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر الاش قوزعالىسىنا دا ءبىر عاسىر بولدى دەيدى. وسى وقيعالاردىڭ اراجىگىن اشىپ بەرە الاسىز با؟
– راس, بۇگىندە ەلىمىزدەگى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى الاش پارتياسى مەن قوزعالىسىنا ءبىر عاسىر تولدى دەپ ايتىپ, جازىپ ءجۇر. ارينە, بۇل – جالپى قاۋىمعا جاريالاپ, جارنامالاپ ايتۋعا جاقسى ۇعىم, دۇرىس نيەت. بىراق عىلىم مەن ءباسپاسوز ناقتىلىقتى قالايدى. سوندىقتان بيىل الاش اۆتونومياسى مەن تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ ءجۇز جىلدىعىن اتاپ ءوتىپ جاتىرمىز. ەلدىك تۇرعىسىنان كەلگەندە, «الاش پارتياسى», «الاش وردا» ۇلت كەڭەسى دەگەندەر – سونىڭ ىشىندەگى ءتۇرلى قۇرىلىمدىق دۇنيەلەر.
ەندى ۇعىمدارعا كەلەيىك. «الاش» دەگەن ۇعىم بىزدە كونەدەن بار. ونىڭ تۋعان ۋاقىتىن, دەرەگىن كەسىپ ايتۋ قيىن. شوقان ءۋاليحانوۆ: «ءاربىر رۋ, تايپانىڭ ۇرانى بار. بىراق بۇكىل قازاقتىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ۇران – الاش» دەپ جازادى. شوقان – ءحىح عاسىردىڭ عالىمى. مەنىڭ تۇسىنىگىمدە, الاش قوزعالىسىنىڭ باستالۋى ون توعىزىنشى عاسىردىڭ سوڭىنان جول تارتادى. دالىرەك ايتقاندا, 1890 جىلدان دەسەك بولادى. ونىڭ سەبەبى بار. 1891 جىلى قازاقتىڭ ۇشى-قيىرىنا كوز جەتپەيتىن شالقار ءھام سايىن دالاسى پاتشالىق رەسەيدىڭ قازىنالىق مەنشىگىنە اينالدى. ال جەر – حالقىمىز ءۇشىن باستى قۇندىلىق. ودان ايىرىلۋ – قاسىرەت, ازا تۇتىپ, قارا جامىلعانمەن بىردەي. ەندى ۇلتتىڭ كوزى اشىق قايراتكەرلەرى دە قاراپ قالمادى. ايتەۋىر حالىقتى, جەردى ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا ۇران كوتەرىلدى. ول – باياعىداي اق نايزاعا سەنۋ ەمەس, اقىلعا سەنۋ ۇرانى. الاش قوزعالىسى وسىلاي تۋدى. قوزعالىستىڭ قالىپتاسۋى XX عاسىردىڭ باسىنا ءدوپ كەلدى. 1907 جىلى الاش قوزعالىسىنىڭ ناقتى باعىتى انىقتالدى. وسى جىلى قازاق ۇلتى رەسەي يمپەرياسىنىڭ مەملەكەتتىك دۋماسىنا دەپۋتات بولىپ سايلانۋ قۇقىعىنان ايىرىلدى. جالپى پاتشالىق رەسەيدىڭ دۋماسىنا حالىق قالاۋلىلارى 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنە دەيىن ءتورت رەت شاقىرىلدى. سونىڭ 1906-1907 جىلعى شاقىرىلىمىنا عانا ۇلتىمىزدان وكىلدەر سايلاندى. بىراق بۇل ەكى شاقىرىلىم دا ءۇش ايدان جۇمىس ىستەپ, تارقاپ كەتتى. دۇرىسى, پاتشا ونى تارقاتتى.
سوڭعى ەكەۋىندە وكىل بولمادى. پارلامەنت دەگەن – قازىر دە, بۇرىندا دا ۇلكەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن, حالىقتىڭ وكىلدەرى ەلدىڭ مۇڭى مەن جاعدايىن ايتاتىن بيىك مىنبەر. سوندا التى ميلليون قازاقتىڭ بيىك مىنبەدەن قۇقىعىن قورعايتىن وكىلى جوق دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز؟ وسىنداي قىسىلتاياڭ شاقتا «ويان, قازاق!» دەگەن ۇلتتىق مۇراتتى تۋ ەتكەن يدەيالاردىڭ پايدا بولۋى قوزعالىستىڭ نەگىزگى سيپاتىن ساراپتايدى. ول سيپات نە؟ جەر ءۇشىن, ءتىل مەن ءدىل, ءبىلىم مەن رۋحانيات سەكىلدى سان الۋان ماسەلەلەر ءۇشىن كۇرەس سول كەزدەن باستاۋ الدى.
1911 جىلى ترويتسك قالاسىنان مۇحامەدجان سەراليننىڭ رەداكتورلىعىمەن قوعامدىق-ساياسي «ايقاپ» جۋرنالى جارىققا شىقتى. ءبىز وسى مەجەنى الاش جاديتشىلدىگىنىڭ ساياسي تۇتاستىققا ۇلاسۋ شاعى دەپ ەسەپتەيمىز. ارينە, ول بىردەن كوكتەن تۇسكەن جوق. الدىمەن ونىڭ سەبەپتەرى, العىشارتتارى سارالانىپ, باعىتى پىسىقتالدى.
سول جاڭارعان, سەرپىلگەن عاسىر باسىنا بارايىق. قوزعالىس ءجۇرىپ جاتىر. «سەركە», «ايقاپ», «قازاق», «ۇران», «سارى ارقا», «بىرلىك تۋى», «اباي», «بالاپان», «جاس ازامات» باسقا دا گازەت-جۋرنالدار جارىققا شىقتى. ولار دا وڭايلىقپەن باسىلعان جوق. بۇلاردىڭ ىشىندە ۇلتتىڭ باسىن بىرىكتىرگەن, ايبىندى اعارتۋشىلىققا قىزمەت ەتكەن – «قازاق» گازەتى. وسى باسىلىمداردىڭ اياسىندا حالىقتىڭ ساياسي بىلىگى دايارلانىپ جاتتى. بىراق 1917 جىلى قازان توڭكەرىسى بولادى دەپ ەشكىم كۇتپەدى. مۇنى ءاليحان بوكەيحان مەن احمەت بايتۇرسىنۇلى «رەسەيدەگى بۇلىك» دەپ جازدى. ولار پاتشا ۇكىمەتى قۇلاسا دا رەسەيدىڭ ساياسي كۇشتەرى دەموكراتيالىق نەگىزدە ءارى قاراي داميدى دەپ ويلادى. سوعان يمانداي سەندى. ونى سول ۋاقىتتاعى گازەتتەردە باسىلعان ماقالالار دالەلدەيدى. قوشكە كەمەڭگەرۇلى «بۇلىنگەننەن بۇلدىرمە الما!» دەپ ماقالا جازدى. بۇل استاڭ-كەستەڭ كەزەڭ تۋرالى 80-جىلداردىڭ جاريالىلىق كەزەڭىندە شىققان م.گوركيدىڭ «نە سۆوەۆرەمەننىە مىسلي» دەگەن جيناعى جاقسى تۇسىندىرەدى. جازۋشى ورىس قوعامىنىڭ ىشىندە ءجۇرىپ, توڭكەرىستىڭ جاعىمسىز, ءتىپتى حايۋاني سيپات الىپ كەتكەنىنە تاڭعالىپ, كۇندەلىككە ءتۇسىرىپ وتىرعان.
1917-1918 جىلدارى رەسەيدە ۋاقىتشا ۇكىمەت بيلىك قۇردى. ءدال سول كەزدە ءاليحان بوكەيحان دا, مۇستافا شوقاي دا, مۇحامەدجان تىنىشبايۇلى دا ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ وكىلدەرى رەتىندە قازاق مەكەندەگەن ايماقتارعا قىزمەتكە جىبەرىلدى. وسىنداي دۇرمەك بولىپ جاتقاندا پەتروگرادتا (ورىس سانكت-پەتەربۋرگ اتىنان بەزگەن كەز) قۇرىلتاي جيىن ۇيىمداستىرىلادى. وعان ءار ۇلتتىڭ, ايماقتىڭ وكىلدەرى قاتىسۋ قاجەت. ەندى وسى كەزەڭدە تاريحشىلار دا قينالاتىن, ساياساتتانۋشىلار دا دال بولاتىن, بۇگىنگى كوپ زەرتتەۋشىلەر باعالاي الماي جۇرگەن وقيعالار ءوربىدى.
– ول قانداي وقيعا؟
– الدىمەن, مىنا ماسەلەگە توقتالايىق. اۆتونوميا مەملەكەت پە, ەگەر سونداي دەپ ەسەپتەلسە, ونىڭ قۇرىلىمى نە, قۇجاتى قايسى, كونستيتۋتسياسى قانداي, ونىڭ نەگىزدەرى نەدەن تۇرادى دەگەن سۇراقتار تۋادى. ءبىز – گۋمانيتارلىق سالانىڭ مامانىمىز. الا-قۇلا يمپەريا قيراندىسى كەزەڭىندەگى اۆتونوميانى كلاسسيكالىق تۇردەگى مەملەكەت قاعيداتىمەن ولشەۋگە بولمايدى. ەگەر ونداي ولشەممەن قاراساق, كوپ اسىلىمىزدان ايىرىلىپ قالامىز. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ وپپونەنتتەرىمىز, ءاۋ باستان الاشقا قارسى ادامدار, بالكىم, ازاتتىققا جانى قاس بولشەۆيكتىڭ ءۇرىم-بۇتاعى الاش ارداقتىلارى قۇرعان اۆتونوميانى مويىنداماي, «ولاردا مەملەكەت تە, مەملەكەتتىك قۇرىلىم دا بولعان جوق, كەزىندە زيالى دەگەندەرى اداسقان, بۇگىنگى قولداۋشىلارى مەن زەرتتەۋشىلەرىنىكى دە جۇرتتىڭ كوزىن بايلاۋ» دەيدى. ءبىر قىزىعى, وسى وي رەپرەسسيا الدىندا دا, تۇسىندا دا, كەيىن دە ايتىلىپتى. بۇگىنگى جاڭعىرىعى – اگونيا مەن سكەپتيكانىڭ بۋدانى سياقتى نارسە. قازىر بارماعىمىزدى شايناتىپ وتىرعان دۇنيە – وسى. ءبىز زىمىراپ ءوتىپ جاتقان ۋاقىتتىڭ قادىرى تۋرالى ايتىپ وتىرمىز. ءبىر وي تۋادى: وتارشىل ەلدەردىڭ تاريحىن الايىق. مەملەكەتتىك نەگىزدەرى, قۇرىلىمدارى تۋرالى قۇجاتى تۇگەل مە, جوقتان بار جاسالعان با؟ ءبىز كەشە عانا «ءتاۋبا!» دەپ, قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ وتتىك. مەرەيتويىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ۇيىمداستىردىق. وسىنىڭ دا قۇجاتىن, «يناۋگۋراتسيا فوتوسىن» سۇراپ, توبەگە دە سەنبەي, تورەگە دە ەرمەي جۇرگەندەر بار…
جۇيرىك ۋاقىتتىڭ ءوزى ايقىنداپ بەرگەن, وتكەن عاسىردىڭ باسىنداعى الاساپىران اراسىندا مەملەكەت قۇرۋعا جانتالاسقان الاش ازاماتتارىنىڭ جانقيارلىق كۇرەسىنە قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان وسى زاماننىڭ كوزىمەن قاراۋعا بولمايدى. ءبىز تۇركىستان اۆتونومياسىن – بۇگىنگى ورتالىق ازياداعى تۇركى مەملەكەتتەرىنە باستاۋ بولعان مەملەكەت دەپ, الاش اۆتونومياسىن – قازاق مەملەكەتتىلىك تاجىريبەسىنىڭ ەلەۋلى كەزەڭى دەپ ەسەپتەيمىز. اۆتونوميا – مەملەكەتتىك قۇرىلىم. سوندا الاش قايراتكەرلەرى مەملەكەتتىڭ بەسىگىن دە, جورگەگىن دە, ءتاي-ءتايىن دە ءبىلدى. «رەسەي فەدەراتسياسى قۇرامىندا اۆتونوميا» دەگەن 1917-1918 جىلعى العاشقى قادام مەن قازاقستاننىڭ 1990-1991 جىلعى تاعدىرىن پاراللەل جۇرگىزىپ بايىپتاۋعا بولادى.
ۋاقىتشا ۇكىمەت ۇلت وكىلدەرىن الداعى قۇرىلتايعا شاقىرۋىنا بايلانىستى تەزدەتىپ تۇركىستان اۆتونومياسى جاريالاندى. ويتكەنى جيىنعا ۇلتتىق قۇرىلىمنىڭ اتىنان بارۋ كەرەك بولدى. تۇركىستان اۆتونومياسى 1917 جىلى 27 قاراشادا تاشكەنتتە جاريالانۋ كەرەك ەدى, قالانى بولشەۆيكتەر باسىپ العاندىقتان, امالسىز قوقاندا جاريالاندى. كەيبىر زەرتتەۋشىلەر شاتاسىپ «قوقان اۆتونومياسى» دەپ جۇرگەن وسى. ونىڭ رەسمي اتاۋى – تۇركىستان مۇحتارياتى. تۇركىستان اۆتونومياسى 1917 جىلى 27 قاراشادان 1918 جىلى 11 اقپانعا دەيىن 64 كۇن ءومىر ءسۇردى. ودان كەيىن بولشەۆيكتەر اۆتونوميا باسىندا وتىرعان ازاماتتاردى عانا ەمەس, بۇكىل قوقاندى قان-جوسا قىلىپ, حايرەتدين بولعانباي ايتقانداي, «تۇلا بويى قان ساسيتىنىن» دالەلدەدى.
ال الاش اۆتونومياسى 1917 جىلى 13 جەلتوقساندا ورىنبوردا جاريالاندى. كەيىن ورىنبوردى بولشەۆيكتەر قۇرساعاننان كەيىن سەمەيگە كوشتى. بۇل جايىنداعى دەرەكتەردى زەرتتەۋشىلەر قوپارىپ, جازىپ جاتىر. ءبىز مۇنى دا مەملەكەتتىك نەگىزى بار, الاش ورداداي سايلانعان ۇكىمەتى انىق ەلدىك قۇرىلىم سانايمىز. بۇل اۆتونوميا ءبىر جارىم جىلدان اسا بيلىك قۇردى. سوندىقتان بۇگىنگى ازات قازاقستان تاقىر جەردە پايدا بولعان جوق. كەشەگى الاش ارىستارى قۇرعان مەملەكەتتىڭ جالعاسى. تاريحىمىزدا قازاق حاندىعى ۇلكەن ءبىر ساپالىق كەزەڭ بولسا, ەكىنشى, ەۋروپالىق باعىتتاعى ىزدەنىستەن تۋعان مەملەكەتتىك پلاتفورما – الاش اۆتونومياسى مەن تۇركىستان اۆتونومياسى.
– جالپى, تۇركىستان اۆتونومياسى تۋرالى كوپ ايتىلمايدى. سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟
– ونىڭ سەبەبى بىلاي: عالىمدارىمىز الاش اۆتونومياسىن ءوز تاريحىمىزدىڭ ءبىر ارقاۋى رەتىندە ءبىرشاما زەرتتەدى. ال تۇركىستان اۆتونومياسى ورنالاسقان ءوڭىر, قالا – تاشكەنت, قوقان بولعاندىقتان, جاداعاي پسيحولوگيادا «باسقا ەلدىڭ وقيعاسى» سەكىلدى كورىنۋى كادىك. بىراق ەكى اۆتونوميانى ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. ەندى ءبىر قىزىق جاعدايدى ايتايىق. الاش ۇكىمەتى – ۇلت كەڭەسى قۇرىلعان كەزدە, ءبىر ورىن مۇستافا شوقايعا قالدىرىلعان. مۇنى «تۇركىستان مۇددەسى» دەۋگە دە بولادى. الاش ۇكىمەتى تۇركىستان اۆتونومياسىمەن قارىم-قاتىناس جاساۋ ءۇشىن كەلىسسوزگە مىرجاقىپ دۋلاتۇلى باستاعان ازاماتتاردى جىبەرەدى. وسى جەردە ءبىر توقتالاتىن نارسە بار. سول زامانداعى دەرەكتەرگە لۋپامەن قاراعانداي ۇڭىلگەن دۇرىس. قۇجاتتارداعى, ماقالالارداعى ءماتىن استارىنان «ەكى اۆتونوميانى بىرىكتىرۋ كەزەڭى باستالۋ كەرەك» سەكىلدى وي بۇعىپ جاتقانى انىق كورىنەدى. «الاش پەن تۇركىستان اۆتونومياسى قالاي بىرىگەدى؟ قالاي ۇيلەسىم تابادى؟» دەگەن ماسەلە زيالىلارىمىزدى ءسات سايىن ويلاندىرعان. سوندىقتان تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ قازىرگى بارشا تۇركى مەملەكەتتەرى تاريحىندا اتالۋى جانە سوعان وراي كەشەندى زەرتتەۋ جۇرگىزىلۋى شارت.
قازاق زيالىلارى ەشقانداي شەكتەۋلىككە بارماعان
– كەيدە ءبىز تاريحي دەرەكتەردەن باتىس الاشوردا, شىعىس الاشوردا دەگەندى وقىپ قالامىز. سوندا الاشوردا ەكىگە بولىنگەن بە؟
– جوق. كوپ ادام ويلايدى: «نەگە بۇلاي اتالعان؟» دەپ. مۇنىڭ ءبارى – بولشەۆيكتەردىڭ ورىنبوردى باسىپ العانىنان كەيىن ءورىس العان وقيعالار. الاشتىڭ جاعدايعا قاراپ, باتىس پەن شىعىسقا «ءبولىنۋى» – تەرريتوريالىق اتاۋ. الاشتىڭ باتىس قاناتى, شىعىس قاناتى دەگەندەي. بۇل جايىندا جازۋشى, زەرتتەۋشى انەس سارايدىڭ تاماشا زەرتتەۋى بار. جالپى, ازامات سوعىسى 1918-1920 جىلدارى بولدى دەپ جازادى. نەگىزىنەن, ونى 1917 جىلدان باستاۋ كەرەك. ءدال وسى اۋمالى-توكپەلى كەزەڭگە بايلانىستى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارى شۇعىل ساياسي شەشىمدەر قابىلداپ وتىردى.
– 1917 جىلى الاش پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋ ءۇشىن ۇلت قايراتكەرلەرى جالپىحالىقتىق ەكى سەزد وتكىزگەنى بەلگىلى. وسى جيىندار قالاي ۇيىمداستىرىلدى؟
– جالپى, بۇل ەكى سەزدىڭ الدى-ارتىندا قازاق دالاسىندا الپىستان استام ءتۇرلى دەڭگەيدە جيىن وتكەن. بۇل كەزدەگى ەلدىڭ جاعدايى بەلگىلى. وتارشىلدىق جۇيە حالقىمىزدى كوتەرەم قويداي ابدەن دىڭكەلەتىپ تاستاعان. سوندىقتان الاش زيالىلارى رەسەيدەگى ساياسي احۋالمەن, قوعامداعى جاعدايمەن حالىقتى تانىستىرۋ ءۇشىن بولىس, ۋەزد, گۋبەرنيا, ايماق دەڭگەيىندە باسقوسۋلار ۇيىمداستىردى. توڭكەرىس الدىندا ءىرى قۇدايى اس تا ساياسي جيىننىڭ ءرولىن اتقارعانى ءمالىم. ال تاريحي ەكى سەزدىڭ ورنى بولەك. الدىمەن سەزگە شاقىرۋشىلاردىڭ قۇرامى جاريالاندى. ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزىلدى. ءبىرىنشى سەزدە الاش پارتياسى قۇرىلىلىپ, ەكىنشى سەزدە اۆتونوميا جاريالاندى. «قازاق» گازەتىن قاراساڭىز, وسى وقيعالاردىڭ ءبارى قاتتالعان. ول ۋاقىتتا ەل ىشىندەگى وقىعاندار ساناۋلى. ورىسشا ءبىلىم العانداردى «ۋچيتەلدەر» دەپ ايتقان. مۇسىلمانشا وقىعانداردى «مۇعالىم» دەگەن. سەزدەرگە جالپى كوزى اشىق, قابىلەتى بار, ساۋاتتى ادامدار تارتىلعان. ودان كەيىن ەل اعالارى, حالىق اراسىندا بەدەلى بار, ءسوزى ءۋالى داۋلەتتى كىسىلەر, مولدالار شاقىرىلعان. سەزدى ۇيىمداستىرۋ اقپاراتسىز وتە قيىن ەكەنى تۇسىنىكتى. ونىڭ ۇستىنە ءتۇرلى الەۋمەتتىك ماسەلەلەر مەن قارجىلىق شىعىندار ءبارى كوزى قاراقتى ازاماتتاردىڭ اقىلىمەن شەشىلگەن.
القالى جيىنداردا بولاشاق مەملەكەتتىڭ قۇرىلىمى, نەگىزدەرى قوزعالعان. ءبىر عانا تورعاي وبلىستىق سەزىنە 400-دەي دەلەگات قاتىسقان. كەيبىر عالىمدار بۇعان ەرەكشە ءمان بەرىپ, مۇنى «ەكى سەزدەن كەم ەمەس» دەگەن پىكىر ايتادى. سونىمەن, مەملەكەتتىك قۇرىلىم ماسەلەسى جان-جاقتى ءسوز بولعان, تالقىلانعان جانە شەشىم شىعارىلعان سەزدەردى قازاق تاريحىنداعى اسا ءىرى وقيعالار دەپ ەسەپتەيمىز. بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا, مۇندا مەملەكەتتىڭ تۇجىرىمداماسى, ساياسي پلاتفورماسى انىقتالدى.
– الاش ارداقتىلارىنىڭ قاي-قايسى دا اعارتۋشىلىقپەن اينالىستى. گازەت شىعاردى, كىتاپ جازدى. جۇرتتى بىلىمگە, وقۋعا شاقىردى. وسى جونىندە نە ايتار ەدىڭىز؟
– ءار ۇلتتىڭ تاريحىندا ونىڭ دامۋ كەزەڭىن انىقتايتىن باعىتتار بار. ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا XIX-XX عاسىر ارالىعى اعارتۋشىلىق كەزەڭ سانالادى. بۇرىن حالىققا شوقاندى, ىبىرايدى, ابايدى قازاق اعارتۋشىلارى دەپ تۇسىندىردىك. مىسالى, ناعىز پەداگوگ ىبىراي رەسەيدىڭ قازاقستانعا ەنگىزگەن ءبىلىم جۇيەسىندە قىزمەت ىستەگەنمەن, وعان ءبىلىم سالاسىنا رەفورمالىق ىزدەنىستەر جاساۋعا مۇمكىندىك بەرىلمەدى. بۇل ءۇش تۇلعا ءتىپتى ءبىر ۇستەلدىڭ باسىندا وتىرعان ادامدار ەمەس. ولاردىڭ ءاربىرى, ءاليحان بوكەيحان ايتقانداي, «قازاقتىڭ جالعىزى». اعارتۋشىلىق دەگەن دۇنيە ۇلكەن يدەياعا, كونتسەپتسياعا اينالۋ كەرەك. ونىڭ ءباسپاسوزى مەن كىتاپتارى جۇيەلى شىعىپ جاتۋى قاجەت. بىزدە وسى ۇدەرىس كەش تە بولسا حح عاسىردىڭ باسىندا كونتسەپتۋالدى نەگىزدە قالىپتاستى. الاش زيالىلارىنىڭ قايراتكەرلىگى, شىعارماشىلىعى, ءتىپتى ادامي بولمىسى اعارتۋشىلىق باعىتقا جۇمسالدى. ەكىنشى ءبىر نارسە بار: كەڭەستىك داۋىردە «شىعىسشا, ارابشا وقىعاندار ءدىني باعىت ۇستاندى, باتىستىق ءبىلىمدى قالامادى, زار زامانمەن كىندىكتەسىپ, قوعامعا ەنگەن جاڭالىقتاردى مويىندامادى» دەپ ايتىپ كەلدىك. مىسالى, شاكارىمدى الايىق. اۋزىنان اللاسى تۇسپەگەن ءدىنشىل. قاجىعا بارعان. ول شىعىس قۇندىلىقتارىن بويىنا سىڭىرە وتىرىپ, ل.تولستويدى سالماقتايدى, ەلەۋلى فيلوسوفيالىق ويلار ايتادى. مىنە, ەكى كوزقاراستىڭ سينتەزى – شاكارىم. الاش زيالىلارىمەن ۇزەڭگىلەسە شىققان ءدىندار قايراتكەر سادۋاقاس عىلمانيدىڭ «جۇسىپبەكتىڭ «پسيحولوگياسىنا» دەگەن ولەڭى بار. ول – ارابشا ساۋاتتى, 30-جىلدارى قۋعىن-سۇرگىن كورگەن, كەيىن عۇمىر بۇيىرىپ قازاقستاننىڭ قازيى بولعان كىسى. جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى «پسيحولوگياسى» ەۋروپالىق باعىتتاعى زەرتتەۋشىلەردىڭ تەورياسى مەن تاجىريبەسىن تالداۋدان تۇرادى. س.عىلماني وسىمەن وي تالاستىرادى. ال وسىدان ءدىندار شەكتەۋشىلىگى بايقالا ما؟
مىسالى, الاشتىڭ ليدەرى ءاليحاننىڭ جۇبايى – ورىس ۇلتىنان. مۇسىلمان ءدىنىن قابىلداماعان. ءا.بوكەيحان – قازاق, جارى باسقا ءميللاتتىڭ قىزى بولعانمەن, بالالارى ۇلت تاريحى مەن رۋحانياتىن قادىرلەيتىن ادامدار بولىپ قالىپتاستى. قىزى ەليزاۆەتا ەلشىل قايراتكەر سماعۇلعا تۇرمىسقا شىقتى.
ءا.بوكەيحاننىڭ 1914 جىلى جازعان «مۇسىلمان سيەزى» دەپ اتالاتىن ماقالا توپتاماسى بار. سونىڭ بىرەۋىندە ول مىرجاقىپتىڭ «باقىتسىز جامالىن» قۇران سۇرەلەرى اياسىندا تالدايدى. جالپى الاش كوشباسشىسىنىڭ دىنگە قاتىستى كەرەمەت ويلارىن وقيمىز. ول – حالىقتى دىننەن ايىرماۋ كەرەك ەكەنىن بىلگەن ادام. ءاليحان ناۋان قازىرەتتى «قازاقتىڭ لومونوسوۆى» دەپ باعالاپ, ماقالا جازعان. بۇگىندە اتاقتى قازىرەت تۋرالى دەرەك جوقتىڭ قاسى… وسى وقيعالاردان شىعىس پەن باتىس ۇستانىمىن ۇلگى تۇتقان قازاق ازاماتتارى توماعا-تۇيىقتىققا بارماعانىن كورەمىز. تۇپتەپ كەلگەندە, ولاردىڭ ءبارى ۇلتتىڭ كوسەگەسىن كوگەرتۋگە قىزمەت ەتۋدى ويلاعان پراگماتيك ادامدار ەدى.
– 1918 جىلى جاھانشا مەن دىنشە قازاق ۇكىمەتىنە اۆتونوميا سۇراپ, لەنيننىڭ قابىلداۋىندا بولعان ەكەن. بىراق ونىڭ حاتتاماسى ساقتالماعان. بۇدان حابارىڭىز بار ما؟
– قوعامداعى ساياسي كۇرەستە بولشەۆيكتەر جەڭەدى دەپ ەشكىم ويلاعان جوق. بىراق ولار كۇننەن كۇنگە كۇشەيىپ كەلە جاتقانى ايقىن بولدى. ۇلكەن ءۇيدى كىم السا, سول مەملەكەتتىڭ يەسى بولادى. بولشەۆيكتەر بيلىك اسقارلارىنىڭ ءبارىن قولعا ءتۇسىردى. جالپى پاتشالىق رەسەي تراگەدياسىن بۇگىنگى رەسەي باعالاپ بەرە الدى ما؟.. كورشى ەلدە ءتۇرلى كوممۋنيستىك اتريبۋتتار مەن ەسكەرتىشتەردىڭ ساقتالىپ قالۋى وسى سۇراق جاۋابىن الۋدىڭ ءالى ەرتە ەكەنىن اڭعارتقانداي.
1917-1918 جىلدارى الاش قايراتكەرلەرى جان-جاقتى كەلىسسوز جۇرگىزدى. مىسالى, ءسىبىر ايماعىن بيلەگەن پاتشا گەنەرالدارىنا بايلانىسقا شىقتى. قيىرداعى جاپونيا مەن قىتايعا دا ادامدار جىبەردى. ەندى قارۋ-جاراقتىڭ, اسكەري الەۋەتتىڭ ءبارى بولشەۆيكتەر قولىنا وتە باستاعاننان كەيىن الاش باسشىلارى لەنين ۇكىمەتىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋدى ويلاستىردى. بۇعان بايلانىستى جاھانشا دوسمۇحامەدۇلىنىڭ, حالەل عابباسۇلىنىڭ كەلىسسوز جۇرگىزگەنى ءمالىم. العاش تەلەگراف ارقىلى بايلانىس جۇرگىزىلدى. تاريحي دەرەكتەر جاھانشانىڭ ماسكەۋگە 1918 جىلى ساۋىردە كەلىسسوز ءۇشىن بارعانىنان حابار بەرەدى. ارينە, ول لەنين مەن ستالينگە بارعان. ونىڭ حاتتاماسى جوق دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى ايتۋعا بولماس. ال حالەل مەن جاھانشانىڭ بىرلەسە كەلىسسوز جۇرگىزەتىن نىساناسى – كومۋچ پەن كازرەۆكوم. بۇلاردىڭ حاتتاماسى نەمەسە كەلىسسوزدە نە ايتىلعانىن عالىمدار جاريالادى.
الاشتىڭ كوپ ۆەكتورلى ساياساتى ۇلت تاعدىرى ەدى. بۇل ولاردىڭ ۇلكەن ساياسي مەكتەپتەن وتكەنىن دالەلدەيدى.
كەڭەس وكىمەتىنىڭ قولىنا تولىق بيلىك كوشكەننەن كەيىن ۇلت زيالىلارى الىندا جەر ساياساتى, شەكارانى بەلگىلەۋ, اۆتونوميا مارتەبەسىن انىقتاۋ سەكىلدى ماڭىزدى ماسەلەلەر تۇردى.
تاريحتىڭ وسى ەكى-ءۇش جىلى ءتىپتى كۇردەلى. 1918 جىلى الاش باسشىلارىنىڭ بولشەۆيكتەرمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋى, 1919 جىلى لەنين ۇكىمەتىنىڭ «الاشقا كەشىرىم جاسايمىز» دەپ, ۇلت قايراتكەرلەرىن كەڭەس وكىمەتىنە تارتۋى, 1920 جىلى ا.بايتۇرسىنۇلى باستاعان قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياعا ءوتۋى, بىلايشا ايتقاندا, سول كەزدىڭ فورماتىندا ءتۇسىندىرۋ قيىن وقيعالار ءوربىدى. ولار قالاي ءبىر-ءبىرىن مويىندادى؟ حالىق ساياسي ۇدەرىستەردى تەرەڭ بىلگەن سايىن مۇنىڭ مانىنە كوزى جەتىپ كەلە جاتىر.
الاشتىڭ بولشەۆيكتەرمەن جۇرگىزگەن كەلىسسوزىن تاريحي دامۋ كونتەكسىندە, سول زاماننىڭ شىندىعى اياسىندا بايىپتاۋىمىز كەرەك. الاشتىڭ جاستار بۋىنان باسقارعان سماعۇل سادۋاقاسۇلى كوممۋنيستىك پارتياعا ءوتىپ, جاڭا كەڭەس اۆتونومياسىن قۇرىسادى. سول كەڭەس اۆتونومياسىنىڭ العاشقى كوميسسارىنىڭ ءبىرى – احمەت بايتۇرسىنۇلى. ونىمەن ءبىر ۇستەل باسىندا «قازاق» گازەتى سىناعان ءالىبي جانگەلدين وتىرادى. مىنە, وسىنىڭ ءبارى قازىرگى عالىمداردى تەرەڭ دە ساليقالى ويعا جەتەلەۋى كەرەك. اينالىپ كەلگەندە, بۇعان ۇلتتىق بىرلىكتىڭ ورەسىمەن قاراۋ قاجەت.
«بولاشاق» باعدارلاماسى XX عاسىردان باستالعان
– سول كەزدەگى قازاق جاستارى وتە بەلسەندى. ۋاقىت كوشىنەن قالماي, جاڭا تەحنولوگيانى مەڭگەرۋگە ۇمتىلعان. شىعانداپ شەتەلگە وقۋعا بارۋعا ۇمتىلعان. وسى ءبىر تاقىرىپ نەگە كوپ قوزعالمايدى؟
– كەز كەلگەن جەردە جاستار – جاڭاشىلدىقتىڭ باستاۋى. اعا تولقىنعا جاستار بىرنارسەنى بۇلدىرگەندەي كورىنەدى. ول «ءبۇلدىرۋ» كوبىنەسە جاقسىلىققا قاراي جۇرەدى. الاش قوزعالىسىنىڭ ىشىندە جاستار قاناتى جۇمىس ىستەگەن. ونىڭ تاريحى 1914-1915 جىلداردان باستالادى. سول كەزدە «بىرلىك» دەگەن ۇيىم بولعان. 1917 جىلدارى قازاقستان كولەمىندە 20 شاقتى جاستار ۇيىمى جۇمىس ىستەگەن. وسىلاردىڭ ءبارى شىعارماشىلىق باعىتتى ۇستانىپ, حالىقتى وياتۋدى كوزدەگەن. 1918 جىلى ومبىدا قازاق جاستارىنىڭ سەزى ۇيىمداستىرىلادى. سوندا بارلىق جاستار ۇيىمدارى «جاس ازامات» دەگەن ۇيىمعا بىرىگەدى. بۇعان سماعۇل سادۋاقاسۇلى, مۇحتار اۋەزوۆ قاتىسقان. جالىندى جاستار سول كەزدە زاماناۋي جاڭا تەحنولوگيانى مەڭگەرۋ باعىتىندا جۇمىس ىستەۋىمىز كەرەك دەگەن ماقسات قويادى. وندا رەسەيدە دە تەحنولوگيا سونشالىقتى دامىماعان. جاستاردا شەتەلگە بارىپ وقىپ, ولاردىڭ دامىعان تەحنولوگياسىمەن تانىسۋ تۋرالى وي بولعان. ۇيىمنىڭ «جاس ازامات» گازەتىن قاراپ وتىرساڭىز, وندا تەحنولوگياعا بايلانىستى شەتەلدىڭ وزىق تاجىريبەسى كوپ ايتىلادى. 1921 جىلى سماعۇل ءسادۋاقاسۇلى باستاعان ءبىر توپ جاس قايراتكەر قازاق وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنە گەرمانياعا بارىپ وقۋعا رۇقسات سۇراپ, حات جازادى. بۇلارعا رۇقسات بەرىلمەيدى. 1922 جىلى تۇركىستانداعى (تاشكەنت) تۇرار رىسقۇلوۆ ماسكەۋگە دالەلدەپ, 40-تان استام جاستى گەرمانياعا وقۋعا جىبەرەدى. سونىڭ بەس-التاۋى – قازاق. 1924 جىلى تۇرار ولاردى ىزدەپ بارادى. ول تۋرالى ماقالا دا جازادى. وسى وقيعالاردىڭ ءبارى نكۆد حاتتاماسىنا ءتۇسىپ وتىرعان. ءبىراز وزبەك جاسى ەلگە ورالماعان. ولار سول جاقتا ۇلكەن قايراتكەر بولىپ قالىپتاستى. ەلگە ورالعان ازاماتتاردى كەيىن مۇستافا شوقايمەن جولىعىپ تۇردى دەپ كىنالاعان. الگى قىرىقتىڭ بارلىعى دەرلىك رەپرەسسيالاندى. اراسىندا قىزدار دا بار. بۇگىنگى «بولاشاق» باعدارلاماسى سىندى جاسامپاز وي نەگىزى حح عاسىردىڭ 20-جىلدارى وربىگەنى تاعىلىمدى دەپ ەسەپتەيمىز.
– الاش – ۇلتتىڭ رۋحى. ونى ايتقان كەزدە كەز كەلگەن قانى بار قازاق ارقالانىپ كەتەدى. بىراق ءبىز وسى ءبىر ارداقتى تۇلعالاردىڭ جانقيارلىق ەڭبەكتەرىن دارىپتەپ, قادىرلەپ ءجۇرمىز بە؟
– بۇل جەردە ماسەلەنى توتەسىنەن قويعان ءجون. كەڭەستىك پسيحولوگيادان ارىلۋىمىز قاجەت. ءبارىن مەملەكەت جاسايدى, ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسى كەرەك دەپ الاقان جايىپ, نەمەسە جەر-كوكتى سىناپ, وتكەنگە بايلانىستى زار ەڭىرەپ, كىنالىنى ىزدەۋ قاجەت ەمەس. «رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا بولدىق» دەيمىز, سول ەلدىڭ الاش زيالىلارى ايتقان ونەگەلى دە تاريحى بار. مىسالى, ءحىح عاسىردا ورناتىلعان ەڭسەلى ەسكەرتكىشتەر, ماسەلەن, ى پەتردىڭ تۇلعاسى, وزگە دە ءزاۋلىم سارايلاردىڭ ءبارى دە قوعامدىق نەگىزدە كوتەرىلىپ, جەكە ادامداردىڭ قارجىسىنان پايدا بولعان. سونداي وقيعا الاش كەزىندە دە جۇزەگە اسقان. داۋلەتتى ادامدار جاعدايى جوق ازاماتتارعا قالتاسىنان اقشا شىعارىپ وقىتقان. مىسالى, ساكەننىڭ «وتكەن كۇندەر» دەگەن العاشقى كىتابى جاستاردىڭ قارجىسىنا شىققان. سماعۇل سادۋاقاسۇلى داۋلەتى كەم مولدانىڭ بالاسى بولعان. تالاپتانىپ ومبىعا كەلىپ, ۋچيليششەگە وقۋعا تۇسكەندە, وعان قانداس وقۋشىلار اكەلەرى بەرگەن قارجىنى ءبولىپ بەرىپ, وقىتقان. كەيىن سماعۇل حالىقشىل بولىپ شىقتى, قانشاما ادامعا, سونىڭ ىشىندە سولتۇستىكتەن باتىسقا, باتىستان سولتۇستىككە جازىقسىز ايدالعان بۇرىنعى بايلارعا ادامي جاقسىلىق جاساعان. مىنە, وسىنداي دۇنيە بىزگە قازىر كەرەك.
– اعا, ءسىزدى الاشتانۋشى عالىم رەتىندە جاقسى بىلەمىز. سماعۇل سادۋاقاسۇلى مەن قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ شىعارمالارىن جيناقتاپ شىعاردىڭىز. قايراتكەر سماعۇلدىڭ سۇيەگىنىڭ كۇلىن ەلگە اكەلۋگە مۇرىندىق بولدىڭىز. الدا قانداي جوسپارلارىڭىز بار؟
– تاياۋدا ۇلت ۇستازى احمەت بايتۇرسىنۇلىنا بايلانىستى ەنتسيكلوپەديالىق باعىتتا جيناق جارىق كورەدى. ەكىنشى, ماكس كۋچينسكي دەگەن گەرمانيالىق عالىمنىڭ «دالا جانە ونىڭ ادامدارى» اتتى 1925 جىلى نەمىس تىلىندە شىققان كىتابى بار. ول قازاق دالاسىن ارالاپ, شاكارىممەن جانە ءاليحان بوكەيحانمەن بايلانىس ورناتقان. قۇندى ويلارىن جازىپ العان. وسى جيناقتى الداعى جىلى جۇرتشىلىقتىڭ قولىنا تيگىزسەك دەيمىز. ودان كەيىن بالالاردىڭ ۇعىمىنا ساي الاش تۋرالى شاعىن كىتاپشالار شىعارۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز. جاقىندا يتاليادا بولدىم. ول ەلدە 1609 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەيتىن امبروزيانا كىتاپحاناسىندا بولىپ, عىلىمي جيىندارىندا رۋحاني جاڭعىرۋعا بايلانىستى بايانداما جاسادىم. سول جەردە ءا.بوكەيحان يدەياسىن جەتكىزۋگە تىرىستىم. اتالعان رۋحانيات ورداسىندا ابايدى, شوقاندى, ءياسساۋيدى اۋدارعان ەدۋاردو كانەتتا دەگەن عالىم بار. سول كىسىمەن ءاليحان, احمەت, مۇستافا ەڭبەكتەرىن ءبىر توم ەتىپ يتاليان تىلىنە اۋدارىپ جاريالاۋدى ۋاعدالاسىپ كەلدىك. الداعى 24 قاراشادا عازي ۋنيۆەرسيتەتىمەن ستامبۋلدا الاشقا قاتىستى كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرامىز. الاش تۋرالى ماقالا جازىپ, كىتاپ شىعارۋ, ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرۋ ءبارىمىزدىڭ پارىزىمىز سەكىلدى ەلدىك ءىس بولىپ تۇر.
–اعا, رياسىز اقتارىلىپ ايتقان اڭگىمەڭىزگە كوپ راحمەت!
سۇحباتتاسقان
ازامات ەسەنجول
