…تايگانىڭ ايازى بۇگىن ەرەكشە شاڭىتىپ تۇر. باراكتان بارىنشا جىلى كيىنىپ شىققان قاريا قۋاتى قايتا باستاعانىن بويىنىڭ لەزدە قالتىراپ قويا بەرگەنىنەن اڭعارعانداي بولدى. قالىڭ وپپا قارعا مالتىعىپ, بىرەر اتتاپ ۇلگەرگەنى سول ەدى, جايدىڭ وتى تۇسكەندەي الدەنە جاقىن ماڭنان شاتىر ەتتى. قاراعاي, سامىرسىندار سەلك ەتىپ, اعاشتاردىڭ ءون بويلارىنان قار كوشكىنى ساۋلاپ قويا بەردى. ەڭسەگەي بويلى قاريا ءوزىن باسىپ قالا جازداعان اق ۇلپادان ءۇستى-باسىن قاعىپ, قاردان ارىلىسىمەن-اق قارسى الدىنا كوز سالدى. الگىندە عانا تۇلعاسى اسپانداي زورايعان الىپ قاراعاي ايازعا شىداماي قاق ايىرىلعان ەكەن. وزەگىنىڭ قىزعىلت بەتتەرىنەن سارى التىنداي شىرىنى سورعالاي اعىپ جاتىر. «عۇمىرى بىتكەن سوڭ قاراعاي دا جىلايدى ەكەن-اۋ» دەپ تەبىرەندى اقىن جانى…
دۇشپاندارىنىڭ جالاسىمەن قيىر شىعىسقا ايدالىپ كەلگەلى ۇكىلى ىبىراي بولمىسى بوركەمىكتىككە اۋىسقانداي ما, قالاي… كوزىنە جاس الدى… جو…جوق!.. اقىننىڭ ايىرتاۋداي ارداعىن, كوكشەتاۋداي قىمباتىن, ءوزىن ءاز كوتەرگەن اسىل جۇرتىن ساعىنعانى بۇل…
…- شىركىن, ءبىر دۇنيە كەڭ ەدىڭ,
ءبىراز كۇن الداپ بوگەدىڭ.
وكپەلەدىم, دۇنيە-اي,
جولداس ەدىڭ دەمەدىڭ…
…ارعىن, نايمان ۇلىنان,
تالايدان سارقىت جەپ ەدىم.
جەتپىستەن اسقان شاعىمدا,
ساقال, مۇرتىم قۋارىپ,
تامىر بىتكەن سۋالىپ,
نەلىكتەن مۇنشا جۇدەدىم…
– قاريا, باراكقا قايتقانىڭىز ءجون بولار. ءتۇسىڭىز قاشىپ كەتىپتى, – دەدى اعاش دايىنداپ جاتقان الاڭدا بالتاسىن قۇلاشتاي سىلتەپ, قۇلاتىلعان قايىڭداردى بۇتاقتارىنان ارىلتىپ جۇرگەن باشقۇرت جىگىتى. – بۇگىنگى نورماڭىزدى ءبىز-اق ورىندارمىز…
…اينالايىندار! بۇنىڭ اندەرىن كەشكىلىك باراققا جينالىپ, تەمىر پەشتى پانالاعان ساتتەرىندە ەلتي, قۇمارتا تىڭدايتىن تۇتقىنداعىلار جەتپىستەن اسىپ كەتكەن قارت اقىندى ءارى ايايتىن, ءارى سىيلايتىن… وسىندا كەلگەلى قاراعايدان قيىپ, جاساپ العان دومبىراسى اقىننىڭ ەكپىنى, تەگەۋىرىنى قايتا باستاعان داۋىسىن دەمەپ وتىرار ەدى. اقىرما ايازدان قاتىپ قالعان ورمان قويانىنىڭ تۇلىبىن تاۋىپ الىپ, تەمىر پەشكە ءجىبىتىپ, ەتىن ەلگە بەرىپ, توق شەگىن بابىنا كەلتىرە يلەپ, دومبىراسىنا تاققان اقىن ونىڭ ءۇنىنىڭ قوڭىرلاپ شىعار قاز داۋىسىن ۇناتقان… سالالى ساۋساقتارىن اسپابىنىڭ شاناعىنا تيگىزۋى مۇڭ ەكەن, وزگەشە ءبىر توگىلتە قاۋزاي جونەلەتىن… ۇكىلى ىبىرايدىڭ ەسىنە سەرى ىنىلەرى ساكەنمەن, سابيتپەن جۇزدەسكەن ايبوز كۇندەرى ورالدى…
1927 جىلدىڭ شىبىنسىز جازى ەدى. جەر ءبولىسى دەگەن ايقاي-ۇيقايى كوپ ناۋقان شىققان ەل ىشىندە. شابىندىقتىڭ شۇرايلىسىن, ەگىستىكتىڭ قۇنارلىسىن نەشە جىلدار يەلەنگەن بايلاردان كەدەيلەر ەنشىسىنە جاڭا ۇكىمەت جەر الىپ بەرە باستاعان. بولىستىققا ءوز ادامدارىن وتىرعىزىپ, بيلىكتەن ءالى دە اجىراعاسى جوق اۋقاتتىلار جەر بولىسىنە كەلگەندە قانداي قۋلىق-سۇمدىقتارعا بارمايدى دەسەڭىزشى… ءسىڭىرى شىققان, ساۋاتسىز كەدەيلەردى بويتاسا ەتىپ, «جەر دە, مال دا سونىكى, مەندەگى مىناۋ عانا..» دەگەن كوزبوياۋشىلىقتان دا تارتىنبادى ولار… بىراق, ساكەندەي ساۋاتتى, سابيتتەي تالاپتى جاستاردى اقيقاتتان اداستىرۋ وڭاي ەمەس… سول ناۋقاننىڭ قاربالاس ءبىر كۇندەرىندە ساكەن سەيفۋللين 71 جاسقا يەك ارتقان ۇكىلى ىبىرايدى الدىردى. اقىننىڭ الىسقا كەتكەن داڭقىنا تانتىلىكتەرىن ايتىستى ءسابيت مۇقانبالاسى ەكەۋى… ەڭسەگەي بويلى, ەر مىنەزدى اقىن ىبىراي ماقپال بەشپەنتىنىڭ جەز تۇيمەلەرىن جارقىراتىپ, وقجەتپەستەي تۇلعاسىن تىك ۇستادى. داۋىسى دا كەڭ تىنىس, ەرەك ەكپىنىنەن جاڭىلماعانداي كورىندى ساكەنگە…
– ىبەكەڭدى وقجەتپەستىڭ تۇبىندە وتىرىپ تىڭدايىق, – دەدى ساكەن سەيفۋللين قاسىنا ەرگەن بوزبالا جىگىت مۇقاننىڭ سابيتىنە, مۇنارتقان كوگىلدىر كوكشەنىڭ جاسىل جوتالارى قورشاپ جاتقان وقجەتپەس جاقتى يەگىمەن مەڭزەپ… ۇكىلى سۋسار بوركىن جەلكەسىنە جىلجىتىپ, قۇندىز جاعاسى كۇنمەن شاعىلىسا قۇلپىرعان شاپانىن جەلەڭ جامىلىپ, تىزەرلەپ وتىرا قالعان اقىن كۇمبىرلەگەن دومبىراسىن تولعاپ-تولعاپ, شىرقاي جونەلدى…
كەز بولدىڭ ءتاتتى ۇيقىدا بيىل ماعان,
جەل كوڭىل جىگىتتىكتە تىيىلماعان.
ءبىر دۇشپان اراداعى قاس ويلار دەپ,
قالمادى ەلدە قۇربىم سىيىنباعان.
قاردان اپپاق ەتىڭ بار,
قاننان قىزىل بەتىڭ بار.
قايتا اينالىپ كەلگەنشە,
كوكىرەكتە زارلى دەرتىم بار.
ال, قاراكوز,
قالدىڭ كەيىن,
مەن نە دەيىن,
ۋا,شىركىن!…
… اقىن داۋىسى قيانعا شىرقاپ, وقجەتپەستىڭ ۇشار باسىنا سامعادى… ايدىن كولدىڭ بەتى جەل تۇرماي, ءاننىڭ ەكپىنىمەن تولقىپ-تولقىپ الدى. اق قايىڭنىڭ كولەڭكەسىنە جايىلعان قىرمىزى تەكەمەتتە قيسايىپ جاتقان ساكەن ءان ورىندالىپ بىتكەندە ورىنىنان اتىپ تۇرىپ, ىبىرايدىڭ الدىنا تىزەرلەپ وتىرا كەتتى…
– اينالايىن, اعاتاي-اي! نە دەگەن قۇدىرەتتى ەدىڭىز… ياپىر-اي, مۇنداي دا كوركەم, بيىك داۋىس بولادى ەكەن عوي, – دەپ تامساندى ساكەن اقشا ءجۇزى الابۇرتىپ, اسا ءبىر ريزاشىلىق پەيىلمەن… عاجايىپ ءاننىڭ اسەرى ارقانىڭ سامالىنداي كوڭىلدى جەلپىپ, جانىن جادىراتقان سوڭ ساكەن دە قاناتتانىپ جىردان شاشۋ شاشتى…
ءانشى بار كوكشەتاۋدا تالاي ءىرى,
ىبىراي توپ جارعاننىڭ و دا ءبىرى.
قاڭباقشا قىز-بوزبالا قاعىپ الىپ,
جايىلعان تالاي اسەم ءان مەن جىرى.
ءوزى اقىن, ءان شىعارعىش, دومبىراشى,
ساۋىقتىڭ جان دۋمانى, بولعان ءپىرى.
اقىرىپ ارىستانداي ءان سالادى,
ىبىراي – جۇيرىك تارلان ءالى ءتىرى..
…اقان سەرى, بالۋان شولاق, ءبىرجان سالدارداي قازاقتىڭ نەبىر ساڭلاق ارداگەرلەرىن شابىتتانا جىرىنا قوسقان ساكەن ۇكىلى ىبىرايعا دا ءوز بەيىل, باعاسىن وسىلاي بەردى…
… «ىبىراي – جۇيرىك تارلان ءالى ءتىرى» دەپ كۇبىرلەدى اقىن سول ءبىر دۋماندى كۇندەردى كوز الدىنا ەلەستەتكەندەي, تايگانىڭ ايازى اقىرعان اۋاسىمەن تۇنشىعا تىنىستاپ…
ەندى ءبىر ۋاق قازاننىڭ قارا داۋىلى تال-تەرەكتەرىن ەرەكشە تەڭسەلتكەن قىزىلجارداعى بازارلى, دۋماندى كۇندەر كەلدى كولبەڭدەپ كوز الدىنا… قازاقتىڭ ارداقتى پەرزەنتتەرى قۇلىمبەتوۆتەر مەن سەيفۋلليندەر قاتىسقان 1924 جىلدىڭ سوڭىنداعى سول ءبىر جاستار كەشىندە ىبىراي اقىن ايرىقشا شابىتپەن, زور داۋىسپەن ءوزىنىڭ «قالدىرعان» ءانىن تامىلجىتا ايتىپ بەرگەن جينالعاندارعا… اقىننىڭ شاۋ تارتسا دا, جاستىق قۋاتىنان تايماعانى تالايدى تامسانتقان سول جىلى…
سۋاتى قۇمداق كول قايدا,
جاعالاي قونعان ەل قايدا?
قىز-بوزبالا باس قوسسا,
ىبىراي اقىن سەن قايدا?
جان-جاققا گۇلىڭ بالبىراپ,
قىزىقتى دۇنيە سەن ەدىڭ.
ورتا ءجۇزدى قىدىرعان,
جالعىز دا بۇلبۇل مەن ەدىم…
«جاس كەزىمدە جازىق دالادا شىرقاعان ءانىم جەتى شاقىرىم جەرگە جەتەتىن» دەگەن ۇكىلى ىبىرايدىڭ جان سىرلارىنا جۇرت يمانداي سەنەتىن. راسى دا سول ەدى-اۋ. كەڭ تىنىستى كەۋدەسىن جۇرەگىنەن ءنار تارتا جارىپ شىعاتىن داۋىسىنىڭ كەڭ قۇلاشى مەن قۇس قاناتىن كوتەرەردەي قۋاتىنا ەلىنىڭ شاتتانا قول سوعاتىنى, ريزا پەيىلدەرى, ەركەلەتكەن قامقورلىعى كۇش قوساتىن.
…وسى 1931 جىلدىڭ باسىندا قيىر شىعىسقا ايدالىپ كەلگەن, جاسى جەتپىستەن اسقان ۇكىلى ىبىراي سوناۋ بالا كەزىندەگى, سەگىز جاسىنداعى عاجايىپ ءتۇسىن وزگەشە مازمۇنمەن قايتالاپ كوردى دە, ءومىرىنىڭ سوڭعى ساتتەرى جاقىنداعانىن ءبىر ەرەكشە تۇيسىكپەن, كورىپكەلدىكپەن سەزىندى. سەزىندى دە, ەندىگى حالدە الاڭ كوڭىلىنىڭ اق جەلكەنىن جايىپ, كۇندىز اعاش كەسكەندەردەن ءبولىنىپ, تايگا كەزىپ كەتەتىندى شىعاردى. سول ءتۇسى قانداي ەدى…
… اۋىلى ايناداي جارقىراعان شالقار كولدىڭ جاعاسىنا قونعان ەكەن. ايدىننىڭ اققۋ-قازدارى سۇڭقىلداپ, شاعالالارىنىڭ اپپاق قاناتتارى كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ, ەركەلەي ۇشىپ ءجۇر. جاعالاۋدا اق بوز ات ءمىنىپ تۇرعان بۇل كولدىڭ ارعى بەتىنە جانارىن تىكتەدى. ءبىر ساتتە كوزىنە كوكجيەكتەن بەرى ويىسقان اق كيىمدى, اق ساقالدى قاريا شالىندى. قولىندا ۇكىلى دومبىرا. سول قولىنداعى اسا تاياعىمەن بۇل وتىرعان جاقتى نۇسقاپ, الدەنەنى ايتقانداي, داۋىستاعانداي بولادى ابىز. كول تولقىنىن بەلدەن كەشىپ, ارعى بەتكە جاقىنداپ بارعان ىبىرايعا الگى ابىز قارت: «شىراعىم, مىنا دومبىرانى بالا كۇنىڭدە ساعان سىيلاپ ەدىم, ەندى ءوزىم قايىرا الدىم,سەن رەنجىمە» دەدى… ازىناعان سۋىق باراقتاعى تەمىر كەرەۋەتتە جاتقان قاريا قالتىراپ, شوشىپ ويانعان ەدى سول جولى.
…تايگانىڭ تاستى تالقان ەتەر سۇمدىق ايازىنان كۇڭىرەنە قارس ايىرىلعان ماناعى الىپ قاراعاي قۇشاعىن جايا قۇلاپ جاتىر. «مەنىڭ دە تامىرىم سەنىكىندەي تەرەڭدە ەدى, قاراعاي! قۇلاماستاي, ەش پەندە قۇلاتا الماستاي كورۋشى ەدىم ءوزىمدى, داريعا!»… قارت اقىننىڭ جانى سىزداپ قويا بەردى. جاستىعىنىڭ جالاۋلى, جەڭىستى كۇندەرىندەگى عاشىعى كاكيما كەلدى كولبەڭدەپ كوز الدىنا… نە دەپ ەدى, سوندا, قالاي-قالاي توگىلتىپ ەدى اقىن جانى جىرلارىن جاستىعىنىڭ سول جازيرالارىندا…
قۇس سالىپ, ايدىن كولدە دابىل قاقتىم,
ءان سالىپ, تالاي ەلدىڭ ءدامىن تاتتىم.
جەتسىن دەپ وسى داۋىسىم گاككۋىمە,
«گاككۋدى» قوڭىر قازداي قاڭقىلداتتىم.
تۇرلەنتىپ توقسان ءتۇرلى ءان سالامىن,
جاي تاستاپ قۇلاشىمدى كەڭ الامىن.
تۇسكەندە سەن ەسىمە, ەركە گاككۋ,
قۇلپىرتىپ وسىناۋ ءاندى تولعانامىن…
…باراقتىڭ ولەۋسىرەگەن ماي شامىنىڭ بولار-بولماس جارىعىمەن قاعازعا سوناۋ ءبىر جىلدارى باستاعان «توتىنىڭ توقسان تولعاۋىن» مۇڭدانا جازا باستادى اقىن. ارابشا ساۋاتقا زەرەك ۇكىلى ىبىرايدىڭ ايداۋدا ءجۇرىپ باستاعان كۇندەلىك داپتەرىنە 75 جاستان اسقان جاننىڭ ەلدى ساعىنعان, قينالعان ساتتەرىنىڭ جاندى سىزداتقان سىرلارى تايگانىڭ اپپاق قارىنىڭ بەتىندەگى الدەبىر جۇمباق ىزدەردەي وزگەشە ورنەك سالىپ ءتۇسىپ جاتتى.
مىنا ءبىر دۇنيە وتكەن كۇن,
كەيىنگى قۋىپ جەتكەن كۇن.
قارا بۋرا قارتايىپ,
جار باسىنا شوككەن كۇن.
سەكسەنگە كەتكەن شاعىمدا,
جابىستى مىنا جامانات,
زارىمدى ايتقان بۇل ءاندى,
قالدىردىم ساعان امانات…
…سوناۋ ءبىر جىلدارى كەڭ جايلاۋدىڭ توسىندە, ساسىق كولىنىڭ جاعاسىندا «ىبىراي جىنداندى» دەپ ەلدى شۋلاتىپ شىعارعان ارداقتى اقىننىڭ ءانى قيىر شىعىستىڭ بورانى ۇيىتقىپ, ايازى اقىرعان تايگاسىنداعى ساياسي قىلمىستىلار پانالاعان باراعىندا وزەگىنە وكسىك سالىپ وسىلاي ءورىلدى… بىراق, الىستا جاتقان جۇرتىنا ۇكىلى ىبىرايدىڭ ايگىلى «قالدىرعان» ءانىنىڭ وسى جەتىنشى نۇسقاسى جەتپەدى. جازىقسىز جەر اۋدارىلعان اقىننىڭ ءوزى 76-عا قاراعان شاعىندا جات جۇرتتا, تۋعان ەلىنەن جىراقتا كوز جۇمدى.
سماعۇل راحىمبەك,
جازۋشى
