الەمدىك مادەنيەت پەن وركەنيەتتە ەلەۋلى ءىز قالدىرعان ورتاعاسىرلىق يسلامدىق رەنەسسانس ءداۋىرىنىڭ ۇلى عالىمى, «ەكىنشى ۇستاز» اتانعان ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ دانا وي مارجاندارى (گەممالارى) ءوز وزەكتىلىگىن جوعالتقان ەمەس. ەنتسيكلوپەديست عالىم رەتىندە تۇراننان شىققان ءبىرتۋار عۇلاما ءوز يدەيالارىمەن دۇنيەجۇزىلىك فيلوسوفيانى, ەتيكانى, لوگيكانى, مۋزىكا تەورياسىن, ماتەماتيكانى, ءدىن, مەملەكەت جانە قۇقىق تەورياسىن بايىتتى.
بەلگىلى فارابيتانۋشى, فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور, قر ۇعا كوررەسپوندەنت-مۇشەسى ا.قاسىمجانوۆ (1931-2000 جج.): «ءال-فارابي ءبىز ءۇشىن ەڭ الدىمەن …ادام ءومىرى يدەالىنىڭ ونەگەلىك انىقتاماسىنىڭ ىرگەتاسىنا ءبىر تۇيىرشىك وزىندىك نەگىزدەمەسىن ەنگىزگەندىگىمەن قىمبات. ادامنىڭ كەمەلدەنۋگە قول جەتكىزۋىنە ىقپال ەتۋگە دەگەن ۇمتىلىس ويشىلدىڭ بۇكىل مۇراسىنىڭ وزەگىنەن وتەدى. سوندىقتان ءبىز بۇل مۇرانى ەسكىرگەن دەپ قابىلداي المايمىز» دەپ ورىندى اتاپ وتكەن بولاتىن.
فارابيتانۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىق بۇگىنگى كۇنگە دەيىن الىس شەتەلدەردە دە سارقىلماي وتىر: ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-ءدىڭ وقىتۋشىلار دەلەگاتسياسى مىسىر ۋنيۆەرسيتەتتەرىنە, ونىڭ ىشىندە اتاقتى ءال-ازحار مەن مىسىر ۋنيۆەرسيتەتىنە بارىپ قايتتى. شىعىستانۋشىلاردىڭ ۇلكەن قۋانىشىنا وراي ولار ءنىل وزەنىنىڭ جاعالاۋىنان قۇندى سىيلىقتار اكەلدى, اتاپ ايتقاندا, ءال-فارابي تۋرالى زەرتتەۋلەردىڭ كاتالوگتارى مەن ەلەكتروندى كوشىرمەلەرى. قازىرگى ۋاقىتتا كوپشىلىگى ارابتىڭ ورمە جازۋىمەن جازىلعان دەرەككوزدەردى جۇيەلەندىرۋ ۇدەرىسى ءجۇرىپ جاتىر.
انتيكالىق جانە ورتاعاسىرلىق فيلوسوفتاردىڭ كوپتەگەن قاعيدالارى قازىر ساياساتتانۋ بويىنشا وقۋلىق رەتىندە وقىلادى, ارينە تسيفرلىق زامان تۇزەتۋلەرىمەن. ساياسات – كىشىگىرىم تسەنزۋراسى بار جانە بارلىق ازاماتتاردىڭ مۇددەسى ءۇشىن مەملەكەت باسقاراتىن «ورتاشا» ادامداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ قولىنداعى بيلىك. تولىق ازاماتتاردىڭ سانىنان اريستوتەل, مىسالى, كاسىپشىلەر مەن ساۋداگەرلەردى الىپ تاستايدى, ويتكەنى ول ادامداردىڭ ءومىر سالتى ىزگىلىكتى دامىتۋعا ىقپال ەتپەيدى, ال باقىتتى ءومىر دەپ ادامگەرشىلىككە ساي ءومىر ءسۇرۋ سانالادى. جەرگە يەلىك ەتۋدى ۇيىمداستىرۋ, ونىڭ پىكىرىنشە, ازاماتتارعا ءوز مەنشىگىن باسقا ازاماتتارعا پايدالانۋعا ۇسىنۋدى قامتاماسىز ەتۋى ءتيىس.
ءمىنسىز جابىق مەملەكەتتىڭ قاتاڭ ۇلگىسىن قۇراستىرعان پلاتون دا, مەملەكەت قۇرىلۋى مەن ادام جەتىلۋىنىڭ ماسەلەلەرىن ناقتى جانە پراكتيكالىق تۇرعىدان قاراستىراتىن اريستوتەل دە ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدى قىزىقتىرىپ, بۇل ويشىلداردىڭ يدەيالارىن تالداۋعا ارنالعان ماتەريال رەتىندە عانا ەمەس, سونىمەن قاتار قايىرىمدى قالانىڭ ءوز تۇجىرىمداماسىن قۇرۋ ءۇشىن پايدالاندى.
ماكياۆەلليدىڭ تانىمال جۇمىستارى ەۋروپالىق قوعامداستىقتاردىڭ تاعدىرى تۋرالى ديسكۋرستارعا نەگىزدەلگەن سياقتى ۇلى دالانىڭ تۋماسى ءال-ءفارابيدىڭ ءىلىمى دە ازياداعى ساياساتتىڭ دامۋىنىڭ زاماناۋي ترەندتەرىن ءبىلىپ تانۋدا كوپىر بولىپ تابىلادى. ءال-ءفارابيدىڭ كەڭەس داۋىرىندە اۋدارىلعان ەڭبەكتەرى, مۇقيات تەكسەرىلۋى كەرەك, سەبەبى ويشىل حاليفاتتا ءومىر ءسۇرىپ, يسلام ءدىنىن ۇستاندى. ماسەلەن, ەگەر فارابي قايىرىمدى قالا-مەملەكەتتىڭ بيلەۋشىسى ءبىر ۋاقىتتا يمام دا بولۋى كەرەك دەپ جازسا, بۇل سوزبە-ءسوز قابىلدانباۋى كەرەك. بۇل جەردە بيلەۋشىنىڭ بويىندا ۇيلەسىمدى بولۋعا ءتيىس نيەتىنىڭ, جانى مەن ءتانىنىڭ تازالىعى تۋرالى ايتىلادى.
ءال-ءفارابيدىڭ داڭقى مۇسىلمان الەمىندە جانە ودان تىس جەرلەردە كەڭىنەن تانىمال بولعان «ازاماتتىق ساياسات», «باقىتقا جەتۋ تۋرالى», «مەملەكەتتىك قايراتكەردىڭ افوريزمدەرى» اتتى ەڭبەكتەرىمەن شىققانى بەلگىلى.
قىزمەتىنىڭ سيريالىق كەزەڭىندە ول ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي كوزقاراستارىن «قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى تۋرالى تراكتاتتا» جۇيەلەدى. ءال-ءفارابيدىڭ قايىرىمدى قالا تۋرالى ءىلىمى پلاتونيزم ۇستانىمدارىندا قۇرىلعان. سول زاماننىڭ باسقا دا ەرەكشە يدەيالارى سياقتى ءال-ءفارابيدىڭ ساياسي تۇجىرىمدامالارى يسلام حاليفاتىنىڭ بولمىس-شىندىقتارىن باسشىلىققا الاتىن قولدانىستاعى تەوريالىق كانوندارعا ونشا سايكەس كەلمەدى.
اريستوتەلدىڭ پىكىرىنشە, «دۇرىس» مەملەكەتتىك باسقارۋ تۇرلەرى – مونارحيا, اريستوكراتيا, ساياسات; دۇرىس ەمەس تۇرلەرى – تيرانيا, وليگارحيا, دەموكراتيا. مونارحيا جالپىنىڭ يگىلىگىن ويلايتىن ءبىر تۇلعانىڭ بيلىگى بولىپ تابىلادى, ال تيرانيا – ءوزىنىڭ پايداسىن باسشىلىق ەتەتىن ءبىر تۇلعانىڭ بيلىگى. اريستوكراتيا – بۇل بارلىق ازاماتتاردىڭ مۇددەلەرىنە وراي جۇزەگە اسىرىلاتىن از, بىراق ەڭ يگى جاقسىلاردىڭ بيلىگى, ال وليگارحيا, كەرىسىنشە ءوز پايداسىن ويلايتىن بىرنەشە اۋقاتتى ازاماتتاردىڭ باسقارۋ ۇلگىسى. ەگەر ساياسات بەلگىلى ءبىر تسەنز جانە جالپىنىڭ يگىلىگىن ويلاۋى نەگىزىندە تاڭدالىنعان كوپشىلىكتىڭ بيلىگى بولسا, وندا دەموكراتيا اريستوتەلدىڭ ويىنشا كوپشىلىكتىڭ, كەدەيدىڭ وسى كوپشىلىكتىڭ مۇددەسىندە بيلىك ەتۋى.
بۇل تۇستا قوعامدىق ساناعا جۇگىنۋ, سەنۋ دەگەن ەرەكشەلىكتى اتاپ ءوتۋ كەرەك. ءال-ءفارابيدىڭ «ازاماتتىق ساياساتى» پلاتوننىڭ يسلام دۇنيەتانىمى اياسىنداعى ويلارىن دامىتىپ, پايىمدايدى, ال قوعام قۇرىلىمىنىڭ ادىلەتتىلىگىن ازاماتتاردىڭ تاربيەسىمەن بايلانىستىرادى.
ءال-فارابي: «ءار ادام جاراتىلىسى بويىنشا ءوزىنىڭ ءومىر ءسۇرۋى جانە اسا كەمەلدىككە جەتۋى ءۇشىن جالعىز ءوزى قول جەتكىزە المايتىن جانە مۇقتاج زاتتار جيىنتىعىنان ءبىر-بىرلەپ جەتكىزىپ وتىراتىن بەلگىلى ءبىر ادامدار قاۋىمداستىعىنا مۇقتاج بولادى» دەپ بەكەر ايتپاعان.
ءال-فارابي قوعامىنىڭ ءمىنسىز ۇلگىسىنىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – گەوساياسي استار. ول اريستوتەل سياقتى ساياساتتى گەوگرافيامەن بايلانىستىرىپ, ونى تابيعي-گەوگرافيالىق كومپونەنتتى عانا ەمەس, سونداي-اق كەڭىستىكتىك-اۋماقتىق فاكتورلاردى دا قامتيتىن اۋماقتىق اسپەكتىمەن تولىقتىرادى. مىسالى, ءال-فارابي تۇسىنىگىندە ادامزات قوعامى بۇل – «ءبىر تۇرعىلىقتى جەردە كوپتەگەن ادامداردىڭ بىرىگۋى», اتالعان فاكتورلاردىڭ جيىنتىق اسەرىنىڭ ناتيجەسىندە پايدا بولۋى مۇمكىن. قازىرگى تۇسىندىرمەدە بۇل پوستۋلاتتى ۇلتتىق سايكەستەندىرۋ دەگەنگە جاتقىزامىز. حالىق داستۇرلەرى مەن ەتيكانى ءبىلۋ جانە قۇرمەتتەۋ بولاشاقتاعى دامۋدىڭ ستراتەگياسى مەن باسىمدىقتارىن انىقتاۋدا ماڭىزدى.
ءال-فارابي ادامزاتتى ءبىر-بىرىنەن تابيعي سيپاتىمەن, تابيعي ەرەكشەلىكتەرىمەن (مىنەزىمەن) جانە ادام مىنەزىنە نەگىزدەلگەن, تابيعي زاتتارعا دا قاتىسى بار ءتىل, سويلەۋ سياقتى سيپاتپەن ەرەكشەلەنەتىن جەكەلەگەن حالىقتارعا بولەدى. وسىلايشا ءال-فارابي ەتنوگەنەز نەگىزىنە تابيعي-جاراتىلىس جاعدايلارىن (حالىقتاردىڭ مىنەز-سيپاتى مەن ءتىلى) جاتقىزادى, ولار ءوز كەزەگىندە گەوگرافيالىق فاكتورلارمەن قالىپتاسادى. جانە بۇعان ورتالىق ازيا مەن ىرگەلەس اۋماقتاردىڭ, وڭتۇستىك ازيا مەن قيىر شىعىستىڭ تاريحىندا ءىز قالدىرعان بۇرىنعى اۋلەتتەردىڭ شەجىرەسىن قاراي وتىرىپ, كەلىسۋگە تۋرا كەلەدى.
ءال-فارابي قوعامداستىقتار ءومىرىنىڭ فۋنكتسيونالدىق تولىقتىعىنا نازار اۋدارا وتىرىپ, ولاردى ناقتى بولەدى. قالالىق قاۋىمداستىقتى («قالا جانە قوعام») فارابي تۇرعىندار وزدەرى انىقتايتىن كەلەسى بەلگىلەرگە سايكەس جىكتەدى:
– ماقساتى «تىرشىلىك ەتۋ جانە دەنەنى قورعاۋ ءۇشىن بارلىق قاجەتتىلىكتى تابۋدا ءوزارا كومەكتەسۋ بولىپ تابىلاتىن «قالا مەن قاجەتتىلىك قوعامى»;
– «قالا مەن الماسۋ قوعامى – اۋقاتتىلىق پەن بايلىققا قول جەتكىزۋدە ءبىر-بىرىنە كومەكتەسەتىندەر (تۇرعىندار)»;
– «قالا مەن ۇجدانسىزدىق قوعامى تۇرعىندارى سەزىمدىك ءلاززات الۋعا ءبىر-بىرىنە كومەكتەسەتىندەر …».
ءال-فارابي اريستوتەل سياقتى ۇزدىك قالا دەپ «ۇجىمدىق قالانى», ياعني ءاربىر تۇرعىنى قالاعانىن ىستەۋگە تولىقتاي ەرىكتى بولاتىن قالانى ساناعان. وندا تۇرعىنداردىڭ ەركى بويىنشا باسقاراتىن بيلەۋشىلەردى تۇرعىنداردىڭ ءوزى سايلايدى. يدەال قالانىڭ ۋتوپيا ەكەندىگى تۋرالى پىكىرلەر بار جانە وسى ماعىنادا ال-فارابي ءىلىمىنىڭ اعىلشىن جازۋشىسى, زاڭگەرى توماس موردىڭ «ۋتوپيا» جانە يتالياندىق فيلوسوف, تەولوگ جانە جازۋشى تومماسو كامپانەللانىڭ «كۇن قالاسى» دەگەن كىتاپتارىمەن قاتار ەرەكشە ورنى بار.
ءال-ءفارابيدىڭ فيلوسوفياسىندا ادام جانە ونىڭ پروبلەمالارىنا باسا نازار اۋدارىلادى. وسىعان سۇيەنە وتىرىپ, ءال-فارابي قوعامدى ساپالى جانە ساندىق سيپاتتامالارعا سايكەس بولەدى: قالا – كىشىگىرىم قوعام, قالا – ورتاشا قوعام, ادامزات – ۇلكەن قوعام; جانە تولىق ەمەس – وتباسى, اۋىل, قالالىق كۆارتال. ادامدار قوعامىنىڭ كەمەلگە جەتۋى ادامداردىڭ ءوزارا بىرلەسۋى ارقىلى بولادى.
ءال-فارابي قوعامىنىڭ قۇرىلىمىن عالامنىڭ قۇرىلىمى مەن ادامنىڭ بيولوگيالىق قۇرامداستارىنا ۇقساتادى. بيلەۋشىنىڭ فۋنكتسيالارى دەنەنى ەمدەيتىن دارىگەرگە ۇقساس, تەك بيلەۋشى ءتاندى ەمەس, جاندى ەمدەيدى. ءال-فارابي قاجەتتىلىكتەر, جيناقتار جانە ەڭبەكتى ءبولۋ تۋرالى ءجيى ايتسا دا, ونىڭ قوعام ادامنىڭ رۋحاني بىرلەستىگى ەكەندىگى تۋرالى ويى ۇيلەسىمدى.
ءال-ءفارابيدىڭ ساياسي كوزقاراستارى ونىڭ «قايىرىمدى» جانە «نادان» قالالاردى كەلەسىدەي جىكتەۋىنەن كورىنەدى: 1) قايىرىمدى قالا; 2) نادان قالا; 3) ازعىن قالا; 4) اداسقان قالا (سوڭعى ەكەۋىنىڭ اراسىندا, ورتاسى رەتىندە «وزگەرگىش قالا» اتالادى).
قايىرىمدى قالا – ءسوزسىز يدەال. نادان قالا – بۇل شىندىق, بىراق ءال-ءفارابيدىڭ پىكىرى بويىنشا, ەگەر اعارتۋمەن, ءبىلىم بەرۋمەن اينالىسسا, كەمەڭگەر بيلەۋشىنى تاپسا, جاقسارۋىنا ءۇمىت بار قالا. نادان قالالاردىڭ اراسىندا دا ءال-فارابي ارتىق كورەتىن قالالار بار, ويتكەنى مۇندا ولاردى ىزگىلىك جولىنا ءتۇسىرۋ مۇمكىندىكتەرى جوعالماعان: «… قايىرىمدى قالالار مەن قايىرىمدى باسشىلاردىڭ قالىپتاسۋى قاجەتتىلىك قالالارى مەن ۇجىمدىق قالالاردا مۇمكىن جانە وڭاي جۇزەگە اسادى».
فيلوسوف قوعامداستىقتاردىڭ جىكتەلۋىن جاساعان كەزدە قيالى جاقسى بولعان جانە ءومىردى جاقسى بىلگەن. نادان قالادا ءال-ءفارابيدىڭ ايتۋىنشا, تۇرعىندار ەشقاشان جوعارى رۋحاني كەمەلدىك سانالاتىن باقىتقا ۇمتىلمايدى. نادان قالانىڭ تۇرعىندارى, مۇمكىن بولاتىن بارلىق يگىلىكتەر ىشىنەن تەك ءۇستىرتىن قاراعاندا عانا يگىلىك بولىپ كورىنەتىن ءتان ساۋلىعىن, بايلىقتى, راحاتتانۋدى, قۇمارلىققا بەرىلۋ ەركىن, سىي-سياپات پەن ۇلىقتاۋدى بىلەدى. بۇل يگىلىكتەردىڭ ارقايسىسى نادان قالانىڭ تۇرعىندارى ءۇشىن باقىت بولىپ كورىنەدى, ال ەڭ ۇلكەن باقىت – بۇل بارلىق يگىلىكتەردىڭ بىرلەسۋىندە. بۇعان قاراما-قارسى باقىتسىزدىقتار جاتادى: دەنەنىڭ اۋرۋلارى, كەدەيشىلىك, راحاتتاردىڭ بولماۋى, ءوز قۇمارلىقتارىنا بەرىلۋدىڭ جانە سىي-سياپاتتىڭ بولماۋى.
قاجەتتىلىكتەر قالاسىندا تۇرعىندار دەنەگە تىرشىلىك ەتۋ ءۇشىن قاجەت ازىق-تۇلىك, سۋسىن, كيىم, فيزيولوگيالىق ءىس-ارەكەتتەر سياقتى نارسەلەرمەن جانە وعان جەتۋ ءۇشىن ءبىر-بىرىنە كومەك كورسەتۋمەن عانا شەكتەلەدى.
الماسۋ قالاسىنىڭ تۇرعىندارى اۋقاتتىلىق پەن بايلىققا جەتۋ ءۇشىن ءبىر-بىرىنە كومەكتەسىپ, سونى ءومىردىڭ ماقساتى سانايدى.
ۇجدانسىزدىق پەن باقىتسىزدىق قالاسىندا ادامدار وزدەرىنىڭ سەزىمدەرى مەن قيالدارىنا اسەر ەتەتىن ءلاززاتتاردى عانا باعالايدى, كوڭىلدى كوتەرۋگە تىرىسادى جانە ويىن-ساۋىقتاردىڭ ءتۇر-ءتۇرىن ەرمەك ەتەدى.
داڭعوي قالانىڭ تۇرعىندارى ءبىر-بىرىنە كومەكتەسەدى, بىراق تەك قۇرمەتكە بولەنۋ ءۇشىن, ولاردى باسقا حالىقتار ءبىلىپ, ماداقتاپ, سوزبەن دە, ىسىمەن دە داڭقىن ارتتىرۋى ءۇشىن, ءبىر-ءبىرىنىڭ الدىندا بولسىن, جۇرتتىڭ الدىندا بولسىن, ايتەۋىر كەرەمەت بولىپ كورىنۋ ءۇشىن.
بيلىكقۇمار قالانىڭ تۇرعىندارى وزگەلەردى باعىندىرىپ الۋعا ۇمتىلادى, وزدەرى ەشكىمگە باعىنعىسى كەلمەيدى; ولاردىڭ كۇش-جىگەرى جەڭىس سىيلايتىن قۋانىشقا جەتۋگە باعىتتالعان.
لاززاتقۇمار قالادا تۇرعىندار ارقايسىسى ءوز قالاعانىن ەشتەڭەمەن تەجەمەي, ىستەگەنگە ۇمتىلادى.
جاقىپبەك التاەۆ,
فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى, فارابيتانۋشى
