جاقىندا بەلگىلى عالىم جامبىل ارتىقباەۆتىڭ قالىڭ مالدى جاڭعىرتۋ قاجەتتىگى تۋرالى ماقالاسى جارىق كوردى. «قالىڭ مال تۋرالى بىزدە تەرىس پىكىر قالىپتاسقان. وعان سەبەپ تە بار. قازاق وتباسى ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنان باستاپ بىرنەشە ۇلكەن سوققىنى باستان وتكەردى. بىرىنشىدەن, اسكەري وتارلاۋدىڭ بارلىق قاندى وقيعالارىن باستان كەشىردى. ەكىنشىدەن, ساۋدا كاپيتالى مەن وسىمقورلىق ەندى. ۇشىنشىدەن, وسى ەكەۋى قوسىلىپ, قازاقتىڭ كوپ بولىگى كەدەيلەندى.
وسى سەبەپتى وتباسى جانە نەكە جۇيەسىنىڭ داعدارىسى باستالدى, الەۋمەتتىك پروبلەمالار كۇشەيدى, ايەل تاعدىرى اۋىرلادى. ساۋدا كاپيتالى قازاق ايەلىن تاۋارعا اينالدىرا باستادى. قازاقتىڭ ۋاقىتىندا تولەنبەگەن قارىزى ءۇشىن تاتار مەن سارت ساۋداگەرلەرى قىزدارىن, قاتىندارىن اكەتەتىن بولدى. كەدەيلىك قامىتىنان قۇتىلامىز با دەپ قازاق قىزدارىن «قالىڭ مال» دەگەن سىلتاۋمەن ساتۋعا اينالدى.
بۇل ماسەلەلەردىڭ تۇبىنە بويلاماعان قازاقتىڭ العاشقى جازۋشىلارى قالىڭ مالدى جاۋ كوردى. قازاق گازەتتەرىندە جاس قىزداردىڭ ەگدە تارتقان ادامدارعا تۇرمىسقا شىعۋى, كەدەي قىزدارىنىڭ توقال بولىپ باسقا ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنان اتتاعاندا كورگەن بەينەتى بارىنشا سىنالدى. ارينە, سۇرقاي كورىنىستەر بار ەدى. وسىنى پايدالانىپ كەڭەس وكىمەتى 1920 جىلى «قالىڭ مالدى جويۋ» تۋرالى دەكرەت قابىلدادى. ال قالىڭ مال قازاقتىڭ وتباسى مەن نەكە قارىم-قاتىناستارىنىڭ نەگىزگى ارقاۋى بولاتىن. بۇل جەردە مەن رەسەي گەنشتابىنىڭ پولكوۆنيگى, اناليتيك م.كراسوۆسكيدىڭ 1868 جىلعى جاريالانعان پىكىرىن ۇستانامىن: «ەتوت ۋپلاچيۆاەمىي جەنيحوم كاپيتال ۆ ۆەششاح, دەنگاح, سكوت ي پروچەە نازىۆاەتسيا كالىموم. ون نۋجەن وتتسۋ وتپۋسكاەموي زامۋج, چاستو داجە بەز ەە سوگلاسيا, دوچەري, ۆو پەرۆىح, كاك دوكازاتەلستۆو سوستوياتەلنوستي جەنيحا, درۋگيمي سلوۆامي – وتتسۋ نەۆەستى نادوبنو ۋبەديتسيا ۆ توم, چتو بۋدۋششي زيات نادەلەن وت سۆوەگو وتتسا يمۋششەستۆوم ي سلەدستۆەننو ۆ سوستوياني سودەرجات سەمەيستۆو. ۆو ۆتورىح, چەم بولشە كالىم, تەم ترۋدنەە ۆىپلاتيت ەگو سرازۋ, ا ۋپلاچيۆايا پو چاستيامي ي پريتوم ۆسەگدا ليچنو, جەنيح… ۆ پەريود ۋپلاتى كالىما, چاستو پوسەششايا نەۆەستۋ ي يمەيا دوستاتوچنو ۆرەمەني دليا توگو, چتوبى سويتيس س نەيۋ, ون ۆ توجە ۆرەميا پو وبىچايۋ دولجەن…پريۆوزيت س سوبويۋ پوداركي دليا رودستۆەننيكوۆ نەۆەستى; تاكيم وبرازوم, زناكومستۆو يلي, ۆەرنەە سكازات, تامىرستۆو مەجدۋ دۆۋميا, پرەجدە موجەت بىت سوۆەرشەننو چۋجدىمي, رودامي س كاجدىم دنەم ۆسە بولەە ي بولەە ۋپروچيۆاەتسيا. ۆ-ترەتيح, پري پوموششي كالىما ۋ ينىح بەدنياكوۆ ۋسترايۆاەتسيا پريليچنوە پريدانوە, كوتوروە, تاكيم وبرازوم, نيسكولكو ي نيكوگدا نە ۋستۋپاەت كالىمۋ, ا ۋ منوگيح داجە پرەۆوسحوديت ەگو (وتاۋ ءۇي دە جاساۋ قۇرامىنا كىرەدى – ج.ا.). جەنينو جە پريدانوە, پو وبىچايۋ نارودنومۋ, سۆياششەننو: ونو ني ۆ كاكوم سلۋچاە نە موجەت بىت وتچۋجدەنو ۆ پولزۋ دەتەي كيرگيزا وت درۋگوي جەنى, يلي ۆ چيۋ-ليبو پولزۋ, نو ۆسەگدا سوستاۆلياەت نەوتەملەمۋيۋ سوبستۆەننوست جەنى, زا كوتورۋيۋ ۆزياتو, ي ەە پوتومستۆا, تاك چتو حوتيا پريدانوە ينوگدا دەلاەتسيا سوبستۆەننو ي نا سچەت جەنيحا, نو مەجدۋ تەم دەلو ەتو ۆ تاكوم ۆيدە نە ۆىگليادىۆاەت, ي پوسلەدني, پري رازلادە س جەنويۋ, نيكوگدا نا ەە يمۋششەستۆو نە پوسياگاەت… كالىم, ۆ سۋششنوستي, دولجنو سچيتات ودنويۋ يز وبدۋماننەيشيح مەر وبەسپەچەنيا سەمەيستۆا, ودنيم يز لۋچشيح وبىچاەۆ پولۋديكوگو نارودا». مەن قالىڭ مالعا قاتىستى وسى م.كراسوۆسكيدەن مىقتى جازعان ادامدى وقىعانىم جوق. قازىرگى كۇنى قالىڭ مالدى جاڭعىرتۋ قوعامدى جاڭعىرتۋدىڭ ءبىر قۇرالى بولۋى مۇمكىن. نەگە دەسەڭىز, قىز قۇندى بولادى. بۇل – باستى ماسەلە. ەكىنشىدەن, قالىڭ مال دەگەنىڭىز – ءبىر بولمەلى ءۇي, ەگەر ءسىز قىرىق جەتى تولەسەڭىز, قىرىق جەتى شارشى مەتر وتاۋ الاسىز, وتىز جەتى تولەسەڭىز – وتىز جەتى شارشى مەتر, جيىرما جەتى تولەسەڭىز – جيىرما جەتى شارشى مەتر, ياعني جاس وتباسى بىردەن شاعىن ۇيگە يە بولادى. قالىڭ مال جيناۋ ءار قازاقتان مەنشىك يەسى بولۋدى تالاپ ەتەدى, ياعني الەۋمەتتىك جاۋاپتىلىق كۇشەيەدى, ءار قازاق مەنشىك يەسى بولۋ ءۇشىن كۇرەسەدى» دەپ اياقتاپتى.
ءا دەگەننەن تاريحشىنىڭ ويىن قۇپتاي كەتكەندەر شامالى بولدى. ۇزىن-سونار تالقىعا دا تۇسكەن جوق. تۇسىنىكتى دە. قىزعا قالىڭ بەرۋ كوپ ادامعا ەرسى كورىنەدى. ءوز قىزىن ساتتى دەپ سىنايتىندار دا بار. بۇل رەتتە, ادام ساۋداسى ەمەس, جاس وتباسىنىڭ ماتەريالدىق جاعىنان قولداۋدىڭ ءبىر جولى ەكەنىن ويلامايدى. قالىڭ بەرىپ, قىز العان ۇتىلمايدى. بەرگەن «مالى» جاساۋى بولىپ قايتا ورالادى.
جالپى العاندا, «قالىڭسىز قىز بولسا دا, كادەسىز قىز جوق» دەپ بۇل داستۇردەن قول ۇزبەي كەلە جاتقاندار از ەمەس. سونىڭ ءبىرى – وڭتۇستىك, باتىستاعى ۇلت ءداستۇرىن بەرىك ۇستانعان وبلىستىڭ تۇرعىندارى اراسىندا بۇل ءداستۇر ۇزىلگەن جوق, قال-قادەرىنشە قالىڭىن بەرىپ, جاساۋلاتىپ كەلىن ءتۇسىرىپ, قىز ۇزاتىپ جاتىر. ستاتيستيكا بويىنشا وسى وڭىرلەردە اجىراسۋ دا از ەكەن.
قالىڭى تولەنگەن قىزدىڭ قادىرى بولادى. مۇندايدا ادام الىپ جاتىرمىن عوي دەپ قايىن جۇرتى تارتىنباعان. كەلسە دە, كەتسە دە بار-جوعى بىلىنبەيتىن قادىرسىز ەمەس, كادەسى جاسالعان كەلىن تۇسكەن جەرىنە تەز ءسىڭىپ كەتىپ, ارتىنا قارايلاماۋىنا دا قالىڭ مالى اسەر ەتەدى.
قالىڭ مالدىڭ تاعى ءبىر سالماعى بار. جات جۇرتتىق تاربيەلەپ وتىرعان اتا-انانىڭ جاۋاپكەرشىلىگى ارتادى. قىزدىڭ بەي-بەرەكەت جۇرىسىنە تىيىم سالىنادى, وتباسىنداعى ورنىنا ءمان بەرىلىپ, بولاشاقتاعى ءۇي-جايدىڭ يەسى رەتىندە ءوز رولىنە دۇرىس قاراي باستايدى. ياعني تۇرمىسقا شىعۋ بازار ارالاپ كەلگەندەي ەمەس, وتە جاۋاپتى قادام ەكەنىن سەزىنەتىن بولادى. مۇنداي جاعدايدا «جاراسپاسا اجىراسار» دەگەن ءسوز مۇلدەم ۇمىتىلادى. وسى ءسوز كوپ شاڭىراقتىڭ وپىرىلىپ, ورتاسىنا تۇسۋىنە سەبەپ بولىپ جۇرگەنى وتىرىك ەمەس.
