قاراوتكەل اۋەل باستان ۇلكەن ساۋدانىڭ باسى قوسىلعان جەر بولعانىن ءبىز وتكەن ماقالالارىمىزدا بىرنەشە رەت جازدىق. وڭتۇستىك پەن سولتۇستىك اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىقتىڭ قاي زاماندا باستالعانىن ءبىر اللانىڭ ءوزى بىلەدى, ءبىز بۇل تىم ەرتە زامانداردا قالىپتاسقان بولار دەگەن پىكىردەمىز. ورتا عاسىرلاردا تۇركىستان مەن ءسىبىر حاندىعى اراسىندا جۇرگەن ساۋدا قارىم-قاتىناستارىندا قاراوتكەلدىڭ اتى اتالادى. تەك قانا ءسىبىر ەمەس, باتىسقا قاراي ەدىل بويىنا شىعاتىن ساۋدا جولدارى دا وسى قاراوتكەلدە ءبىر بىرىمەن توعىسادى. سوناۋ 1830 جىلداردىڭ باسىندا اقمولا سالىنباي تۇرىپ ەسىل بويىنا بارلاۋ جۇمىسىن جاساعان ورىس كومانديرلەرى قاراوتكەلدە ساۋدا كەرۋەندەرىنىڭ ايلاپ جاتاتىنىن, ساۋداسىن جاسايتىنىن سيپاتتاعان. وكرۋگ اشىلۋىنا بايلانىستى ساۋدا ودان ءارى دامىدى.
قاراوتكەلدە قونىستانعان العاشقى ساۋداگەرلەر تۋرالى, ونىڭ ىشىندە اسا بەلسەندىلىك كورسەتكەن ءسىبىر تاتارلارى تۋرالى بىزگە دەيىنگى زەرتتەۋشىلەر دە جازىپ كەتكەن. ا.ف.دۋبيتسكي «گدە تەچەت يشيم» كىتابىندا «س 1851 گودا اكمولينسكايا ستانيتسا ناچيناەت رازۆيۆاتسيا كاك تورگوۆىي پۋنكت. ۋسيليۆاەتسيا پريتوك كۋپتسوۆ, پرەيمۋششەستۆەننو كۋچۋموۆسكيح تاتار يز تيۋمەني, توبولسكا ي پەتروپاۆلوۆسكا-مۋكسينوۆىح, نوگاەۆىح, بۋرناشەۆىح, يۋسۋپوۆىح, بەكمەميروۆىح, باشيروۆىح, كوششەگۋلوۆىح ي درۋگيح» دەيدى (دۋبيتسكي ا.ف. گدە تەچەت يشيم. الما-اتا,1965. س.35).
بۇل جەردە جاپى مالىمەت دۇرىس بولعانىمەن بىرنەشە قاتەلىكتەر بار:
-بىرىنشىدەن, قاراوتكەلدە ساۋدا 1851 جىلعا دەيىن دە قايناپ جاتقانى ءمالىم, قايتالاپ ايتامىز قاراوتكەل ەجەلگى زامانداردان بەرى ساۋدا بەكەتى ەسەبىندە بەلگىلى;
-ەكىنشىدەن, جوعرىداعى تىزىمدەگى قوسشىعۇلوۆتار ەسىل ءوڭىرىنىڭ جەرگىلىكتى قازاقتارى. قازاقتىڭ تارتىبىمەن بايانداساق – تايپاسى ارعىن, ونىڭ ىشىندە رۋى التاي, ونىڭ ىشىندە اتاسى الساي. قوسشىعۇلوۆتار اۋلەتى تۋرالى اڭگىمە بولەك.
وزگەلەرى تۋرالى دەرەك از بولعاندىقتان بىردەمە دەپ ايتا قويۋ قيىن, دەگەنمەن اۆتوردىڭ «كۋچۋموۆسكيە تاتارى» دەگەن ءسوزى ۇنامدى. كوشىم تاتارلارى قاراوتكەلدى ەرتە زاماننان جول قىلعانىن ءبىز ءاز تاۋكە حان كەزەڭىندەگى قۇجاتتاردان بىلەمىز. جالپى كوشىم بالالارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ ەسىل-نۇرا وڭىرىنە جان ساقتاپ كەلگەنى, وسى جەردە كۇش جيناپ رەسەي وتارلاۋىنا وتە باستاعان ءىبىر-ءسىبىردى قورعاۋ ءۇشىن سان رەت جورىققا اتتانعانى بەلگىلى.
قاراوتكەلگە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ كەلىپ قونىستانعان نوعاەۆتار اۋلەتىنەن شىققان كوپەستەردىڭ بەكىنىس قابىرعاسىنا جاقىن, قوڭىرقۇلجا قۇدايمەندىۇلى مەن بۋراباي سەيىتوۆتىڭ ۇيلەرىنە تۇستاس اعاشتان قيىپ سالعان ءۇيى حح عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ساقتالدى
رەسەي كوپەستەرىنىڭ ىشىنەن 1811 جىلى ۇلكەن ساۋدا كەرۋەنىن باستاپ قوقانعا دەيىن بارعان ءى گيلديا كوپەسى سۆەشنيكوۆ الەكاندر ءى پاتشدان قىزىل لەنتاعا بەكىتىلگەن التىن مەدال العان ەكەن. بۇل رەسەيدىڭ ورتا ازيا ولكەسىمەن ءاز تاۋكە حان زامانىنداعى ساۋدا بايلانىستارىن قايتا جاڭعىرتۋعا قانشالىقتى كوڭىل بولگەنىن كورسەتەدى.
بۇل كەزەڭدە قازاق جەرىندەگى ساۋدادا قىزىلجاردىڭ ورىنى ءالى دە باسىم بولاتىن. قىزىلجار 1752 جىلى قازاقتى ابىلاي حان بيلەپ تۇرعان كەزدە ءىرى ساۋدا ورتالىعى بولىپ قالىپتاسقان. رەسەيدىڭ ورتا ازيا جانە قازاقستانعا كەلەتىن ساۋداسى ابىلاي زامانىندا ەكى قالادا توعىساتىن , ءبىرى ورىنبور, ءبىرى قىزىلجار (پەتروپاۆلوۆسك). اقمولا ساۋداگەرلەرى دە اۋەل باستا قىزىلجار ساۋداسىنا سۇيەندى. مىسالى 1865 جىلى اقمولادا بولعان ا.ك.گەينس ءوزىنىڭ ساۋدا ءىسىن جاڭا اشىپ جاتقان ۆلاديميرلىك ورىس شارۋاسى فەدور ميحالەۆسكي تۋرالى «…چەلوۆەك وچەن ۋمنىي… سليشكوم راستوروپنىي ي لوۆكي» دەيدى. ول قىزىلجاردان جىلىنا 5 مىڭ پۇتقا دەيىن بيداي ۇنىن ساتىپ الىپ, ونى قازاق اۋىلدارىنا كوتەرىڭكى باعامەن وتكىزۋ ارقىلى بايىعان ادام.
1867-1868 جىلداردا «ۋاقىتشا ەرەجەلەر» ەنگەننەن كەيىن ساۋدا ەرەكشە قارقىن الدى. اقمولا بۇل كەزدە ۋەزدىك ورتالىققا اينالىپ, قالا مارتەبەسىن الدى, حالقىنىڭ سانى 1869 جىلى 5172 ادامعا جەتتى. بۇدان تىس اقمولا قالاسىمەن ەسىل مەن سىرداريا اراسىنداعى ۇلان-بايتاق كەڭىستىكتى مەكەندەگەن سان مىڭداعان قازاق شارۋالارىنىڭ كۇن كورىسى مەن تىنىس-تىرشىلىگى بايلانىستى بولدى. اقمولانىڭ قالا مارتەبەسىن الۋىنا بايلانىستى كوپەستەر ون جىلعا الىم-سالىقتان (گيلدەيسكايا پوشلينا) بوساتىلدى. وسىعان بايلانىستى ءسىبىر مەن ورالدان, ورتا ازيا مەن شىعىس تۇركىستاننان كوپەستەر اعىلىپ كەلە باستادى. 1863 جىلى قالادا تۇراقتى رەسەيلىك 51 ادام, شەتەلدىك 340 ادام تىركەلدى. اقمولانىڭ بارلىق ساۋداگەرلەرىنىڭ سانى ۋاقىتشا كەلگەندەرمەن قوسا 1236 ادامعا جەتتى.
الەكساندرو-نەۆسكي سوبورىنىڭ جىلناماسىندا 1840 جىلدارى قىزىلجار ساۋداسىنىڭ اقمولاعا كەلگەنىن جازادى: «گورودۋ اكمولينسكۋ پو ۋسميرەنيۋ ستەپنىح كوچەۆنيكوۆ پريشلوس يگرات ۆ ستەپي ۆيدنۋيۋ رول. پوچتي ۆسيا تورگوۆليا س كازاحامي دالنەي ستەپي, ناحوديۆششاياسيا رانشە ۆ رۋكاح گورودا پەتروپاۆلوۆسكا, پەرەشلا ك اكمولينسكۋ».
اقمولا قازاق مالىنىڭ ارقاسىندا بايىدى. «ۋاقىتشا ەرەجەدە» كەزىندە قازاق دالاسىندا كوبەيگەن قارا شەكپەندەر جەر كاسىبىمەن اينالىسۋدى قيىنسىنىپ, بىردەن قازاق ساۋداسىنا ءتۇسىپ كەتتى. ءحىح عاسىردىڭ سوڭىندا حح عاسىردىڭ باسىندا اقمولا قالاسىندا ءىرى ۇيلەر مەن ساۋدا ورىندارىن اشقان كوپەستەردىڭ بارلىعى دا العاشقى بەتتە سوقادان باسقا كورگەنى جوق قاراپايىم شارۋالار ەدى. رەسەيدىڭ ءسىبىر ايماعىنان, ماسكەۋ مەن سانكت- پەتەربۋرگتەن, نيجني نوۆگورود پەن ىربىتتەن, تاشكەنت پەن تۇركىستاننان, بۇحارا قالاسىنان پۇل ىزدەپ اعىلعان ساۋداگەرلەر اقمولا ارقىلى وتەتىن بولدى. وسى سەبەپتەردەن اقمولانىڭ ءوز باسىندا دا, ماڭايىندا دا ءىرى جارمەڭكە ورىندارى اشىلدى. دەرەكتەرگە قاراعاندا قازىرگى كونرەسس حولل اۋدانىندا ۇلكەن بازار كوشەسىندە 21 مامىردان 10 ماۋسىمعا دەيىن وتكىزىلەتىن جارمەڭكەنى كونستانتينوۆكا جارمەڭكەسى دەپ اتايدى. بۇل جارمەڭكەنىڭ مال ساۋداسى قالادان ءسال بولەك الىستاۋ قازىرگى اقبۇلاق جاعالاۋىندا جۇرگەنى تۋرالى مالىمەتتەر بار. ول كەزدە اقبۇلاقتى قازاق اششىوزەك دەپ اتايدى, وسىدان كەلىپ ورىستىڭ «سوليانايا بالكا» دەگەنى شىعادى. شىن مانىندە ەسكى قالانى شىعىس القاپتان قورعاپ تۇراتىن وسى وزەكتى ەرتەرەكتە شۇباردىڭ جارى دەپ اتاعان. جاردىڭ شىعىس جانە سولتۇستىك –شىعىس جاعى قالىڭ توبىلعى مەن قاراعان وسكەن شۇبارلى, قىرات بولعاندىقتان ءالى كۇنگە قاريالار شۇبار اتايدى. قازاق جاقسى شۇبار جانە جامان شۇبار دەپ ەكىگە بولەدى. وسى شۇباردىڭ جارىندا كونستانتين جارمەڭكەسى كەزىندە مال ساۋداسىنىڭ قىزاتىنى سونداي 2000-عا دەيىن جىلقى, 25 مىڭعا دەيىن سيىر, 62 مىڭ قوي ساتىلادى. وعان قوسىمشا 73 مىڭ پۇت ءىرى مال تەرىسى, ودان بولەك 59 مىڭ پۇت قوي تەرىسى, 110 مىڭ پۇت جاباعى ءجۇن ت.ب. مال شارۋاشىلىعىنىڭ ونىمدەرى ساۋداعا تۇسەدى. حح عاسىردىڭ باسىندا اقمولا جارمەڭكەلەرىندەگى جىلقى باعاسى ورتا ەسەپپەن 40-45 رۋبل, وگىز-35-50 رۋبل, سيىر-25-30 رۋبل, قوي-6 رۋبل. تەرىنىڭ باعاسى دا جامان ەمەس, مىسالى: سيىر تەرىسى -5 رۋبل, جىلقى تەرىسى-3,5 رۋبل, قوي مەن ەشكى تەرىسى-1 رۋبل. قازىرگى باعامەن سالىستىرساق بىلاي شىعادى, ەگەر ءسىز 250 مىڭعا ءبىر سيىر ساتساڭىز, ونىڭ تەرىسى 25 مىڭ دەپ ەسەپتەيسىز. ەندى قازاقتارعا نە كەرەك ەكەنىن كورەيىك. ولاردىڭ ساتىپ الاتىنى -20 مىڭ پۇت ءشاي, 56 مىڭ پۇت –قانت, باكالەيا تاۋارى -59 مىڭ پۇت, مانۋفاكتۋرا-66 مىڭ پۇت, كاراسىن ت.ب.-28 مىڭ پۇت, بالتا, شەگە ت.ب. تەمىر زاتتار-75 مىڭ پۇت, اۋىل شارۋاشىلىق قۇرالدارى-61 مىڭ پۇت, ت.ب. تاۋارلار 147 مىڭ پۇت. اقمولانىڭ كۇزدە 22 قازانان 22 قاراشاعا دەيىنگى ۋاقىتتا وتكىزىلەتىن ساۋداسىن دميتريەۆ جارمەڭكەسى دەپ اتاپ كەتتى. جارمەڭكەلەردىڭ وتكىزىلۋ ۋاقىتىنىڭ ءوزى قازاق مالشى شارۋاسىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنە ىڭعايلانعانىن كورسەتىپ وتىر.
وسى ماسەلەنى كەزىندە قاريالاردان سۇراستىرىپ انىقتاعان ا.ف.دۋبيتسكي بىلاي دەپ جازادى: «نا يارماركاح كۋپتسى سبىۆالي پرومىشلەننىە توۆارى-مانۋفاكتۋرۋ, گالانتەرەيۋ, پرەدمەتى دوماشنەگو وبيحودا, ا ۆزامەن زا بەستسەنوك سكۋپالي حلەب, سكوت, دجەباگۋ (قويدى كوكتەمدە قىرىققاندا ءجۇنى ءبىر-بىرىنە بايلانىپ تۇتاس تۇسەدى, سول سەبەپتەن قازاق پەن ورىس كۇندەلىكتى تۇرمىستا كوپ قولدانادى, ونىڭ سىرتىن تىستاپ كۇپى قىلىپ كيسەڭ بولادى, نەمەسە بوستەك جاساساڭ دا ىڭعايلى ت.ب.-ج.ا.), كوجي, ماسلو, سالو, پۋشنينۋ. كاكوي-نيبۋد لوۆكي تورگاش, پريۆەزيا س سوبوي نا 100-200 رۋبلەي پۋستياشنوگو توۆارۋ: يگولكي, زەركالتسە, بۋسى, پەروچيننىە نوجي ت.پ. پوسلە وكونچانيا يارماركي ۋگونيال گۋرت سكوتا, ۋۆوزيل وبوز, گرۋجەننىي دراگوتسەننىم سىرەم. زا كوروتكيە سروكي كۋپتسى ناجيۆالي بولشيە سوستويانيا. يمەنننو تاك رازبوگاتەلي براتيا كۋبرينى, نيكيتين, سيلين, پوپوۆ, كازانتسەۆ, مارفۋتين, زابيروۆ, كوششەگۋلوۆ, چايكين, فۋكالوۆ, حالفين, مويسەەۆ ي منوجەستۆو درۋگيح» (دۋبيتسكي ا.ف. گدە تەچەت يشيم. الما-اتا, 1963 س.38).
اقمولا ۋەزى قازاقتارىنىڭ قولىندا حح عاسىردىڭ باسىندا شامامەن 285 954 جىلقى, 208 606 سيىر, 19880 تۇيە, 511 327 قوي مەن ەشكى بار دەلىنەدى ستاتيستيكالىق مالىمەتتەردە. ءجۇز باسقا شاققاندا جىلقى -28, سيىر -20,1, تۇيە- 2, قوي مەن ەشكى- 50 باس. قازاق قولىنداعى مال سانىن وزگە ۋەزدەرمەن سالىستىرساق, مىسالى قارقارالى ۋەزىندە ءار ءجۇز باس مالدىڭ ىشىندە- جىلقى-19,4, سيىر-10,تۇيە-2, قوي مەن ەشكى-68,5 باس. اقمولا ۋەزى قازاقتارىنىڭ ءار ادامىنا شاققاندا مال باسى-4,2, قارقارالىدا -3,0. اقمولا قازاقتارى قازاقستاننىڭ وزگە ايماقتارىنا قاراعاندا مالعا باي. سول كەزەڭدەگى ەگىنشىلىكتىڭ دامۋى دا قارقىندى, قازاقتىڭ 40 پايىزدان ارتىعى ەگىنشىلىكپەن اينالىسادى جانە ول كورسەتكىش جىلدان جىلعا ءوسىپ كەلە جاتقانى بايقالادى.
1905 جىلى اقمولا جارمەڭكەسىندە 1450 000 ءرۋبلدىڭ ساۋداسى جاسالسا, 1910 جىلى ول كورسەتكىش 1716000-عا كوتەرىلگەن. سىرتتان كەلگەن تاۋاردىڭ ۇلەسى وسى سوڭعى كورسەتكىشتىڭ ۇشتەن ءبىرىن قۇرايدى. جارمەڭكەدان باسقا ۋاقىتتا اقمولا توڭىرەگىندە, اسىرەسە جوعارىدا اتالعان اششىوزەكتە ۇساق ساۋدا –ساتتىق جۇرە بەرەدى. ونى ورىستار «ساتوۆكا» دەپ اتايدى, ياعني قازاقتىڭ «ساتۋ» دەگەن سوزىنەن شىققان ۇعىم. اقمولا مەن ىرگەلەس اتباسار مەن بوتوۆ (قوياندى) جارمەڭكەلەرى اشىلعاننان كەيىن كونستانتين جارمەڭكەسىنىڭ قارقىنى ءتۇسىپ قالعانى راس, بىراق ارحيۆ دەرەكتەرى «ساتوۆكا» شىلدە ايىندا قىزادى دەيدى. وسىدان تۋىندايتىن ەكىنشى ماسەلە سىرتتان ساۋداگەرلەردىڭ كەلۋىنىڭ ازايۋىنا بايلانىستى اقمولانىڭ ءوزىنىڭ ساۋداگەرلەرىنىڭ بەلسەندىلىگى كۇشەيدى «نا اكمولينسكۋيۋ يارماركۋ مالو سەزجاەتسيا پوستوروننيح تورگوۆتسەۆ ي پوەتومۋ ۆسيا تورگوۆليا پريۆوزنىمي توۆارامي سوسرەدوتوچەنا ۆ رۋكاح گورودسكيح كۋپتسوۆ» (ۆولكوۆ ب.ۆ.تورگوۆليا// رايون جەلەزنوي دوروگي پەتروپاۆلوۆسك-سپاسسكي زاۆود ۆ ەكونوميچەسكوم وتنوشەني. سپب.,1912.س.265).
اقمولا تەك كوپەستەردىڭ عانا قالاسى ەمەس. كوپتەگەن ارحيۆ دەرەكتەرى ءحىح سوڭىنا قاراي قالادا ءوندىرىستىڭ پايدا بولا باستاعانىن بىلدىرەدى. وسىعان دەيىن تەك شەت ەل (رەسەي, بۇحار, قىتاي) تاۋارلارىنا باعىنىشتى اقمولا ساۋداگەرلەرى مەن الىپساتارلارىنىڭ ىشىنەن قوسشىعۇلوۆتار سياقتى كامپيت-توقاش فابريكاسىن سالىپ ىسكە قوسقان ءىرى كاسىپكەرلەر شىقتى. وسى جىلدارى «اندريان كۋبرين ي سىنوۆيا» مەنشىك يەلەرى 21000 پۇت سىرا ءوندىرىپ اقمولا وبلىسى بويىنشا الدىڭعى ورىندى يەلەندى. مىنە وسى ماسەلەلەر قاراوتكەل تاريحىن جازعاندا ساۋدا-ساتتىققا اسا كوڭىل ءبولۋ كەرەك ەكەنىن ايعاقتايدى. ءبىز بۇل تاقىرىپتى اقمولادا اتى شىققان اتاقتى كوپەستەر مەن كاسىپكەرلەرگە بايلانىستىرا باياندايمىز.
جامبىل ارتىقباەۆ
