قاراقات تەرىپ قايتايىق…

ايدالاداعى ورماندا قايداعى تابىس دەيسىز عوي؟ استانانى قورشاپ جاتقان القاپتا قاراقات سىڭسىپ تۇر. حالىقتىڭ يگىلىگىنە دەپ وتىرعىزىلعان ورماننىڭ يگىلىگىن شىنىمەن دە حالىق كورىپ وتىر. ەڭ باستىسى – تەگىن. ماۋسىمدىق جۇمىس بولسا دا, بۇقارا بۇل كاسىپپەن ءناسىبىن اقتاپ وتىر.

سونىمەن, قاراقات ساۋداسىنىڭ قىر-سىرىمەن تانىسپاق ويدا ورماندى بەتكە الدىق. ءفوتوتىلشىمىز ەكەۋمىز ءبىرى – ورماندا قاراقات تەرىپ جۇرگەن, ەندى ءبىرى – ونى جول بويىندا ساتىپ تۇرعان ادامدارمەن جۇزدەسىپ, از-كەم تىلدەسىپ قايتتىق.

 باعىتىمىز –  قالا شەتىندەگى يلينكا كەنتى. قاراقات قالانىڭ قاي شەتىنە بارساڭىز دا بار عوي. ويتكەنى, 14 820 گەكتار ورماندى القاپتىڭ 11 مىڭنان استامىنا اعاش وتىرعىزىلعان. ياعني, سول جەرلەردىڭ بارلىعىندا قاراقات بار.

ءبىزدى ۋاعدالاسقان جەردە «استانا ورمانى» جشس قىزمەتكەرلەرى كۇتىپ الدى. مەكەمەنىڭ باس اگرونومى باس بولىپ, ءبىزدى ورمان ىشىندە ادام اياعى كوپ تيەتىن جەرلەرگە الىپ جۇردى.

«قاشقىن» تەرۋشىلەر

ءبىرىنشى بولىپ كوزىمىز اعاشتىڭ كولەڭكەسىندە تۇرعان كولىكتى شالدى. يەسى بالا-شاعاسىمەن ءار جەردە قاراقات تەرىپ ءجۇر ەكەن. ءتىلشى ەكەنىمىزدى بىلگەندە اعاشتاردىڭ اراسىنا تىعىلىپ, جوق بولىپ كەتتى.

ۇيالعان بولار…

سونىمەن, ورماننىڭ شاڭىن شىعارىپ ءارى قاراي كەتتىك. جول بويىندا تاعى ءبىر كولىك تۇر ەكەن. جاقىنداي كەلە بەت-اۋىزىن ورامالمەن تۇمشالاپ العان ايەلدى كوردىك. امانداسىپ ءجون سۇراستىق. ءوزىن اينا دەپ تانىستىردى. تەگىن جازباۋدى سۇرادى.

بۇگىنگى جۇمىسىنا جۇبايى مەن قايىن ءىنىسىن ەرتىپ كەلىپتى.

ءوزى ءدامحانادا داياشى, كۇيەۋى قۇرىلىستا ەكەن. ەكەۋى دە جۇمىستان دەمالىس الىپ, قاراقات ناۋقانىنا كىرىسىپتى. بۇل ىسپەن اينالىسا باستاعانىنا بيىل ءتورتىنشى جىل. «جان باعۋ كەرەك. كۇن سايىن بىرنەشە شەلەك تەرىپ, ونى جول بويىنا شىعىپ ساتامىز. ادەتتە ءبىر ايدا اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ الاتىن اقشامىزدى ساناۋلى كۇننىڭ ىشىندە تابامىز» دەپ اعىنان جارىلىپ, ءتىپتى, ولجاسىمەن ءبولىستى.

«بۇگىن كەش كەلدىك. ءتورت ساعاتتىڭ ىشىندە ۇشەۋلەپ ءجۇرىپ جيىرما ليتر جينادىق. كۇندە بالا شاعامىزبەن تاڭعى التىدان تۇرىپ كەلەمىز. ايتەۋىر, شەلەگىمىز تولىپ قايتامىز. شىنىن ايتۋ كەرەك, ءبىر كۇندە قاراقات تەرۋگە جىبەرگەن ۋاقىتىمدا ءوز جۇمىسىمىزدا ءجۇرىپ مۇنشا اقشا تاپپايمىن. ەلدى قاراقاتپەن قامتاماسىز ەتىپ بولعان سوڭ, ەڭ سوڭىندا وزىمىزگە جينايمىز.

جىلدا سولاي. توساپ قايناتىپ, بالا-شاعامىزبەن قىس بويى جەپ شىعامىز. بيىل قاراقاتشىلاردىڭ كوبى ورازا ۇستاپ, كۇن ىستىق بولعان سوڭ شىقپاي ءجۇر»,– دەپ «ارىپتەستەرى» تۋرالى سىر ءبولىستى.

كەزەك سۋرەتكە كەلگەندە, الگى سۇحباتتاسىم ات-تونىن الا قاشتى. «ويباي, سىزدەردىڭ كەلەتىندەرىڭىزدى بىلگەندە ادەمىلەپ كيىنەتىن ەدىم عوي. ءوزى بۇگىن دۋشقا تۇسپەگەنىمە بەسىنشى كۇن بولدى. جۇمىستان قول تيمەي ءجۇر»,– دەدى ءازىل-شىنى ارالاس. ءسوز سوڭىندا ورمانشىلارعا وكپەلى ەكەنىن جاسىرمادى. ايتۋىنشا, ورمانشىلار ورمانعا كىرگىزبەيدى-مىس. كولىكتەرىن ءتىنتىپ, تەكسەرەدى ەكەن.

مۇنىسى نەسى؟

ماسەلەنىڭ ءمانىسىن ورمانشىلاردىڭ وزىنەن سۇراساق, كىلتيپان باسقادا. كەيبىر كەلۋشىلەردىڭ اراسىندا تابيعاتقا قيانات جاساپ كەتەتىندەر بار كورىنەدى. قاراقاتتى تەز جيناۋ ءۇشىن بازبىرەۋلەر اعاشتىڭ تۇبىنە شۇبەرەكتى جايىپ تاستاپ, تالداردى توقپاقپەن ۇرعىلايدى ەكەن. ءاپ-ساتتە جينالعان جيدەكتى شەلەككە تولتىرىپ, جول بويىندا ونى ساۋدالاپ تۇرعان وتباسىنىڭ ءبىر مۇشەسىنە جىبەرەدى.

ەڭ سوراقىسى, توقپاق تيگەن اعاشتىڭ ءبىرى قيسايىپ, ءبىرى سىنىپ قالادى. ورمانشىلار, كەلىمدى كەتىمدى كولىكتەردى تەكسەرەتىنى سودان. مامانداردىڭ بۇل ءادىسىن ءوزىمىز قوشتادىق.

تىم بولماسا, تابيعاتتان الىپ جاتقان تەگىن دۇنيەگە شۇكىرشىلىك ەتىپ, سوڭىنان زالالىن كەلتىرمەي كەتسە بولماس پا ەدى…

ورمانداعى ورتا تولا باستادى

ايتپاقشى, جۇرت نەگە جاپپاي قاراقاتقا دەن قويىپ كەتتى دەگەن سۇراق تۋىندايدى. باستاپقى كەزەڭدە مۇندا قاراقاتتان باسقا جەمىس بەرەتىن اعاش جەرسىندىرىلمەگەن. وتكەن جىلى ەكسپەريمەنت رەتىندە ەلۋ ءتۇپ الما اعاشى وتىرعىزىلىپتى.

قوستانايدىڭ رەسەيمەن شەكاراداعى اۋماعىندا ورنالاسقان قارابالىق دەگەن جەرىنەن اكەلىنگەن. قۋانىشتىسى, سول ەلۋ ءتۇپ جايقالىپ ءونىم بەرە باستاعان. العاشقى جىلدىڭ ناتيجەسىنە قاراپ, بيىل ورمانشىلار التى جۇزدەن استام الما اعاشىن وتىرعىزدى. ءبىزدى ورمانعا باستاپ بارعان «استانا ورمانى» جشس باس اگرونومى ايدار حاسەنوۆ «قىستىڭ كۇنى يلينكانىڭ قاي ۇيىنە كىرسەڭىز دە, داستارحانىنان قاراقاتتان جاسالعان توساپتى كورۋگە بولادى. وسىندا قاراقات جەمەيتىن ادام جوق شىعار»,– دەپ اعىنان جارىلدى.

اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا الما اعاشى ەگىلگەن اۋماققا جەتكەنىمىزدى بايقاماي قالدىق. كەلسەك, قاراقاتقا كەلگەن جۇرتتىڭ اياعى مەن قولى بۇل جەرگە دە جەتكەنىن تۇسىندىك. كوك المالاردى سىپىرىپ-سيىرىپ تەرىپ اكەتىپتى. قۇددى جىلان جالاعانداي. ءار جەردەن قىلتيىپ ءبىر-ەكى الما عانا قالىپتى. «تازارتىپ» كەتكەن المۇرت اعاشىندا تۇقىمدىققا قالدىردى ما ەكەن, ايتەۋىر ءبىر المۇرت قالدىرىپتى.

ايتپاقشى, جەمىستى القاپقا بارار جولدا قىرعاۋىل كورىپ ەدىك, قايتار كەزدە قوياندى كوزىمىز شالدى. ارينە, بۇل جاڭالىق ەمەس. تەك وتكەن جىلدىڭ وزىندە جۇزدەگەن قىرعاۋىل جىبەرىلگەن-ءدى مۇندا.

بيىل جىل سوڭىنا دەيىن ءبىر مىڭعا جۋىق قىرعاۋىلمەن تولتىرۋدى جوسپارلاپ وتىر. ورمانشىلار اعاشى مەن قۇستارىن قورعاۋدا ايانىپ جاتقان جوق. ءتىپتى, بيىل تورعايلارعا ارناپ «جاتاقحانا» سالىپ بەرىپتى. ناقتى ايتساق, ورمانشىلار ءوز قولىمەن تورعايعا ارناپ سەكسەن ۇيا جاساپ, ونىسىن ءبىر جەرگە ورناتىپتى. بۇل – تابيعات پەن ونداعى تىرشىلىك يەسىنە دەگەن قامقورلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى. بۇدان باسقا ەلىگى مەن تۇلكىسى, قارساعى جانە بار.

ساۋداگەرلەرمەن سۇحبات

ورمانعا ساياحاتىمىزدى اياقتاپ, سوڭىنان جول بويىندا قاز-قاتار ءتىزىلىپ وتىرعان ساتۋشىلارمەن ديدارلاستىق. ءبىرىنشى بولىپ, ساتۋشىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنى نۇرجازيرا اپايدى اڭگىمەگە تارتتىق. كەيۋانا شىلدەنىڭ شىلىڭگىر ىستىعىنا قاراماستان, جەرگە كۇراق كورپەنى جايىپ جىبەرىپ, جايعاسقان ەكەن. جانىنا بارىپ اڭگىمەگە تارتتىق.

– اپا, ءىسىڭىز ءساتتى بولسىن! قاراقات قانشادان؟

– راحمەت, بالام. الاسىڭ با؟ ۇلكەن شەلەگى ەكى مىڭ تەڭگە.

– قۇپيا بولماسا, كۇنىنە قانشا شەلەك ساتاسىز؟

– ە, ونى قايتەسىڭ؟ ءوزىڭ كىمسىڭ؟

– اپا, مەن گازەت ءتىلشىسىمىن. ءسىز سياقتى قاراقات ساتىپ, ءنا پ ءا ق ا س ى ن تاۋىپ جۇرگەن جاندار تۋرالى جازايىن دەپ كەلىپ ەدىم…

–ە-ە-ە, قۇداي اۋ, اناۋ تۇرعان جاس بالالاردى جازساڭشى. مەنى قايتەسىڭ؟ كۇنگە كۇيىپ تۇرعان ءتۇرىمىز مىناۋ…

– ەشتەڭە ەتپەيدى. ايتا بەرىڭىز…

– مەن بۇگىن ءتورتىنشى كۇن بولدى وسى جەردە تۇرعانىما. ۇيدە تەككە جاتقانشا, بالالارىما كومەكتەسەيىن دەپ شىققام. مىناۋ – نەمەرەم (قاسىنداعى 10-11 ءبىر شاماسىنداعى قىز بالانى نۇسقاپ).

قالعاندارى ورماندا قاراقات تەرىپ ءجۇر. شەلەك تولعاندا اكەلىپ بەرەدى, ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – ساتۋ. ۇلكەن شەلەك – 2 مىڭ, كىشكەنتايى – 1 مىڭ تەڭگە. باعامىز كەيدە وزگەرىپ تۇرادى. ءبىز سياقتى ساتۋشىلار كوپ بولسا, ءسال ارزانداتىپ بەرەمىز…

جول جونەكەي توقتاعان ءبىر كولىكتىڭ ىشىنەن ەكى ادام ءتۇسىپ, قاراقاتتىڭ باعاسىن سۇراي باستادى. نۇرجازيرا اپايمەن اڭگىمە وسى ارادا ءبىتتى. كەلەسى بولىپ جولدىڭ ەڭ شەتىندە تۇرعان ءۇش بالانى اڭگىمەگە تارتتىق.

– قاراقات قانشا تۇرادى؟

– ۇلكەن شەلەك – 2 مىڭ تەڭگە. مىناۋ – (5 ليترلىك شەلەكتى كورسەتىپ) مىڭ تەڭگە.

– بالالار, سەندەر وسى جەردە كۇندە تۇراسىڭدار ما؟

– كۇندە ەمەس, جىلدا تۇرامىز عوي.

– ساۋدا جاساپ جاتقاندارىنا قانشا ۋاقىت بولدى؟

– ەكى اپتا بۇرىن شىقتىق. سەگىزىنشى ايدىڭ ورتاسىنا دەيىن وسىندا جۇمىس ىستەيمىز.

– سەندەردىڭ جۇمىس ىستەيتىندەرىڭدى اتا-انالارىن بىلەدى مە؟

– ارينە, بىلەدى. ولار قاراقاتتى بىزگە وزدەرى تەرىپ بەرەدى عوي. ءبىز جاز بويى قاراقات ساتىپ, ءوزىمىز اقشا جاسايمىز دا, سوعان ساباققا كيەتىن كيىمدەرىمىزدى, وقۋ قۇرال دارىن دا  وزىمىزدىڭاقشامىزعا الامىز.

– اتىڭ كىم؟

– مەن – مارجانگۇلمىن, مىناۋ ءسىڭىلىم – بەيبىتگۇل. ال, باۋرىمىزدىڭ اتى –مەيرامبەك. ۇشەۋىمىز اعايىندىلاردىڭ بالالارىمىز. بىرگە جۇمىس ىستەيمىز. ارىپتەسپىز.

بۇل بالالاردىڭ قاسىنا كەزەكتى ساتۋشى كەلگەندە اڭگىمەمىز ءۇزىلدى.

قاراپايىم قيسىندار

جولدىڭ شەتىندە ەكى شەلەك الما تۇر ەكەن. ىشىمنەن «ە-ە-ە, ورماننان تەرىپ اكەتكەن الما عوي» دەپ كولىككە باعىتتالىپ ەدىم. «اپاي, قاراقات الىڭىزشى» دەگەن ۇلدىڭ داۋىسىن ەستىدىم.

بۇرىلىپ قاسىنا باردىم. كىشكەنتاي بولسا دا, ناعىز ساۋداگەرگە اينالعان بالاعا قاراپ ءسۇيسىندىم. ونىڭ جاسىنداعى بالالار دالانىڭ شاڭىن شىعارىپ ويناپ ءجۇر-اۋ. ال, ول بولسا اتا-اناسىنا جان باعۋعا كومەكتەسىپ ءجۇر. ەڭبەكقور. بەتىنەن قاقپايىن دەپ ءبىر شەلەك قاراقات ساتىپ الدىم. مەن ءۇشىن ول ءتيىمدى ەدى.

نەگە؟ ويتكەنى, ونداعى باعا مەن بىزدەگى بازارداعى باعانىڭ اراسىندا ايىرماشىلىق بار. وسى ماقالانى جازباق ويدا, قالانىڭ بىرەر بازارىنا باس سۇعىپ, قاراقاتتىڭ باعاسىن قاراپ شىقتىم.  ەندى قاراڭىز, يلينكا, قوياندى كەنتتەرىنىڭ ماڭايىندا جول بويىندا ساتىلىپ تۇرعان قاراقاتتىڭ باعاسى جوعا ىدا ايتقانداي 1 مىڭنان 2 مىڭ تەڭگە ارالىعىندا. ال, قالا ىشىندەگى باعاعا كەلسەك, «ەۋرازيا» ساۋدا ورتالىعىندا 10 ليترلىك شەلەگى 3-5 مىڭ تەڭگە, ال 5 ليترلىك شەلەك 2-2,5 مىڭ تەڭگە ارالىعىندا. «ارتەم» بازارىندا باعا ارقالاي.

ءتىپتى, شەلەكتەپ تۇرماق, سالماعىنا قاراي ولشەپ ساتىلاتىنى دا بار. التايدان اكەلىنگەن قاراقاتتىڭ 1 كەلىسى 500-700 تەڭگەدەن باستالادى.

ال, ەندى جول بويىندا تۇرعان ءار ساتۋشى كۇنىنە ورتاشا ەسەپپەن 5 ۇلكەن شەلەك قاراقات ساتادى دەپ الايىق. سوندا ونىڭ ءبىر كۇندىك تابىسى 10 مىڭ تەڭگە بولادى. ون كۇندە وعان 100 مىڭ تەڭگە تابىس تۇسەدى. ال, ءبىر اي بويى تۇرسا 300 مىڭ تەڭگە پايدا تابادى. مىنە, گاپ قايدا. ماۋسىمدىق جۇمىس بولسا دا, ايانباي ىستەسەڭ, شامالى بولسا دا اقشا تاۋىپ, تۇرمىستى تۇزەۋگە بولادى. قالا شەتىندەگى اۋىلداردىڭ جاسى بار, جاسامىسى بار كۇنگە قاقتالىپ, قاراقاتتىڭ سوڭىندا نەگە ءجۇر دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابى وسى! قيسىنسىز دەپ قالاي ايتامىز…

P.S: وسى استانانىڭ اينالاسىن ورماندى القاپقا اينالدىرۋ تۋرالى ەلباسى تاپسىرىپ ەدى. ءبىر سوزىندە «بۇل جەر قالانىڭ قورعانىنا عانا ەمەس, حالىق دەمالىپ, يگىلىگىن كورەتىن جەرگە اينالۋى ءتيىس»,– دەپ ەدى. ءيا, ءدال قازىر حالىق وعان بارىپ دەمالىپ, قاجەتىنشە جەمىسىن الىپ يگىلىگىن دە كورىپ جاتىر.

بىلە بىلگەنگە, ول ورمان بارشا حالىققا ورتاق. يگىلىگىن, دالىرەك ايتساق, قاراقاتىن كەز كەلگەن ادام تەرە الادى. ورماننىڭ بارىن بىلسە دە, الماسى مەن قاراقاتى بارىن ءبىرى بىلسە, ءبىرى بىلمەس. ءبىزدىڭ بۇل جازعانىمىز حالىق قۇلاعدار بولسىن دەگەنىمىز. ورمانعا ءجۇر, اعايىن. قاراقات تەرىپ قايتايىق…

اينۇر شوشاەۆا