ءبىزدىڭ ەلىمىزدە 2016 جىلدان بەرى 1 ناۋرىز العىس ايتۋ كۇنى رەتىندە اتاپ ءوتىلىپ كەلەدى. ەلباسىنىڭ سول جىلعى 14 قاڭتارداعى جارلىعىنا سايكەس, بۇل كۇن كەشەگى كەڭەس كەزەڭىندەگى ستاليندىك زۇلمات زاماندى باستان كەشىپ, ءبىزدىڭ جەرىمىزگە ەرىكسىز قونىس اۋدارعان, ۇلكەن قيىندىقتاردى باستان كەشكەن باسقا ۇلتتار جۇرتىنىڭ سوناۋ قيىن-قىستاۋ كەزدە وزدەرىنە قامقور قولىن سوزعان, قۇتتى قونىسقا اينالعان قاسيەتتى قازاق جەرى مەن قوناقجاي قازاق حالقىنا رياسىز العىس سەزىمىن بىلدىرۋلەرىنە ارنالدى. بۇل – سول قيىن-قىستاۋ ۋاقىتتا تاعدىر تالكەگىنە ۇشىراپ, قازاقستان اۋماعىنان پانا تاپقان ءتۇرلى ەتنوستار وكىلدەرىنىڭ مەيماندوس, اقجارقىن حالقىمىزعا تەرەڭ تاعزىمىنىڭ ءبىر بەلگىسى. ال وسى ۇرگىنشىلىك قالاي باستالىپ ەدى؟ ەندى سول تۋرالى اڭگىمەلەپ كورەمىز.
الدىمەن مۇنداي دەپورتاتسيالىق قونىس ايماعى رەتىندە نەگە قازاقستان تەرريتورياسى تاڭداپ الىنعانىنا كەلەيىك. ەگەر تاريح كىتابىنا مۇقيات كوز جۇگىرتەر بولساق, ونىڭ نەگىزى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ادەپكى جىلدارىندا قالانعانىن بايقار ەدىك. سول مەزگىلدەگى سيپاتتى جازۋشى الەكساندر سولجەنيتسىن ءوزىنىڭ «گۋلاگ ارحيپەلاگى» دەگەن كىتابىندا: «ۇلتتاردى قايدا ايدادى؟ كوپشىلىگىن ۇلكەن ىنتامەن قازاقستانعا جونەلتتى, ادەتتەگى جولمەن, ياعني ارنايى ستاتيامەن ايدالعانداردى قوسقاندا, بۇلاردىڭ ءبارى رەسپۋبليكا حالقىنىڭ جارتىسىن الۋشى ەدى. ولاي بولسا, بۇل جەردى ويلانباستان «قازەكستان» دەپ اتاۋعا بولادى» دەپ اتاپ كورسەتتى. كەكەسىنمەن ايتىلسا دا, بۇل ءسوزىنىڭ جانى بار. ايتارى جوق, وسى وتىز جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان ەرىكسىز كۇشتەپ كوشىرىلگەن جانە جازالانعاندارعا تولتىرۋ ناۋقانىنىڭ ناتيجەسىندە ءبىزدىڭ كەڭ بايتاق ساحارامىز ناعىز «حالىقتار تۇرمەسىنە» اينالدى.
سوندىقتان دا ارقالى اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ ءوزىنىڭ سوناۋ كەڭەس زامانىندا جارىق كورگەن «جاپان دالا جابايى» دەگەن ق.مىرزاليەۆ اۋدارعان ولەڭىندە بۇل احۋالدى بىلاي دەپ وتە ءدال سۋرەتتەدى:
قازاقستان كورگە تىققان سەرىڭدى,
ەلىم, ساعان اباقتى بوپ كورىندى.
تاراسىڭدى,
فەدورىڭدى تۇساعان,
پەتروگراد,
كەشىرە گور جەرىمدى,
لەنينگراد,
كەشىرە گور جەرىمدى!
قازاقستان – تىكەندى سىم,
جىلقۇسى.
جاتقان اۋىل جاعالاسىپ,
جۇلقىسىپ.
ول – ماركستەن العان مىسال,
اسىل كەن,
ارعىماقتار,
دومنالار,
تۇركسيب.
قازاق دالاسىن وداقتىڭ باسقا ايماقتارىندا تۇراتىن بيلىككە «قولايسىز» حالىقتار وكىلدەرىن كوشىرىپ اكەلەتىن «اشىق الاڭ» ەسەبىندە ازىرلەۋدى كەڭەس وكىمەتى ءوزىنىڭ ومىرگە كەلگەن العاشقى جىلدارىنان ويلاستىرا باستادى. بۇل ۇلى سۇرگىن 1921 جىلى باستاۋ الىپ, 1953 جىلى ستالين ولگەنگە دەيىنگى ارالىقتى تۇتاس الىپ جاتتى. بۇعان 20-جىلداردىڭ باسىندا رەسپۋبليكادا قاتتى قۇرعاقشىلىق ورىن الىپ, ەگىننىڭ شىقپاي قالۋى «ىزدەگەنگە – سۇراعان» سەكىلدى وتە ىڭعايلى سەبەپ بولدى. كەلەسى, 1922 جىلى دا قۇرعاقشىلىق قايتپادى. مۇنىڭ سوڭى قىستا جۇتقا ۇلاستى. ال كوكتەمگە قاراي ەلدى تۇگەل اشتىق جايلادى. وسى ەكى جىلدىڭ ىشىندە ءبىر ميلليونعا جۋىق ادامنىڭ سۇيەگى دالادا شاشىلىپ قالدى. ارادا ون جىل وتكەننەن كەيىن قازاق جەرى ەكىنشى رەت اشتىققا ۇرىندى. بۇل جولى اشارشىلىققا بايلاردى تاركىلەۋ, ەلدىڭ قولىنداعى مالدارىن تارتىپ الۋ, رەسپۋبليكادا استىق قالدىرماي, سىرتقا جىبەرۋ, سول جىلى تاعى سۇراپىل قۇرعاقشىلىقتىڭ جايلاۋى نەگىزگى سەبەپتەر بولدى. وسىنىڭ سالدارىنان 1932-1933 جىلدارى قازاقستاندا ەكى ميلليونعا جۋىق ادام جەر جاستاندى. ءسويتىپ, وسى ون جىلدىڭ ىشىندە قازاق حالقىنىڭ تەڭ جارتىسى اشتىقتان قىرىلىپ كەتتى.
قازاقستانعا ءبىرىنشى ايدالعاندار لەگىن رەسەيدىڭ ورتالىق ايماقتارىنان ايدالىپ كەلگەن كۋلاكتار مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرى قۇرادى. بۇل رسفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ 1930 جىلعى 10 ساۋىردە قابىلداعان «جەر اۋدارىلعان كۋلاكتار وتباسىلارىن ۋاقىتشا جانە تۇراقتى ورنالاستىرۋدى رەتتەۋ جونىندەگى شارالار تۋرالى» قاۋلىسىنىڭ نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلدى. وسى قۇجاتقا سايكەس, كۋلاكتار وتباسىلارى سول كەزدەگى وداقتىڭ ورال, ءسىبىر, سولتۇستىك ولكە, قيىر شىعىس جانە قازاقستان سەكىلدى وڭىرلەرىنە جىبەرىلدى. ولاردىڭ العاشقى كەلگەن لەگى دايىن تۇرعان جاتىنجايلار بولماۋى سەبەپتى سيىر قورالاردا, جەر كەپەلەردە, باراكتاردا تىرشىلىك ەتتى. كوپتەگەن كۋلاكتار وتباسىلارى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ۇيلەرىنە كىرگىزىلدى. وتاندارىنان اۋىپ كەلگەن مۇنداي جاندارعا قازاقتار قولدارىنان كەلگەنىنشە كومەك كورسەتتى.
ال قازاقستانعا تۇتاس حالىقتاردى ەرىكسىز كوشىرىپ اكەلۋ ناۋقانى 1936 جىلى ۇردىسكە اينالدى. بۇل تىزىمگە ۋكراينانىڭ باتىس قاپتالىندا تۇراتىن پولياكتار مەن نەمىستەر ەندى. ولار مۇندا «شەكارا اۋماعىنان اۋلاق اكەتۋ» پرينتسيپىمەن اكەلىندى. ناۋقاننىڭ قالاي جۇرەتىنى جونىندە كسرو ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى گەنريح ياگودا 5 ناۋرىزدا حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ۆلاس چۋبارعا جولداعان حاتىندا باياندايدى. ول اتالمىش باياناتىندا مامىر ايىندا – 5 مىڭ, تامىز, قىركۇيەك ايلارىندا 10 مىڭ پولياك پەن نەمىستىڭ ۋكراينادان قازاقستاننىڭ قاراعاندى وبلىسىنا اكەلىنەتىنىن ءمالىم ەتەدى. بىراق ءىس جۇزىندە ءبارى باسقاشا شىقتى. دەپورتاتسيا ماۋسىم-قىركۇيەك ايلارىندا وتە قارقىندى جۇرگىزىلدى. وسى كەزەڭدە 69283 ادامنان تۇراتىن 15 مىڭ وتباسىنىڭ دەنى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا جەتكىزىلدى. بۇلاردىڭ 18891 جاندى 4275 وتباسىدان قۇرالعان بولىگى 110 مىڭ گەكتار جەرى بار «لەتوۆ» ەت سوۆحوزىنىڭ اۋماعىنا اپارىلدى. سول جاقتا ولار وزدەرى ءۇشىن «ايدالادا اق وتاۋ, اۋزى-مۇرنى جوق وتاۋ» بولىپ اشىلعان 15 ەلدى مەكەنگە ءبولىندى. كەلەسى توپ 206 مىڭ گەكتار القاپتى الىپ جاتقان «بليۋحەر» ەت سوۆحوزى مەن وعان قاراستى ەرىكتى شولاققايىڭ مەملەكەتتىك جەر قورىنا باردى. ونداعى 19243 ادامنان قۇرالاتىن 4173 وتباسى جاڭادان پايدا بولعان 13 سەلوعا بىرىكتى. وسى وبلىستىڭ 41 مىڭ گەكتار اتىراپتى الاتىن دانيلوۆ مەملەكەتتىك جەر قورىندا 2341 جانى بار 624 شارۋا يەلىگى ءۇشىن 2 اۋىل پايدا بولدى.
ۋكراينادان اكەلىنگەن پولياكتار مەن نەمىستەر قاراعاندى وبلىسىنداعى 4500 گەكتار تاناپقا تۋ تىككەن اتباسار جانە 107 مىڭ گەكتار الاپتى الىپ جاتقان ورىنتى-جاناق مەملەكەتتىك جەر قورلارىنا قونىستاندى. ولار 8413 ادامنان تۇراتىن 1324 وتباسىنى قۇرادى. بۇلار ءۇشىن 7 اۋىلدىڭ ىرگەسى قالاندى.
بۇدان باسقا, 13555 جانى بار 3129 يەلىك سولتۇستىك قازاقستان جانە قاراعاندى وبلىستارىنىڭ, 4964 ادامنىڭ شوعىرى بولعان 385 وتباسى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ بۇرىننان بار كولحوزدارىن پانالادى. وسى كەزدە پولياكتار مەن نەمىستەر ءۇشىن بارلىعى 37 جاڭا ەلدى مەكەننىڭ قازىعى قاعىلىپ, ولارعا اۋىل شارۋاشىلىعىنا جارامدى 468500 گەكتار جەر ءبولىنىپ بەرىلدى.
وسىنىڭ بارىنە تىكەلەي باسشىلىق ەتكەن ناركوم گەنريح ياگودا وزىنە تيەسىلى مىندەتتى اتقارىپ بولعان سوڭ ستالينگە كەرەك بولماي قالىپ, قىركۇيەك ايىندا قىزمەتىنەن بوساتىلدى دا, ورنىن نيكولاي ەجوۆ الدى. جوعارىداعى دەرەكتەر كەلتىرىلگەن باياناتتى ەندى گۋلاگ-تا باستىقتىڭ ورىنباسارى بولىپ قىزمەت ىستەيتىن يزرايل پلينەر 29 قاراشادا جاڭا ناركوم نيكولاي ەجوۆقا جولدادى. وسىدان باستاپ «تەمىر كوميسساردىڭ» داۋرەنى كەلدى. بالكىم, قازاقستان تەرريتورياسىنىڭ كەڭەس بيلىگىنە قولايسىز حالىقتاردى توعىتىپ تۇراتىن مەكەنگە اينالۋىنا ونداعى تۇراتىن حالىق سانىنىڭ ازدىعى عانا سەبەپكەر بولماعان شىعار. وسى رەتتە كەيبىر تاريحشىلار بۇعان سونىڭ الدىندا عانا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدا قىزمەت اتقارىپ, ۇلكەن مانسابىنا جول اشىپ العان ەجوۆتىڭ دا قاتىسى بار ەكەنىن ايتادى.
قازاقستانعا باسقا حالىقتار دەپورتاتسياسىن جاساۋ مەن قازاق بايلارىن قۋعىنعا سالۋ ەجوۆ كەزىندە باستالدى. بۇل رەپرەسسيانىڭ باسىندا قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى فيليپپ (شايا) گولوششەكين تۇردى. ءبىزدىڭ حالىقتى باۋداي تۇسىرەتىن ەكىنشى اشارشىلىقتى تاپ سونىڭ ءوزى ۇيىمداستىرىپ بەردى. سول كەزدە ەجوۆ ونىمەن ءتۇسىنىسىپ جۇمىس جاسادى. ول كەيىن ماسكەۋگە كەتكەن سوڭ دا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكانى ەشقاشان ءوزىنىڭ نازارىنان تىس قالدىرىپ كورگەن ەمەس.
قازاقستانعا تۇتاس ءبىر ۇلتتىڭ ەكىنشى ەرىكسىز كوشى 1937 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسىندا جۇرگىزىلدى. ول بكپ (ب) ورتالىق كوميتەتى بيۋروسى ءماجىلىسىنىڭ 21 تامىزداعى «كورەي تۇرعىنداردى قيىر شىعىس ولكەسىنىڭ شەكارالىق اۋداندارىنان كوشىرۋ تۋرالى» جانە كسرو حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ 28 قىركۇيەكتەگى «كورەيلەردى قيىر شىعىس ولكەسىنىڭ تەرريتورياسىنان كوشىرۋ تۋرالى» قاۋلىلارى نەگىزىندە جۇزەگە استى. ءبىرىنشى قاۋلىدا شارانىڭ قيىر شىعىسقا جاپون تىڭشىلارى ەنىپ كەتۋلەرىنىڭ جولىن كەسۋ ماقساتىندا جاسالاتىنى ايتىلعان. بۇعان قوسا, كەزىندە باسقىنشى جاپونداردىڭ زورلىعى مەن قورلىعىنان قاشىپ, رەسەي اۋماعىنا كەلگەن كورەيلەردى ەندى سولارعا ساتىلىپ كەتەدى دەگەن كۇدىك كەلتىرىلدى. ال ەكىنشى قاۋلىدا قيىر شىعىس ولكەسى كورەيلەرىنىڭ تۇگەل كوشىرىلىپ, قازاق كسر-ءنىڭ اقتوبە, باتىس قازاقستان, قاراعاندى, وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارى مەن گۋرەۆ وكرۋگىنە قوس تىگەتىنى انىق اتاپ كورسەتىلدى.
قيىر شىعىس كورەيلەرىن كوشىرۋ جۇمىستارىن جىلدىڭ قازان ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن اياقتاۋ مىندەتتەلدى. بۇل تاپسىرمانى, كەيىن ءتىپتى كوشىرىلەتىندەر قاتارى كوبەيىپ كەتكەنىنە قاراماستان, نكۆد ورگاندارى 25 قازاندا تولىق ءبىتىردى. قىركۇيەكتىڭ سوڭىندا كورەيلەر تيەلگەن العاشقى ەشەلوندار قازاق جەرىنە كەلە باستادى. كوريو-سارام جۇرتى مۇندا كەلگەننەن كەيىن ەكىگە ءبولىندى. ولاردىڭ سانى باسىم بولىگى قازاقستاندا قالدىرىلسا, ودان گورى قاراسى ازداۋ توبى وزبەكستان اسىرىلدى. اتاپ ايتقاندا, جازيرالى ساحارا اۋماعىنا 95256 جاننان تۇزىلگەن 20170 سەميا توقتاسا, ماۋەرەنناحر اتىرابىنا 75525 ادامعا نەگىز 16272 اۋلەت اتتاندىرىلدى.
وسى جىلعى 29 قازاندا نيكولاي ەجوۆ كسرو حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى گەورگي مالەنكوۆقا بايانات جازىپ, قيىر شىعىستاعى كورەيلەردى وزبەك جانە قازاق كسر-لارىنا كوشىرىپ اكەلۋ جۇمىستارى مارەگە جەتكەنىن مالىمدەدى. «1937 جىلعى 25 قازاندا قيىر شىعىس ولكەسىندەگى كورەيلەردى كوشىرىپ اكەلۋ تولىق اياقتالدى, – دەپ جازدى ول. – قۇرامىندا بارلىعى 171781 ادام بار 36442 كورەي وتباسىسى 124 ەشەلونمەن كەلتىرىلدى. قازىر قيىر شىعىستا (كامچاتكا, وحوتسك, ارنايى اۋدارىلعاندار) نەبارى 700-گە جۋىق ادام قالدى, 1 قاراشاعا دەيىن ولار دا اكەتىلەدى». وسىلايشا, ەلدىڭ شىعىس قاپتالىندا كورەي ۇلتىنىڭ بىردە-ءبىر وكىلى قالعان جوق.
كورەيلەر وزدەرىنىڭ جاڭا قونىستارىنا ارىپ-اشىپ, وتە اۋىر جاعدايدا جەتتى. تاۋارلى ۆاگوندارمەن ساپار سىزعان ولار كوپ ازاپ شەككەن. ۇزاق جولدا اۋرۋعا شىداماي قايتىس بولىپ كەتكەندەر دە كەزدەسكەن. ال مۇندا ءىس جۇزىندە بىردە-ءبىر وبلىس كوشتى كۇتىپ الۋعا دايىن بولماي شىقتى. ەل مەن رەسپۋبليكا باسشىلارى 1936 جىلى باتىس ۋكراينادان كۇشتەپ كوشىرىلگەن پولياكتار مەن نەمىستەر اۋلەتتەرىنە جاسالعانداي تۇرعىن ۇيلەردى, مەديتسينالىق مەكەمەلەر مەن مەكتەپتەردى كۇنى بۇرىن ازىرلەپ قويۋ جونىندە ەش نۇسقاۋ بەرمەپتى. بۇعان قوسا, دەپورتانتتار اپارىلاتىن ايماقتار تىزىمىنە ماناعى ۇكىمەت قاۋلىسىندا اتالماعان سولتۇستىك قازاقستان, الماتى جانە قىزىلوردا وبلىستارى اياقاستىنان ەنگىزىلە سالعان. وسىلايشا, مىسالى, سولتۇستىك قازاقستانعا 2300 شارۋا يەلىگى جەتكىزىلگەن. سودان كەيىن وبلىس باسشىلىعى 3 قازان كۇنى شۇعىل جاعدايدا وبكوم بيۋروسىنىڭ ءماجىلىسىن وتكىزىپ, بۇل تىعىرىقتان شىعۋدىڭ جولدارىن قاراستىرعان. ءسويتىپ, 1700 كورەي وتباسىنا سونىڭ الدىندا كەلگەن ۋكراين پەرەسەلەندەرى جانىنان ورىن بەرۋگە ۇيعارىم جاسالعان.
رەسپۋبليكادا بەيقامدىقتىڭ ورىن العانىن كسرو اۋىلشارۋاشىلىق بانكى باسقارۋشىسى ميحايل ۆىنوسوۆتىڭ سول كۇندەرى حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ۆلاس چۋبارگە جازعان باياناتىنان بايقاۋعا بولادى. ونىڭ جازۋىنشا, قازاق جەرىنە كوشىپ كەلۋشىلەردىڭ باسىم بولىگى قالالار مەن كەنتتەردەگى ۋاقىتشا تۇرعىن جايلارعا, اتقورالار مەن جەر كەپەلەرگە ورنالاستىرىلعان. ول قىزىلوردا وبلىسىنا اكەلىنگەن 337 كورەي وتباسى وتە اۋىر جاعدايدا دەگەن دابىل قاعادى. بانكيردىڭ بايانداۋىنشا, ولار «ولكەدە قالدىرىپ كەتكەن مۇلىكتەرى ءۇشىن اقشا الماعان, مۇعالىمدەرگە جالاقى تولەنبەگەن, كولحوزشىلار جۇمىسسىز قالعان, قالادا ۇزدىكسىز ناننىڭ كەزەگى. اراسىندا اۋىرىپ قالعاندار بار, تۇرعىن جايدىڭ جاعدايى بارىنشا ناشار». بۇدان بولەك, ول قيىر شىعىس ۇيىمدارىنىڭ مىندەتتەمەسىنە ساي, كولحوزدار ساتىلعان مۇلىكتەر, قۇرىلىستار, مالدار, ەگىس القاپتارى سەكىلدى قۇندىلىقتار ءۇشىن 1622,2 مىڭ رۋبل الۋعا ءتيىس ەكەنىن ايتادى.
باياناتتا, سونىمەن قاتار, كورەيلەردىڭ قازاقستانعا كەلىپ قويعاندارىنا قاراماستان, ولار تۇراتىن تۇرعىن ۇيلەر قۇرىلىسىنىڭ ءالى باستالماعانى اتاپ كورسەتىلەدى. بۇعان بانكتىڭ دە كىناسى بار سياقتى. ول 1 جەلتوقسانعا كورەيلەردى ورنالاستىرۋ ءۇشىن بەرىلەتىن 57,3 ملن رۋبل اسسيگناتسياسىنىڭ نەبارى 4,5 ملن ءرۋبلىن بولگەن. مۇنىڭ دا 4,5 ميلليونى قۇرىلىس ماتەريالدارىن دايىنداۋ مەن ساتىپ الۋعا, ماشينا مەن تراكتور جالداۋعا, 160 مىڭى وپەراتسيالىق شىعىندارعا بەرىلگەن. وسىعان بايلانىستى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى تسەلىح رەسپۋبليكا سوۆناركومىنىڭ باسشىسى وراز يساەۆتان كوشىپ كەلۋشى كورەيلەردى جاڭا استىققا دەيىن اشىقتىرىپ الماۋ ءۇشىن 800 توننا استىقتى قايتارىمسىز سسۋدا رەتىندە بەرۋدى سۇرايدى. الايدا بيۋروكراتتىق كەدەرگىلەر مۇنداي كومەك الۋدىڭ ورايىن كەلتىرمەيدى. وسىدان كەيىن جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن بۇل جەردەن 643 كورەي وتباسى, ياعني كەلگەندەردىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى ءوز بەتتەرىنشە وڭتۇستىك وڭىرلەرگە كەتىپ قالادى.
رەسپۋبليكانىڭ بارلىق وڭىرلەرىندە كورەيلەردى ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ جايى وتكىر كۇيدە بولدى. ولاردىڭ اراسىندا اۋرۋ دا بارىنشا ءورشىپ تۇردى. سونىڭ ىشىندە ەت پەن كوكونىس تۇرلەرىنىڭ تاپشىلىعى قىرقۇلاق اۋرۋىنىڭ كۇرت كوتەرىلىپ كەتۋىنە الىپ باردى. بۇل ناۋقاس, اسىرەسە, سولتۇستىك قازاقستان, گۋرەۆ, قىزىلوردا, الماتى وڭىرلەرىنە بارىپ قونىس تەپكەندەردى كوبىرەك اينالدىردى. وسىعان ۇقساس جاعدايلاردى 1937 جىلدىڭ كۇزىندە قازاقستانعا جەتكىزىلگەن كۇردتەر, ارمياندار مەن مەسحەت (اقىسقا) تۇرىكتەرى دە باستان كەشتى. ازەربايجان جانە ارميان كسر-لەرىن مەكەن ەتىپ كەلگەن ولار كسرو حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ 1936 جىلعى 17 جەلتوقسانداعى قاۋلىسى پارمەنىمەن كوشىرىلدى. بۇل شوعىر الماتى جانە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستارى جەرىنە ورنالاستىرىلدى. كۇردتەر 3101 ادامنان تۇراتىن 553 وتباسىن, ارمياندار مەن تۇرىكتەر 2788 ادامدىق 568 وتباسىن قۇرادى. سوندا بارلىعى 2788 وتباسىنا توپتاسقان 5889 ادامعا شاقتالىپ كەلدى. ولار بۇرىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەرى, كونتراباندالىق قىلمىستارى, قاراقشىلىق شابۋىل جاساعاندارى ءۇشىن دەپ «ايىپ تاعىلىپ», جاۋاپقا تارتىلعاندار مەن ولاردىڭ وتباسىلارىنان ءتۇزىلدى.
1939 جىلعى 1 قىركۇيەكتە فاشيستىك گەرمانيا پولشاعا باسىپ كىرۋىنە بايلانىستى كەڭەس وداعى قازان-قاراشا ايلارىندا بۇل ەلدىڭ شىعىس جاعى بولىپ تابىلاتىن باتىس ۋكراينا مەن باتىس بەلورۋسسيانى وزىنە قاراتىپ الدى. ال 1940 جىلدىڭ ءساۋىر-مامىر ايلارىندا بۇل جەردەن كەڭەس وكىمەتىنە «جاۋ ەلەمەنت» سانالعان 61012 وكىل مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرى قازاقستانعا جەتكىزىلدى. كسرو حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ 1940 جىلعى 10 مامىرداعى قاۋلىسى بويىنشا جۇزەگە اسىرىلعان بۇل شاراعا رەسپۋبليكانىڭ 6 وبلىسى تارتىلدى. سونىڭ ىشىندە سولتۇستىك قازاقستانعا – 20064, پاۆلودارعا – 11411, قوستانايعا – 8705, سەمەيگە – 7694, اقتوبەگە – 7092, اقمولاعا 6176 ادام اكەلىندى. وسىلايشا, بۇل جولعى ارناۋلى پەرەسەلەندەردىڭ نەگىزگى بۇقاراسى استىقتى كولحوزدار مەن سوۆحوزدارعا جىبەرىلدى, تەك ءبىر بولىگى عانا ونەركاسىپ ورىندارى مەن مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە ورنالاستى. بىراق ولاردىڭ ىشىندەگى دارىگەرلەر, ينجەنەرلەر, اگرونومدار, سلەسارلار, تەحنيكتەر كوپكە دەيىن ءوز ماماندىقتارى بويىنشا پايدالانىلعان جوق.
كەلەسى دەپورتاتسيانىڭ ۋاقىتى كوپ كۇتتىرمەدى. ول ەدىل بويىن جايلاعان نەمىستەردى كوشىرۋگە ارنالدى. كۇشتەپ كوشىرۋگە دايىندىق بكپ (ب) ورتالىق كوميتەتى مەن سوۆناركومنىڭ 1941 جىلعى 26 تامىزداعى «پوۆولجەدەگى نەمىس رەسپۋبليكاسىنىڭ, ساراتوۆ جانە ستالينگراد وبلىستارىنىڭ نەمىستەرىن كوشىرۋ تۋرالى» دەپ اتالاتىن وتە قۇپيا, جابىق قاۋلىسى نەگىزىندە شۇعىل باستالدى. ال 28 تامىزدا كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ «پوۆولجە اۋداندارىندا تۇراتىن نەمىستەردى كوشىرۋ تۋرالى» قاۋلىسى شىقتى. نەمىستەر قاۋىمىن ەدىل بويىنان كوشىرۋ جۇمىستارى ارتىنشا قولعا الىنىپ, وتە قاتاڭ جانە قاۋىرت ءجۇردى. مۇندا, اسىرەسە, 3 قىركۇيەك كۇنى جولعا شىققان العاشقى ەشەلوندارعا ىلىككەن ادامداردىڭ جاعدايلارى اۋىر بولدى. ولارعا ءبىر تاۋلىكتە جينالىپ, جولعا شىعۋعا تۋرا كەلدى. بۇل لەكتى ەنگەلس, كرامنىي كۋت, گمەلينكي, پاللاسوۆكا سەكىلدى تەمىرجول بويلارىنداعى جانە سولارعا جاقىن ورنالاسقان ەلدى مەكەن تۇرعىندارى قۇرادى. ولار ءبىرىنشى كۇنى 10 ستانسادان اتتانعان 11 ەشەلوننىڭ تاۋارلى ۆاگوندارىمەن ساپار شەكتى. جالپى, 3-20 قىركۇيەك كۇندەرى 31 تەمىرجول ستانساسىنان 188 ەشەلون جونەلتىلدى. ولار پوۆولجە اۆتونومياسى, ساراتوۆ جانە ستالينگراد وبلىستارى اۋماعىنان 451936 نەمىس ۇلتىنىڭ وكىلدەرىن سىبىرگە, قازاقستان مەن ورتا ازياعا جەتكىزدى.
ۇلى سۇرگىن مۇنىمەن دە توقتامادى. وتان سوعىسىنىڭ وتى ءالى لاپىلداپ جانىپ جاتقان كۇندەرى, 1943 جىلعى قاراشا ايىنىڭ 2-5, 22-ءسى كۇندەرى كاۆكاز تاۋىنىڭ ەتەگىندە جاتقان قاراشاي حالقىنا دا بىقپىرت ءتيدى. تۇركى تەكتەس بۇل حالىقتىڭ 68614 وكىلى «نەمىس باسقىنشىلارىنا ساتىلماق بولدى» دەگەن جەل سوزبەن قازاقستان مەن قىرعىزستانعا تاستالدى. ال 1944 جىلدىڭ 8-9 ناۋرىزى كۇندەرى وسى حالىقتىڭ ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ەكىنشى بولىگى – ەلبرۋس تاۋىنىڭ توبەسىن جايلاعان 37103 مالقار اتالعان ەكى رەسپۋبليكاعا ءبولىپ تاراتىلدى. البەتتە, وزدەرىنىڭ كۇشتەپ كوشىرىلۋلەرىنە بايلانىستى اتالمىش حالىقتار قۇرعان اۆتونوميالى اكىمشىلىكتەردىڭ ءبارى بىردەن تاراتىلدى. سونداي تاراتۋعا 1943 جىلعى 27 جەلتوقساندا قالماق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسى مەن استراحان وبلىسى دا ۇشىرادى. ەرتەڭىنە قالماقتاردى كوشىرۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداندى. كوشىرۋ وپەراتسياسى 28-29 جەلتوقسان كۇندەرى جۇرگىزىلدى. ەكى كۇننىڭ ىشىندە 93139 ادام وتاندارىن تاستاپ شىقتى. ولاردىڭ نەگىزگى بولىگى التاي جانە كراسنويار ولكەلەرىنە, ومبى جانە ءنوۆوسىبىر وبلىستارىنا شۇباپ باردى. قالماقتار 1944 جىلى تاعى دەپورتاتسياعا ۇشىرادى. بۇل جولى 2536 قالماق تۋعان جەرلەرىنەن اكەتىلدى. وسى ساپتا قازاقستان مەن ورتا ازياعا اتتاندىرىلعان توپتار بولدى.
1944 جىلعى 23 اقپاندا كاۆكازداعى ۆايناح جۇرتىنىڭ ءبىر بۇتاعى سانالاتىن ەكى باۋىرلاس حالىق – شەشەندەر مەن ينگۋشتاردى كۇشتەپ كوشىرۋ باستالدى. بۇل جونىندەگى قاۋلى 1943 جىلدىڭ 9 قاراشاسىندا-اق قابىلدانىپ قويىلعان بولاتىن. سودان بەرى بۇل تاقىرىپ قايتا-قايتا قارالىپ, بىرنەشە رەت شەشىم شىعارىلدى. ناۋرىزدىڭ 1-ىنە دەيىن بۇل ولكەدەن 478479 ادام اكەتىلدى. سۇرگىنگە تۇسكەندەردىڭ 387229-ى – شەشەندەر, 91250-ءى ينگۋشتار ەدى. ولار قازاقستان مەن قىرعىزستان جەرلەرىنە تاپ بولدى. جالپى, عالىمداردىڭ ەسەپتەرى بويىنشا 1920 جىلدان 1953 جىلعا دەيىن 52 رەت دەپورتاتسيا دۇركىرى بولىپ وتكەن ەكەن. قازاقستان بۇلاردىڭ كوبىنىڭ «قابىلداۋ بەكەتىنە» اينالدى.
كەيىن, 1953 جىلدىڭ جازىنان رەپرەسسياعا ۇشىراعان حالىقتاردى اقتاۋ ۇدەرىسى باستالدى. رەابيليتاتسيا ءۇش كەزەڭدە جۇرگىزىلدى. سونىڭ جەكە ۇلتتارعا ارنالعان ءبىرىنشى كەزەڭى 1953-1965 جىلدارى ءوتتى. وندا جوعارىدا ءسوز ەتىلگەن حالىقتار تۇگەل اقتالىپ شىقتى.
قازاق دالاسى وسىلايشا ءوزىنىڭ «حالىقتار تۇرمەسى» دەگەن كەڭەس بيلىگى كۇشپەن تاڭعان, قۇلاققا تۇرپىدەي تيەتىن اتاۋىنان قۇتىلدى. بۇل كۇندە ول دوستىق پەن تاتۋلىق, بىرلىك مەكەنىنە اينالعان.
ەركىن قىدىر
