مىرزاگەلدى كەمەل دەسە, الدىمەن «اقىل قالتا», «وزىمە ساباق» سىندى دانالىق جازبالار توپتاستىرىلعان كىتاپتار ويىمىزعا تۇسەتىنى راس. رۋحانيات سالاسىندا وننان استام كىتاپ جازىپ شىعارعان قالامگەردىڭ ەڭبەكتەرى وسىدان بىرەر جىل بۇرىن «كەمەل» دەگەن اتپەن بەس تومدىق بولىپ جارىققا شىققان. ارقايسىسى تۇنعان قازىنا.
الايدا ول – جازۋشى عانا ەمەس, ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى دارەجەسىنە جەتكەن تۇلعا. پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى كەزىندە سايلاۋشىلارىنىڭ ءۇمىتىن اقتاي بىلگەن قايراتكەر. قازىر دە مۇمكىندىگىنشە قوعامداعى ماڭىزدى وقيعالارعا وراي ءۇن قاتىپ, وقىرماندارىنان قول ۇزبەي, بايلانىسىپ وتىرادى. ءبىز تاياۋدا ەل اعاسىن ىزدەپ بارىپ, كوكەيىمىزدە جۇرگەن ساۋالدارعا جاۋاپ الىپ قايتتىق.
«مەن جىلامايىن…»
– اعا, قازىر قوعامدا ەلدى ەلەڭ ەتكىزەتىن كوپ وقيعالار بولىپ جاتىر. بىراق كوبىنشە ءبىزدىڭ «زيالى قاۋىمدا» ءۇن جوق. نەگە؟ الدە قوعامعا زيالىلىق قاجەت بولماي قالدى ما؟
– زيالىلىق نەگە قاجەت بولماسىن. قاجەت, بىراق كەرەك كەزىندە بەتىن بۇرىپ الا قويامىز دەيتىن پيعىل بار بيلىكتە. ونىڭ ۇستىنە زيالىنىڭ ءۇنى ەسكەرىلمەگەسىن «نەسىنە ءۇن قاتا بەرەمىن» دەيتىندەر كوپ. پىكىرگە ساناسپاعانى مەيلى دەيىك, دۇرىس يا بۇرىس ەكەنىنە باعا بەرمەي, ۇندەمەي مەسەلىن قۇرتقان سوڭ نەسىنە ايتا بەرسىن. تەلەديداردا زاعيپ بالالار ورىنداعان اندە: «كونەمىز عوي, قايتەمىز كونبەگەندە…» دەپ ايتۋشى ەدى. ءبىز دە سويتەمىز عوي.
– بۇرىن كەڭەستىك كەزدە بيلىك ونەر ادامدارىن, اسىرەسە اقىن-جازۋشىلاردى ۇگىت-ناسيحات قۇرالى, قارۋى ەتتى. قازىر, سىزدىڭشە, بيلىك ءوز باستاماسىن ىسكە اسىرۋ, ءوز بەدەلىن كوتەرۋ ءۇشىن كىمدەرگە جۇگىنەدى؟
– بيلىككە بايقالتىپ-بايقالتپاي قىزمەت ەتە كەتەتىن توپ بۇگىندە دە بار. ولاردى بيلىك نيەتتەرىنە قاراپ تاڭدايدى. بۇرىن يدەولوگيانىڭ قۇرساۋى قاساڭ بولاتىن, ونىڭ دەگەنىنە باعىنساڭ دا, باعىنباساڭ دا ايتقانىن ورىنداۋعا ءماجبۇر بولاتىنسىڭ. ءتىپتى, ءسال عانا ىم بولسا, ورىنداي جونەلۋگە اسىعىس بولاتىندار كوپ ەدى. ويتكەنى تاعدىرى بيلىككە بايلاۋلى بولاتىن – ءسوز تيگىزبەي قورعاۋ, پاتەر بەرۋ, ىڭعايلى جۇمىسقا ورنالاستىرۋ, سىي-سياپات پەن نوميناتسيا يەلەندىرۋ ارقىلى باسقاراتىن. قازىر دە سونىڭ كەبى –تاڭداۋلى-تاڭداۋلى ەمەستەر دەگەن ءبولىنىس بار. مىسالى, كەيىنگى جىلدارى مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ سايىسىنا ءتۇسۋدىڭ ماڭىزى قالمادى, سوڭعى ءسات جۋىقتاعاندا اتى بەلگىلەنگەن ادام الادى, ءتىپتى بىرەۋلەرگە قوسىمشا سىيلىق تا بەرىپ جىبەرىپ جارىلقاعان جىلدار بولدى.
– سىزدىڭشە, مەملەكەتتىك سىيلىق ورىنسىز بەرىلىپ جاتىر ما؟
– ورىندى-ورىنسىزىنا مەن يا ءبىر توپ ادام باعا بەرمەۋى كەرەك قوي دەيمىن. ماسەلەن, ادەبيەت سالاسىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلعان ەڭبەكتەر 6 اي بۇرىن جاريالانىپ, وداقتىڭ سايتىنا سالىنىپ, قوعام نازارىنا ۇسىنىلسا دەيمىن. ەلدىڭ كوزقاراسىن باقىلاۋ كەرەك. الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى حابارلاندىرىلىپ, پىكىر سۇرالۋى ءتيىس. جازۋشىلار وداعىنىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ ەلەكتروندىق پوشتاسى بولۋىن ۇيىمداستىرىپ, سولاردىڭ اربىرىنە حابارلاما جىبەرىپ, ويىن بىلسە دەيمىز عوي… بۇل ءبىر جاعىنان وداق مۇشەلەرىنىڭ بەلسەندىلىگىن وياتار ەدى, «مەنىڭ دە قاتىسىم بار, داۋىسىم ەستىلەدى» دەر ەدى, ءبىر جاعىنان ولاردى دا جاڭا زاماننىڭ جەتىستىكتەرىن ومىردە قولدانۋىنا جول اشادى. ءوزى كومپيۋتەرگە جانى قاس بولسا, ۇرپاعىنان بىرەۋىن سوعان بەكىتىپ قويىپ, ءوزى قاعازعا شىعارىپ وقۋىنا بولادى عوي. سويتە-سويتە ءوزى-اق بەيىمدەلىپ كەتەدى. وداق مۇشەلەرىن ينتەرنەتتىڭ الىپپەلەرىن ءبىلىپ الاتىنداي كۋرستارعا وقىتىپ, گازەت-جۋرنال, تەلەارنالاردىڭ سايتتارىنا قالاي كىرىپ, وقۋدى ۇيرەتسە, ينتەرنەتتەگى اباي.كز سايتىن, فەيسبۋك, ينستاگرام, تەلەگرام, تاعى سول سەكىلدى الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ بىرىندە جازۋشىلاردىڭ ءوز توپتارى بولسا دۇرىس ەمەس پە.
– وداق مۇشەلەرىنىڭ بەلسەندىلىگى دەگەن ءسوز ايتىپ قالدىڭىز. ءسىز ءوزىڭىز جازۋشىلار وداعىنا مۇشەسىز بە؟
– 2005 جىلدان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسىمىن. بىراق سودان بەرى ءبىر رەت قانا سيەزىنە قاتىسىپ كوردىم, كوڭىلىم قالدى. باياعى اباي زامانىنداعى بولىستىقتى تارتىپ الۋ سەكىلدەندى. سول سيەزگە جاڭاعى ايتقان ۇسىنىستارىمدى جازىپ, توردەگىلەرگە حات جىبەردىم. جاۋاپ بولعان جوق. بولمايتىنىن ءبىلىپ ەدىم. نە ايتا بەرەسىڭ مۇندايدا. اقسەلەۋ ايتقانداي: «مەن جىلامايىن…».
مەنىڭ كىتابىمدى رۇقساتسىز كوشىرىپ باسىپ, ساتقاندار بولدى
– ءسىز ەكونوميكا سالاسىنىڭ مامانىسىز. وسى باعىتتاعى عىلىم جەتىستىگىنە جەتكەن ادامسىز. بىراق بۇرىنعى «وزىمە ساباق» پەن «اقىل قالتادان» باستاپ ءالى كۇنگە قوعامداعى مورال, ادامگەرشىلىك, پاراسات, رۋحانيات ماسەلەسىنە بەيتاراپ قاراماي, ۇلكەن ەڭبەكتەر جازىپ كەلەسىز. مۇنداي تاقىرىپقا نە يتەرمەلەدى؟
– ونىڭىز راس. عىلىم سالاسىندا دا جەتىستىكتەرگە جەتتىم. 2017 جىلعى «قازاقستاننىڭ ۇزدىك وقىتۋشىسى» اتاندىم. ال رۋحانيات ماسەلەسىنە كەلسەك, مەن ءوزىمدى جازۋشى سانامايمىن, ونى ىلعي دا ايتىپ ءجۇرمىن. مەنىكى – عىلىمنان اۋعان باقىلاۋشىلىق, بايقاعىشتىق قانا. ماعىناسى, ءمانى ەشۋاقىتتا وزگەرمەيتىن سوزدەردى تانيمىن, قانداي جاعدايدا بولسا دا جازىپ الامىن (قازىر زەردەم كومەسكىلەگەنىن دە مويىنداپ قويايىن), سويتەمىن دە تالداپ, تاراعىشتاپ وقىرمانعا ۇسىنامىن. اۋدارمانى دا سولاي, وزىمە ۇناعانىن عانا جاسايمىن. ەشكىمگە اقىعا جالدانعان جوقپىن. اقيقاتىن ايتسام, مەنىڭ 40 جىل جازعاندارىم مەن جيناقتاعاندارىمدى قازىرگى اقپاراتى مول زاماندا ءبىر جىلدا جاساۋعا بولادى ۇقىپتى ادامعا. بۇل قازىر ماقتانىش ەمەس. وقىعانعا راحمەت, وقىماعاندار مەنىڭ دەڭگەيىمنەن ءارى اسىپ كەتكەندەر شىعار دەيمىن دە قويامىن.
– «كەمەل» دەگەن بەس تومدىق جيناعىڭىزدى وقىپ وتىرىپ, ول كىتاپتاردىڭ قانشا جىلعى ىزدەنىس پەن ەڭبەك جەمىسى ەكەنىن اڭعارماۋ مۇمكىن ەمەس. ال قازىر ەلگە اقىل ايتىپ اقشا تابۋدى كوزدەگەن قىز-كەلىنشەكتەر, ازاماتتار كوپ. ءبىر كىتاپ وقىپ الىپ, ترەنينگ, سەمينار, لەكتسيا وتكىزەتىندەر, وزدەرىن پسيحولوگ, تالىمگەر اتايتىندار بار. ولار سىزگە قاراعاندا تابىستى سياقتى… بۇل نەنى بىلدىرەدى؟
– از عانا انونس: بۇل كىتاپتاردى مەن ەمەس, ءتورت شاكىرتىم بىرىگىپ شىعارىپ, وزدەرى ساتتى.
جاسىم 70-كە كەلدى. كەزىندە «ءوزىن-ءوزى تانۋ» پانىنەن مەكتەپتەردە, وقۋ ورىندارىندا تالاي شەبەرلىك دارىستەرىن وتكىزدىك. ءبارى تەگىن كەز ەدى. بۇگىنگى كۇن باسقا. ەل الدىمەن تۇسەر پايداسىن ويلايدى. ءتىپتى, مەنىڭ كىتابىمداعى سوزدەردى ءوز ءسوزى ەتىپ تە كۇن كورىپ جۇرگەندەر بار. زامان سولاي بولىپ كەتتى. كوبى «ەسەكتىڭ ارتىن جۋىپ, مال تابۋعا» كوشىپ كەتتى… قايتەمىز ەندى… قىزعانامىز با, جىلايمىز با؟
وسى جاقىندا مەنىڭ ءبىر اۋدارما كىتابىمدى اقتاۋدا ءبىر كاسىپكەر, ءبىر ءسوزىن وزگەرتپەي, باسپاحاناسىنىڭ اتىن دا, مەكەنجاي, قاشان, قانشا دانا بولىپ شىققانىن – ەشقايسىسىن كورسەتپەي, ISBN-ءسىز باسىپ شىعارىپ, 2400 تەڭگەدەن ساتىپ جاتقانىن ءبىلىپ قالدىم. سوسىن ادامگەرشىلىكپەن توقتاتا قويايىن دەپ ەدىم بولمادى, اقىرى سوتقا بەردىم. سوندا باياعى مارال ىسقاقباەۆ اعامنىڭ اۆتورلاردىڭ قۇقىعىن قورعايتىن ۇيىمىنا حابارلاسىپ ەدىم, ولار قازىر تەك ءانشى مەن ءان ءسوزىن جازۋشىلاردىڭ قۇقىعىن قورعاپ, اقشا قۋىپ كەتىپتى.
ول كىتاپتى اۋەلى 2016 جىلى كوپتومدىقتىڭ 3-تومىندا, سوسىن بيىل كوكتەمدە ەكى رەت شىعارعانمىن, ISBN-ءى بار, ياعني مەن بۇل ەڭبەكتىڭ ەكى جىلدان بەرى مەنشىك يەسىمىن. ساتىلىمعا بەرىلگەن باعاسى – 250 تەڭگە. كوردىڭىز بە, الاياقتىقپەن وڭاي ولجا تابۋعا قۇمارلاردىڭ ءىسىن…
كەدەيلىك – مادەنيەتىمىزدىڭ كەمشىندىگىنەن,ويسىزدىعىمىزدان
– بىزگە كەيدە ادامگەرشىلىك, يمان, تازالىق, رۋحاني بايلىق جونىندە ايتۋ «مودادان» قالىپ كەتكەندەي كورىنەدى. ال جاڭاعى ءسىزدىڭ كىتابىڭىزدى رۇقساتىڭىزسىز كوشىرىپ باسىپ ساتۋ, سول سەكىلدى وتكەن ايدا ەلدىڭ وزەگىن وكىنىشپەن ورتەگەن دەنيس تەننىڭ قازاسى قوعامدا ۇرلىق-قارلىق ءورشىپ, ادامگەرشىلىك پەن مەيىرىم تومەندەگەنىن كورسەتپەي مە؟ رۋحاني بايلىقتان ادا بولۋدىڭ قانداي قاسىرەتكە الىپ باراتىنىن تۇسىنەتىن ۋاقىتىمىز كەلگەن جوق پا؟
– «اقيقات» جۋرنالىنا «مەيىرىم جانە قايىرىم» دەگەن ماقالا جازدىم. تورەگەلدى شارمانوۆ اعامىزدىڭ «قۇندىلىقتاردىڭ قۇلدىراۋى» دەگەن «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىنە شىققان ماقالاسىنا ءۇن قوسقانىم ەدى.
سونداعى ايتقانىمنىڭ ءتۇيىنى مىناداي, قىسقارتىپ ايتايىن: ءبىزدىڭ قازاق بالاسىنىڭ بارلىق پروبلەماسى – كەدەيلىكتەن. ۇرلىق تا, بارىمتا دا, وزگە دىنگە بەرىلۋ دە, تەررورلىق تا, بارلىعىنىڭ نەگىزىندە اقشا جاتىر. ال كەدەيلىك – مادەنيەتىمىزدىڭ كەمشىندىگىنەن, ويسىزدىعىمىزدان.
– ەندەشە جالىقتىرمايتىنداي, كەرىسىنشە, جاستاردى ەلەڭ ەتكىزىپ, جان-جۇرەگىنە جەتەتىندەي ەتىپ ادامگەرشىلىك پەن يماندىلىقتى قالاي ۇيرەتۋگە بولادى؟
– اقشا قۋعا ءتۇسىپ كەتتىك. سونى شەگەرىپ, ءبىلىم قۋعا بەيىمدەلۋىمىز كەرەك. اقشا كوڭىلىڭدى توق ەتەر, بىراق جانىڭدى ۇدايى جادىراڭقى ۇستاي المايدى. كۇنىنە 3 مىڭ تەڭگەگە بىرەۋدىڭ زاتىن ساتىپ, بىرەۋدىڭ كولىگىن جۋىپ ءومىر سۇرمە. كاسىپتەن دەگىم كەلەدى.
– وسى كەيىنگى جاستارعا كوڭىلى تولماۋ دەگەن بارلىق زاماندا بولعان عوي. قازىرگى اقساقالدارىمىز دا جاستاردىڭ بولاشاعىنان ءتۇڭىلىپ سويلەگەنىن از كورمەيمىز. بۇل سوندا ورىنسىز با؟
– الاڭداۋ قاجەتسىز. نەبىر جاقسى ازاماتتار ءوسىپ, جەتىلىپ كەلەدى. ماعان ەڭ ۇناعانى – 2017 جىلى باستالعان «100 جاڭا ەسىمگە» ەنگەن جاستارىمىز. ءبىر بايقاعانىم, اتاق-داڭقى وزدەرىنە جەتەرلىك, كەۋدەسىنە نان ءپىسىپ جۇرگەندەردىڭ تالايى سول تىزىمگە ەنگىسى كەلگەن. ولاي بولماي شىققانىنا قۋاندىم. سولاي جالعاسا بەرسە ەكەن.
– ءسىز الەۋمەتتىك جەلىنى تۇراقتى قولدانىپ, وي-پىكىرىڭىزبەن ءبولىسىپ وتىراسىز… وسى الەۋمەتتىك جەلىلەر قازاق جاستارىنىڭ مىنەز-قۇلقىنا, مەنتاليتەتىنە قالاي ىقپال ەتىپ جاتىر دەپ ويلايسىز؟
– ويداعىداي ىقپال ەتىپ جاتقان جوق, وكىنىشكە قاراي. توعايعا بوساتىپ جىبەرگەن ديىرمەندەگى اتتىڭ كەبىن كەشىپ, ەركىندىكتى ارقايسىسى وزىنشە ءتۇسىنىپ جاتقاندار كوپ-اق. ويىنا نە كەلسە ايتادى, نەنى جازام دەسە, سونى جازادى. جاۋاپكەرشىلىك جوق. سولاردى باعىتتاۋدى ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز. بيلىك قالاسا, مۇنى ەرەجەلەرمەن-اق رەتتەۋگە بولادى. شىعىن دا كەتپەيدى. ماسەلەن, كولىك جۇرگىزۋشىلەرگە قاتىستى ەرەجەلەر قاتاڭداپ ەدى, تۇرعىندار باعىنىپ كەتتى عوي. بۇل دا سول سياق تى.
بايلاردى جەك كورۋ – سوتسياليزمنەن قالعان ادەت
– بىرنەشە جىل بۇرىن ءۇش اقىننىڭ كىتابىن شىعارىپ, تۇساۋكەسەرىن وتكىزدىڭىز… قايىرىمدىلىق جاساعىڭىز كەلدى مە؟
– جوق, ءا! قايداعى! مەن دە كوپ جالاڭاياقتىڭ ءبىرىمىن. ءبىر نارسەگە قاتتى نالا بولدىم. وزىممەن 1994 جىلى ارىپتەس بولعان يبراگيم گۋلەر دەگەن تۇركيادان كەلگەن دەپۋتات بولدى. 2016 جىلى ءبىر كۇنى ۋنيۆەرسيتەتكە ىزدەپ كەلىپ, كۇنىن كورە الماي قالعانىن ايتقان سوڭ جانىم اشىپ, «بىرگە دەپۋتات بولىپ ەدىك قوي» دەپ, پاتەر تاۋىپ بەرىپ, قارجىلاي جاردەم جاساپ وتىردىم. «جاعدايىمدى تۇزەپ العان سوڭ, قايتارامىن» دەپ انت-سۋ ءىشتى. بارىنشا جارىلقايتىن بولدى. مەن وعان سەندىم. ارىپتەس قوي. سويتسەم, الاياق ەكەن, 1,5 ميلليون تەڭگەگە شىعىنداتىپ, نوۋتبۋگىمدى, دەپۋتاتتىق توسبەلگىمدى ۇرلاپ ءبىر كۇندە قاشىپ كەتتى. ونى ەش كۇتپەگەن ەدىم. ارىپتەس بولىپ ەدىك. ادام الاسى ىشىندە دەگەن ءسوز راس ەكەن.
پسيحولوگيانىڭ زاڭدىلىعىنا مويىنسۇنىپ جانە اتام ايتقان ءبىر ونەگە ويىما كەلىپ, زورعا ەسىمدى جينادىم. اتام 50-ءشى جىلدارى بازاردا ستول ۇستىندە 20 ليترلىك بوتەلكەمەن سپيرت ساتىپ تۇرعان ءبىر دوسىنىڭ شىنتاعى ءتيىپ كەتىپ, بوتەلكەسى جەرگە قۇلاپ, كۇل-تالقانى شىققان عوي. سوندا شاشىلىپ قالعان اينەك ارالاس سپيرتكە توبەسىنەن قاراپ تۇرىپ-تۇرىپ, ءسپيرتتى ولشەپ ساتىپ تۇرعان ۇستەل ۇستىندەگى جارتى ليترلىك بانكىنى, ىشىندە قالعان جارتىعا جەتەر-جەتپەس سپيرتىمەن قوسا جەرگە اتىپ ۇرعانىن ايتقانى ەسىمە ءتۇسىپ كەتتى. مەن دە «ۋدى ۋ قايتارادى» دەپ ءتۇيدىم. ءسويتىپ, قالعان اقشاما سەرىك اقسۇڭقارۇلى مەن دينارا مالىكوۆا دەگەن اقىن قىزدى تاڭداپ, ولارعا ءوزىم حابارلاسىپ, كىتاپتارىن 300 دانادان شىعارىپ بەرگەن ەدىم. سوندا دينارانى كورگەن دە ەمەسپىن, ولەڭدەرىن الەۋمەتتىك جەلىدەن وقيمىن تەك. ءۇشىنشى تاڭداعانىم – الما تۇسىپبەكوۆا ەدى, ول قىزعا قوڭىراۋ شالىپ ەدىم, ولەڭدەرىن ۇسىنبادى. وسىنداي اپەندەلىك بولعان.
وسىنى دينارا ماقتانىش كوردى مە, جاريالاپ جىبەرىپ, سودان شىعىپ كەتكەن ءسوز ەدى… ءۇش اقىن دەگەن ءسوز دە وسىدان شىققان شىعار. بۇل نارسە فەيسبۋككە شىعىپ كەتىپ, مەنى باي دەپ قالسا كەرەك, كىتاپتارىن شىعارىپ بەرۋدى سۇرانعاندار پايدا بولدى.
– وسى اقىن-جازۋشىلاردىڭ كوبىنىڭ تۇرمىسى تومەن كەلەتىنى نەدەن؟
– وزبەكتەردىڭ مولدالارىنا ۇكىمەتى از عانا جەردەن ءبولىپ بەرگەن. ولار ناماز بەن باسقا شارالاردان بوس كەزدە سول جەردى وڭدەپ, وتباسىنىڭ تابىسىنا اينالدىرادى. ءبىزدىڭ مولدالار كوزىنىڭ استىمەن, قاراپ, «كىم نە بەرەر ەكەن» دەپ جۇرەدى. باي-باعلاننىڭ كىسىسى ولسە, يمام بارادى, ورتاشاعا – نايب يمامدار بارادى, قاراپايىمعا شاكىرتتەر بارادى… سونداي جاعداي عوي.
– جالپى ءبىز كەدەيلىكتى نامىس كورمەيمىز بە؟ بۇل كەڭەستىك كەزەڭدە قالىپتاسقان بايلاردى جەك كورۋ كوزقاراسىنىڭ دا سالدارى ەمەس پە؟
– ناق سونىڭ ءوزى. بۇل – سوتسياليزمنەن بۇرىن كەلە جاتقان ادەت. بايدى جەك كورىپ تە ءماز بولعان ەمەسپىز, ول كۇنشىلدىكتەن تۋىنداعان. نەگىزى, ءبىز ءومىر بويى كىسى جۇمساۋعا ادەتتەنگەن حالىقپىز. كەتپەن-كۇرەك ۇستاپ, مال استىن تازالاماعانبىز. جايلاۋعا كوشكەندە بىلتىرعى قونىستانعان ورنىنان جارتى شاقىرىمعا اۋىپ ورنالاسا سالاتىن بولعانبىز. كەتكەندە جارتى مەتر تەزەگىن سول بويى قالدىرعانبىز. سول ادەت ءالى بار.
وسى قالپىمىزدىڭ وزىمىزدەن ەكەنىن مويىنداماي, پرەزيدەنتتەن باستاپ جاماندايتىنىمىز بار. بۇل دۇرىس ەمەس.
– قارجىلىق ساۋاتى ارتىپ, تابىستى بولۋعا, جاقسى ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلۋى ءۇشىن ءبىز بالالارىمىزدى قالاي تاربيەلەۋىمىز كەرەك؟
– بىلىمگە جانە ەڭبەككە. الەمدىك ۇردىسكە. فوردتار تۇقىمى 300 جىلعا جۋىق بايلىق يەسى بولعان. بىزدە ولاي بولعان جوق, ونشا ءجوندى ەنبەگەن بۇل ءۇردىستى وتارلاۋ مەن سوتسياليزم ءۇزىپ تاستادى, ءالى جالعاسپاي جاتىر.
مادەنيەت مينيسترلىگىمىز شوۋ مينيسترلىگى بولىپ كەتتى
– قازىرگى كەزدە ەلىن سۇيەتىنىن, پاتريوت ەكەنىن بىلدىرگەنگە وزگەلەر «ەسى دۇرىس ەمەس دەپ قارايدى» دەيدى. وسىنداي كوزقاراس بار. بۇل نەدەن؟ شىنىمەن پاتريوتيزم دەۆالۆاتسياعا اينالا ما؟
– وتانسۇيگىشتىكتەن, پاتريوتتىقتان اجىراساق, ۇلت ءۇشىن بۇل ۇلكەن قايعى بولار ەدى. بىزدە ونشالىقتى دەمەس ەدىم, تەك ومىرگە ەركەلەۋىمىز كۇشەيىپ كەتكەن. ال ونى زامانا كوتەرمەي تۇر. بىلەسىز بە, ءبىز جۇمىسسىزدىقتى جاسىرۋعا تىرىسىپ جۇرگەنىمىزدە, جاقىن جىلدارى ناعىز جۇمىسسىزدىق باستالادى. الەم بويىنشا 60 پايىزعا جەتەدى دەسەدى. ولاي بولعاندا ءبىز دە تىس قالمايمىز.
– تالاي عۇلاما-ويشىلداردىڭ دانالىعىن بويعا سىڭىرگەن, ءوز تاجىريبەسىمەن بايىتقان ادامسىز. شىعارماشىلىق ادامدارى كوبىنە جول ايرىعىندا تۇرادى… كوبىنە تۇرمىس قاجەت ەتكەن مىنەز-قۇلىق, امالدار مەن ىشكى ارمان, ۇستانىم ۇيلەسپەي جاتادى. سوندايدا قالاي جول تابۋى كەرەك؟
– تۇرمىس ءۇشىن جاساپ جۇرگەن تىرلىكتى «ءپانداۋي» دەيمىز. ءبىزدىڭ ادامدار باسىم بولىگى تەك وسى شەڭبەردە ءجۇر. سول شەڭبەردەن شىعۋعا تىرىسساق بولار ەدى. ءبىزدىڭ قوعام ءالى كەشەگى كۇنمەن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر…
– بۇرىن «اساۋ جۇرەك» دەگەن تۇرىك سەريالىندا قۇسشى دەگەن كەيىپكەر بولىپ ەدى. يۋسۋپ بارىپ, مۇڭىن شاعىپ, اقىل-كەڭەس الىپ تۇراتىن ادام. بىراق ول دا باي-داۋلەتتى ەمەس, تەڭىز جاعاسىندا جالعىز تۇرادى. ادام ءوزىنىڭ اينالاسىندا سول قۇسشى سەكىلدى اقىل ايتاتىن ءبىر دانالىق يەسى بولعانىن قالايدى… اينالاسىنان مۇڭىن تىڭداپ, جول كورسەتەتىن ۇلكەندەر بولعانىن تىلەيدى. ءسىز تارىققاندا كىمگە جۇگىندىڭىز؟
– بارلىق دانالىقتى اڭساعان ادامدار جالعىزدىققا قۇشتار بولعان. بۇل تۇرعىدا ءبىزدىڭ ونەگەمىز – شاكارىم. سۇراعىڭىزعا قاتىستى ويىمدا جۇرگەن ءبىر پىكىرىمدى ايتايىن. بىزدە ءبىر كەزدەرى «ءبىلىم», «مادەنيەت» دەگەن جاپ-جاقسى ەكى كانال بولدى, كەيىن «پايدا اكەلمەيدى ەكەن» دەپ ەكەۋىن بىرىكتىرىپ «ءبىلىم جانە مادەنيەت» دەپ اتادى. جاپ-جاقسى دۇنيەلەر بەرىپ تۇراتىن. سونى رەيتينگ دەگەن جالمادى. قازىرگى ولشەم – رەيتينگ. ول نە؟ حالىقتىڭ قولداۋى ما؟ قولداپ جۇرگەندەر حالىق پا؟ ونىمەن ەشكىمنىڭ ءىسى جوق. لايك باسسا بولدى. قولدايتىن كىمدەر؟ قىزىق, دۋمان قۋعاندار. مادەنيەت مينيسترلىگىمىز شوۋ مينيسترلىگى بولىپ كەتتى. ماعان ەرىك بەرسە, تەلەارنالارداعى باعدارلامالاردىڭ 80 پايىزىن بەلىنەن سىزىپ تاستار ەدىم. ەلدەگى شىن سانالى ادامدار الەۋمەتتىك جەلىنى تۇتىنباعاندىقتان, تاسادا قالىپ كەتكەن. ۇلتتىق ارنامىزدىڭ ءوزى «دارا جول» باعدارلاماسىن «رەيتينگى تومەن» دەپ جاپپاق بولدى. ورە تۇرەگەلىپ, ءار جەردەن مىعىم داۋىستار شىققان سوڭ ول ويلارىنان اينىدى. مىنە, ساناسى بيىكتەردىڭ ۇندەرىنىڭ كەرەك جەرى وسى!
– باعانا قايىرىمدىلىق ءۇش اقىننىڭ كىتابىن قايىرىمدىلىق ءۇشىن شىعارمادىم دەدىڭىز… بىزدەگى قالتالىلاردىڭ قايىرىمدىلىعى تۋرالى نە ايتاسىز؟
– بىزدە قايىرىمدىلىقتى قارجىلاي قولداۋ جاعى تومەن. ورىستاردا «كودە كۇزەتكەن يت» دەگەن ماتەل بار. يت – كودە ۇستىندە جاتىپ الىپ, ءشوپتى ءوزى دە جەمەيدى, سيىرعا دا جەگىزبەيدى. بىزدەگى كوپ بايلاردىكى – سونىڭ كەبى. قايىرىمدىلىقتىڭ ءوزى ەسەپپەن جاسالادى, كەيىن ەسەلەپ قايتا ما دەپ. مۇحاممەد پايعامباردىڭ: «20 سيىرىڭ بولسا, بىرەۋىن زەكەتكە بەر» دەگەنى – جيعان دۇنيەڭنىڭ 5 پايىزىن قايىرىمدىلىققا جۇمسا دەگەنى عوي. سونىڭ ءوزى جۇزەگە اسىپ جاتقان جوق. 1 ميلليون دوللارى بار ادامداردىڭ قايسىسى 50 مىڭ دوللارىن قايىرىم جولىنا جۇمساپ جاتىر, قانە؟! ماقتاعاندارى – اكەسىنىڭ اتىنا مەشىت سالدىرادى. ودان كۇنا كەمىمەيدى. وسىنداي نارسەدەن پرەزيدەنتىمىز ادا ەكەنىنە شۇكىر.
– جازۋ, سويلەۋ, وي-پىكىر ايتۋ, وزىنشە ارنارسەدەن ءتۇيىن جاساۋ موينىنا مىندەت ەتىلگەن ادام ءۇشىن اقيقاتتان اداسپاۋدىڭ جولى قايسى؟
– ءبىزدىڭ جاسىمىزدا – سويلەمەي-اق قويا سالۋ. ساادي دەگەن عۇلامانىڭ: «ۇندەمە دوستىم, اقىلدى ءسوزدى كوپ ايتپا, ايت ەشتەڭە ايتپايتىن سوزدەردى عانا» دەگەنى بار.
اڭگىمەلەسكەن
ءنازيرا بايىربەك
