ءۇش ءجۇز جىلداي رەسەي سياقتى الىپ يمپەريانىڭ وتارى بولعان قازاق ەلى ءاردايىم ازاتتىقتى اڭساعان, ەركىندىك, بوستاندىق ءۇشىن سوعىسىپ, قان توگىپ قانا قويماي باسقا دا امال-ارەكەتتى باستان وتكىزگەن. تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەس تەك قارۋلى كۇرەسپەن شەكتەلمەيتىندىگى بەلگىلى. مۇنى جاقسى سەزگەن قازاق زيالىلارى وسى اسىل ماقسات ءۇشىن تۋعان حالقىنىڭ كوزىن اشىپ, كومەسكى تارتقان رۋحىن وياتىپ, بىلىممەن قارۋلاندىرىپ, بىرتە-بىرتە تاۋەلسىز ەل بولۋدىڭ ءارتۇرلى جولىن ۇنەمى ىزدەدى. ال حالىق رۋحىن وياتۋدىڭ بىردەن-ءبىر قۇرالى ەل اراسىندا رەسمي تۇردە كەڭ تارالاتىن, بىراق ۇلتتىق يدەيانى ناسيحاتتاۋ باستى مۇرات بولىپ تابىلاتىن گازەت ۇيىمداستىرۋ ەكەندىگىن ولار جاقسى ءتۇسىندى. وسىعان وراي, ماسەلەن, احمەت بايتۇرسىنوۆ «ءباسپاسوز – حالىقتىڭ كوزى, ءتىلى جانە قۇلاعى» دەپ باعالاسا, مىرجاقىپ دۋلاتوۆ «قاي ەلدىڭ ءباسپاسوزى مىقتى بولسا, سول ەلدىڭ بولاشاعى مىقتى» دەپ ءدال انىقتاما بەرگەن.
سول كەزدە اق پاتشانىڭ قازاق جەرىندەگى گەنەرال-گۋبەرناتورلىق اكىمشىلىگى نەگىزىنەن وكىمەت جارلىعىن, باسقا رەسمي حابار-وشارلاردى تاراتۋ ماقساتىمەن تاشكەنت, ومبى قالالارىندا وزدەرىنىڭ باسىلىمدارىن, ىشىندە قازاقشا قوسىمشالارىن شىعارا باستاعان ەدى. قازاق زيالىلارى وسى گازەتتەردى جانە كەيىننەن وزدەرى شىعارعان باسىلىم بەتتەرىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى بارىنشا ناسيحاتتاپ, ايتىپ قالۋعا تىرىستى. سول باسىلىمدارعا ءبىر ءسات نازار اۋدارىپ كورەيىك.
«تۇركىستان ءۋالاياتىنىڭ گازەتى» – قازاق تىلىندە جارىق كورگەن تۇڭعىش گازەت. 1870-1882 جىلدار ارالىعىندا تاشكەنت قالاسىندا شىققان. گازەت تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ رەسمي ورگانى بولۋىنا قاراماستان قازاق حالقىنىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك وي-پىكىرىن وياتۋعا, مادەني-ادەبي دۇنيەتانىمىنىڭ مولايۋىنا ەلەۋلى اسەر ەتتى. قازاقتىڭ اتاقتى عالىمى ش. ءۋاليحانوۆ تۋرالى انا تىلىمىزدەگى تۇڭعىش ماقالا وسى گازەتتە جاريالاندى. سونىمەن بىرگە قازاق حاندارى, قازاقتىڭ تەگى, ءۇش ءجۇزدىڭ ارعى ءتۇپ اتاسى سانالاتىن الاش تۋرالى دەرەكتەر بەرىلدى.
«دالا ءۋالاياتىنىڭ گازەتى» – 1888 جىلدان 1902 جىلعا دەيىن ومبى قالاسىندا قازاق, ورىس تىلدەرىندە شىعىپ تۇرعان «اكمولينسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي» گازەتىنە قوسىمشا رەتىندەگى رەسمي باسىلىم. دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ ورگانى بولسا دا مۇندا اباي, شاكارىم, ءا.ءبوكەيحانوۆ, ب.سىرتتانوۆ, ج.اقباەۆ, س.شورمانوۆ, ت. ب. بەلگىلى قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ حات-حابارلارى جارىق كورگەن. ى.التىنسارين, ش.ءۋاليحانوۆ تۋرالى دەرەكتەر باسىلعان.
پەتەربۋرگتە شىعىپ تۇراتىن «ءۇلفات» گازەتىنىڭ قوسىمشاسى رەتىندە شايمەردەن قوسشىعۇلوۆتىڭ باسقارۋىمەن جانە ابدۋراشيت يبراگيموۆتىڭ رەداكتورلىعىمەن 1907 جىلى «سەركە» گازەتىنىڭ ءۇش-ءتورت ءنومىرى باسىلىپ شىققان.
«قازاق» گازەتى 1907 جىلدىڭ مارت ايىندا ترويتسك قالاسىندا جارىق كورگەن. ءبىر سانى شىعىپ, توقتاپ قالعان.
«قازاقستان» گازەتىنىڭ (1911-1913) العاشقى ساندارى وردادا, كەيىن ورالدا (بۇرىنعى تەكە قالاسىندا) قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە باسىلدى. گازەتتىڭ نەگىزگى ماقساتى – حالىقتى ونەر-بىلىمگە جەتەلەۋگە, كاسىپ ەتۋگە شاقىرىپ, عىلىمدى مەڭگەرۋگە, شارۋاشىلىقتى وركەندەتۋگە بەلسەنە كىرىسۋگە ۇندەيدى.
سول جىلدارى ترويتسك قالاسىندا ايىنا ءبىر رەت (كەيىن ەكى رەت) قوعامدىق-ساياسي جانە ادەبي «ايقاپ» جۋرنالى (1911-1915 ج.) شىعا باستادى. العاشقى رەداكتورى – مۇحامەتجان سەرالين. «ايقاپ» قازاقتىڭ قوعامدىق وي-پىكىرىنىڭ ويانۋى مەن ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى. جۋرنالدا قازاق اۋىلىنداعى وقۋ-اعارتۋ ماسەلەسى, ايەل تەڭدىگى, وتىرىقشىلىق تۇرمىسقا كوشۋ, ت. ب. تاقىرىپتار مەن مەملەكەتتىك دۋماعا قاتىسۋ سياقتى ساياسي ماسەلەلەر دە كوتەرىلدى.
مىنە, 1913 جىلى قوعامدىق, ساياسي جانە ادەبي «قازاق» گازەتى بۇعان دەيىن وسىنداي ءىرىلى-ۇساقتى باسىلىمدار جارىق كورىپ, ءتول ءباسپاسوزىمىز ەندى-ەندى قوعامدىق-ساياسي ارەناعا شىعا باستاعان كەزدە ومىرگە كەلدى. ول ورىنبور قالاسىندا اپتاسىنا ءبىر رەت (1915 جىلى – ەكى رەت) شىعىپ, ونىڭ 265 (كەيبىر مالىمەت بويىنشا 264) ءنومىرى جارىق كوردى. «قازاق» گازەتىنىڭ تارالىمى ءۇش مىڭنان سەگىز مىڭ داناعا دەيىن جەتكەن. قازىرگى ولشەممەن قاراساڭ, ونشا ەمەس سياقتى كورىنگەنىمەن, سول زامانداعى قالىپتاسقان احۋال تۇرعىسىنان باعالاساق, وتارلىق ەزگىدەگى ەلدە, وتراشىلداردىڭ كوز الدىندا, جاريا تۇردە تاۋەلسىزدىك يدەياسىن ناسيحاتتايتىن گازەتتى بەس جىل بويىنا شىعارىپ تۇرۋ دەگەن ۇلكەن ەرلىك بولاتىن.
مۇنىڭ باس جازۋشىسى, ياعني باس رەداكتورى – احمەت بايتۇرسىنوۆ, «ەكىنشى جازۋشىسى» – مىرجاقىپ دۋلاتوۆ. باسىلىمنىڭ حالىق اراسىندا ۇلكەن بەدەلى بولدى. گازەتتە حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ەلىنىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك ءومىرىنىڭ ەڭ ءتۇيىندى ماسەلەلەرىنە, شارۋاشىلىق جاعدايىنا, جەر, باسقا ەلدەرمەن قارىم-قاتىناس, وقۋ-اعارتۋ, ادەبيەت پەن مادەنيەت, ادەت-عۇرىپ, سالت-سانا, تاريح پەن شەجىرەگە ارنالعان ماقالالار جاريالاندى.
گازەت وزەكتى ماسەلەلەرگە نازار اۋداردى, ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى اسپەتتەدى, مىنە, وسىنىڭ ءبارى ەل ىشىندە تاۋەلسىزدىك يدەياسىنىڭ كەڭىنەن تاراۋىنا كەڭ جول اشتى دەگىمىز كەلەدى. ويتكەنى سول كەزدە وسىنىڭ الدىندا جارىق كورگەن باسىلىمداردى شىعارىسۋعا بەلسەنە كىرىسكەن بەدەلدى قالامگەرلەر شوعىرى پايدا بولعان ەدى. ماسەلەن, «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ بەلسەندى اۆتورلارى احمەت بايتۇرسىنوۆ, مىرجاقىپ دۋلاتوۆ, ءاليحان بوكەيحانوۆ, ماعجان جۇماباەۆ, مۇحامەتجان سەرالين, ءسابيت دونەنتاەۆ, شاكارىم, عۇمار قاراشەۆ, ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەەۆ, جانسۇلتان سەيدالين, جيھانشا سەيدالين, بەيىمبەت مايلين, ت. ب. وزدەرىنىڭ وي-پىكىرلەرىن, ەلدى تولعاندىرعان ماسەلەلەردى ەندى «قازاق» گازەتىنە جازا باستادى.
ماسەلەن, احمەت بايتۇرسىنوۆ وسى گازەت بەتىندە جەر تۋرالى, قازاق ەلىنىڭ شەت ەلدەرمەن قارىم-قاتىناسى, كەيىن سوۆەتتىك بيلىك يمپەرياليستىك سوعىس دەپ اتاعان قاندى قىرعىنعا قاتىسقان مەملەكەتتەردىڭ قازاق ەلىنە تيگىزگەن اسەرى تۋرالى ماقالالارى جارىق كوردى. گازەتتىڭ بىرنەشە نومىرىندە جارىق كورگەن «قازاقتىڭ باس اقىنى» اتتى ماقالاسىندا اباي قۇنانباەۆتىڭ شىعارماشىلىعى, ءومىربايانى تۋرالى كەڭىنەن وي تولعايدى.
«قازاق» گازەتىندە ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ەكى جۇزگە جۋىق ماقالالارى مەن اۋدارمالارى باسىلعان. قازاق ەلىنىڭ جەرى, وتىرىقشى بولۋى, پاتشا وكىمەتىنىڭ قازاق جەرىندە جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتى, سوت, اكىمشىلىك تۋرالى باي ماعلۇماتتار بەرىلگەن. عىلىمي ماقالالارىندا شوقاننىڭ, ابايدىڭ, شاكارىمنىڭ ەڭبەكتەرىنە سىلتەمە جاساي وتىرىپ قۇندى پىكىرلەر, تۇيىندەر جاسايدى. ن. ماركەستىڭ, ل. تولستويدىڭ, ا. چەحوۆتىڭ اۋدارمالارىن باسقان.
مىرجاقىپ دۋلاتوۆ «قازاق» گازەتىن شىعارۋ جولىندا احمەت بايتۇرسىنوۆقا قوسىلىپ بارلىق قيىندىقتى بولىسۋمەن بىرگە گازەت بەتىندە قازاق ەلىنىڭ تاريحى, ادەبيەتى, مادەنيەتى, ساياسي جاعدايى تۋرالى ماقالالارىمەن قاتار اڭگىمە, ولەڭ, شىققان كىتاپتارعا پىكىر جازعان. قازاق تاريحىنداعى «اقتابان شۇبىرىندى», 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس, شوقان ءۋاليحانوۆ, اباي قۇنانباەۆ تۋرالى ماتەريالدارى جارىق كوردى.
قازاق زيالىلارىنىڭ وسىنداي جانكەشتى ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە 1905 جىلدان بەرى الاش قوزعالىسى قۇلاشىن كەڭگە سەرمەپ, بىرتە-بىرتە الاش پارتياسىنا ۇلاستى, ال ونىڭ باعدارلاماسى «قازاق» گازەتىندە جاريالاندى.
الاش پارتياسى يدەيالارىن ەلگە تانىتۋدا قازاق ءباسپاسوزىنىڭ ءرولى وتە جوعارى بولدى. الاش ارمانى – بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان! ەندەشە ءبىز ءاربىر ازامات وسىدان ءجۇز جىل بۇرىنعى ۇلتتىق ۇلى يدەيالاردىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ دا نەگىزى رەتىندە بەرىك ورنىعۋىنا مۇددەلى بولۋعا ءتيىسپىز. ويتكەنى الاش يدەياسى – ۇلتتىق يدەيا. ول وتانشىلدىققا, مەملەكەتشىلدىككە, بىرلىككە ۇندەيدى.
«قازاق» گازەتىندە بەس جىل بويى جاريالانعان ۇلتتىق مۇراتتار جيناقتالىپ, قورىتىندىلاي كەلە الاش پارتياسىنىڭ الداعى مىندەتتەرىن ايقىنداپ بەردى. ءسويتىپ, ونىڭ, ياعني الاش پارتياسىنىڭ باستى باعىتى بەس ارناعا كەلىپ توعىستى. ولار مىنالار: 1) جەرگە ەڭ الدىمەن قازاق يە بولۋى كەرەك. 2) جەردىڭ استى-ءۇستىنىڭ بايلىعىن قازاق پايدالانۋى كەرەك. 3) ءوز ءونىمىن ءوزى وندىرەتىن دەربەس ەكونوميكاسى قاجەت. 4) قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىلىگى, ءدىنى مەن ءدىلىنىڭ ۇستەمدىگى بولۋ كەرەك. 5) ءبىلىمىنىڭ دامۋى قاجەت. مىنە, وسى بەس باعىت ءبىر عاسىردان كەيىن, بۇگىن دە ءبىز ءۇشىن وزەكتى بولىپ وتىرعانىن كىم جوققا شىعارا الادى؟
مىنە, الاش پارتياسى بەلگىلەپ كەتكەن وسى ماقسات-مۇددەلەر بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ستراتەگيالىق دامۋ جوسپارىمەن ۇندەسىپ تۇر. ماسەلەن, الاش كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى مىنا پىكىرى ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا ونى تاپ بۇگىن ايتىپ تۇرعانداي ەستىلەدى. ول بىلاي دەگەن ەدى. «… كەلىمسەك ەلەمەنت تۇرعىلىقتى حالىقتى جۇتىپ قويارى ءسوزسىز. سوندىقتان دا ءبىزدىڭ الدىمىزدا ەڭ الدىمەن قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىز ءومىر ءسۇرۋ-سۇرمەۋى, بولۋ-بولماۋى باستى ماسەلە بولىپ تۇر. مىنانى ەشقاشان ەستەن شىعارۋعا بولمايدى: تاۋەلسىز دەربەس ومىرگە ءوزىنىڭ انا تىلىندە سويلەيتىن جانە ءتول ادەبيەتى بار حالىق قانا تالاسا الادى. بۇل جاعىنان الىپ قاراساق, ءبىزدىڭ جاعدايىمىز ءماز ەمەس. قازاق ۇلتىنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءوزى پروبلەماعا اينالىپ بارا جاتىر». مىنە, اقاڭنىڭ وسى ەسكەرتۋىن ءبىز ءاردايىم ەستە ساقتاۋىمىز كەرەك-اق.
«قازاق» گازەتىن ءسوز ەتكەندە ءبىزدى وسىنداي وي-ورىمدەر مازالاي بەرەدى.
امانتاي كاكەن,
جۋرناليست
