ەدىل مامىتبەكوۆ, قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى سەناتىنىڭ دەپۋتاتى
مەملەكەت باسشىسى ءوز جولداۋىندا تاياۋ جىلدارعا ارنالعان جۇمىس باعدارلارىن ناقتىلاپ بەردى. باستى ارقاۋ – ينتەرنەت, موبيلدىك جانە سەنسورلىق جۇيەلەر ارقىلى جۇزەگە اسىرىلاتىن ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك شارالاردىڭ جاھاندىق جۇيەسىن پايدالانا وتىرىپ, قازاقستاندا «تسيفرلىق ەكونوميكانى» دامىتۋدىڭ قاجەتتىلىگى.
بۇگىنگى تاڭدا تسيفرلىق الەم جاھاندىق دەڭگەيدە وزگەرگەنىنە قاراماستان, سەنىڭ سول وزگەرىستەرگە دايىن ەكەندىگىڭدى سۇرامايدى. قازاقستان ءۇشىن تسيفرلىق جۇيە – شيكىزاتتىق ەكونوميكا «ۆورونكاسىنان» شىعۋدىڭ ايقىن جولى.
مەن رەفورمالاۋدىڭ 10 ماڭىزدى باعدارىنان وزگەلەرىن جۇزەگە اسىرۋمەن تىعىز بايلانىستى نەگىزگى ۇشەۋىن ەرەكشە اتاپ وتەر ەدىم. بىرىنشىدەن, بۇل – جاڭا تەحنولوگيا نەگىزىندە يندۋستريالاندىرۋدى جەدەلدەتۋ, ەكىنشىدەن – ادام كاپيتالى, ۇشىنشىدەن – ءتيىمدى مەملەكەتتىك باسقارۋ.
ءبىرىنشى مىندەت وزىمەن بىرگە «رەسۋرستىق پوتەنتسيالدى دامىتۋدى», «اقىلدى» تەحنولوگيا مەن باسقا دا تۇيىندەس ماسەلەلەردى قامتيدى. ال ادام كاپيتالىنىڭ تەڭگەرمەلى دەڭگەيىنسىز, بۇعان قوسا, ءتيىمدى مەملەكەتتىك باسقارۋسىز جاڭا تەحنولوگيا نەگىزىندەگى يندۋستريالاندىرۋ مەن تسيفرلىق تەحنولوگيالار ارقىلى دا الەمدىك ورتاداعى قازاقستاننىڭ شيكىزاتتىق ەكونوميكادان شىعۋىن ءارى باسەكەلەستىك باسىمدىعىن جوعارىلاتۋدى ەشقاشان جۇزەگە اسىرا المايدى. شەشۋشى ناتيجە – رەسۋرستىق-ەنەرگوۇنەمدەۋ تەحنولوگياسى مەن ءوندىرىس نەگىزىندە يندۋستريالدى-تسيفرلىق «جاسىل» ەكونوميكاعا كوشۋ.
جولداۋدا ادام كاپيتالىنا جان-جاقتى ءارى ەرەكشە سيپاتتا كوڭىل بولىنگەن. ەكونوميكانىڭ بارلىق سالاسىن قامتيتىن الەمدىك ستاندارت دەڭگەيىندەگى وتاندىق كادرلار پوتەنتسيالىن دايارلاۋعا ەرەكشە ءمان بەرىلەدى. بۇل ورتالىق اتقارۋشى ورگاندارعا جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەپ, جۇمىسپەن قامتۋ رىنوگىن قالىپتاستىرۋدا جۇيەلى ءادىس ەنگىزۋىنە مۇمكىندىك تۋعىزادى. وسىعان وراي, ەل ەكونوميكاسىنىڭ كادرلارعا قاتىستى ناقتى قاجەتتىلىگىن ەسەپتەۋ ارقىلى ەڭبەك رىنوگىنداعى سۇرانىس پەن ۇسىنىستى تەڭەستىرۋدى قامتاماسىز ەتۋ كەرەك.
ەل پرەزيدەنتى «مۇناي مولشىلىعى» ءداۋىرىنىڭ اياقتالۋ كەزەڭى جاقىنداعانىنا, ءارى قاراي مەملەكەتتىڭ دامۋ قارقىنىنىڭ ساقتالۋى مەن جوعارىلاۋى جاڭا ساپالى ارەكەتتەردى قاجەت ەتەتىندىگىنە باسا نازار اۋداردى. سوندىقتان قازاقستاندا «ستراتەگيا-2050» قابىلدانىپ, 5 ينستيتۋتسيونالدىق رەفورمانى ورىنداۋ بويىنشا ۇلت جوسپارى – 100 ناقتى قادام, يندۋستريالاندىرۋ جانە «تسيفرلىق قازاقستان» باعدارلامالارى جۇزەگە اسىرىلۋدا. بۇلار قازىرگى زاماننىڭ وكتەم تالابىن ءوسىپ-وركەندەۋدىڭ جاڭا مۇمكىندىكتەرى رەتىندە پايدالانۋعا جول اشادى.
جولداۋدا بارلىق سالادا ينتەللەكتۋالدىق جۇيە مەن «اقىلدى» تەحنولوگيانى ەنگىزۋ جانە تسيفرلاندىرۋ, اۆتوماتتاندىرۋ ماسەلەلەرىنە ەرەكشە ءمان بەرىلگەن, ويتكەنى بۇلار تسيفرلىق تەحنولوگيانىڭ نەگىزى بولىپ سانالادى.
استانادا وتكىزىلگەن «ەكسپو-2017» كورمەسى پروگرەستىڭ قانداي ۇمتىلىسپەن العا جىلجۋ قارقىنىن كورسەتتى. ەنەرگوتيىمدىلىك پەن ەنەرگوۇنەمدەۋ جالپىلىق سيپاتتى, ال يندۋستريالاندىرۋ يننوۆاتسيالىق دارەجەنى يەلەنۋى ءتيىس. بىرقاتار قازاقستاندىق ءوندىرىس ورىندارىن تسيفرلىق جۇيەگە كوشىرۋگە ارنالعان پيلوتتىق جوبالار مەن بۇل تاجىريبەلەردى تاراتۋ وڭىرلەردەگى تەحنولوگيا ترانسفەرتىنىڭ ناقتى قادامدارىنىڭ بىرىنە اينالادى.
بۇگىنگى تاڭدا اگروونەركاسىپ كەشەنىن جەتىلدىرۋ بارىسىندا شيكىزات يندۋسترياسىن ۇيىمداستىرۋعا, تابيعي رەسۋرستاردى باسقارۋ ىسىنە, كەشەندى اقپاراتتىق تەحنولوگيالىق پلاتفورماعا, «اقىلدى» تەحنولوگيانى ەنگىزۋگە سىندارلى تۇردە باسقاشا ويلانۋعا تۋرا كەلەدى.
كەز كەلگەن تەحنولوگيا ادام ءبىلىمىنىڭ جەمىسى بولىپ تابىلادى, ال تسيفرلىق ەكونوميكا ءبىلىم ەكونوميكاسىمەن تىعىز بايلانىستى. سوندىقتان جولداۋدا بارلىق جاس دەڭگەيىندەگى ازاماتتاردى قامتيتىن ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭا وزىق جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدى جەدەلدەتۋ مىندەتى قويىلدى. ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىنىڭ ماڭىزدى باسىمدىعى جاڭا ءبىلىمدى يگەرۋ مەن شۇعىل وزگەرىستەرگە ۇنەمى بەيىمدەلۋ قابىلەتتىلىگىن جەتىلدىرە ءبىلۋى ءتيىس.
ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا ءوز ينۆەستيتسيالىق جوباسى مەن ەكسپورتتىق پوتەنتسيالى بار ەكونوميكانىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە قاراۋ كەرەكتىگى ءدال ۋاقىتىندا ايتىلدى. وسىعان ساي, ەل ەكونوميكاسى سالالارىنىڭ دامۋىندا تاريحي ورنى بار – مەتاللۋرگيا, مۇنايگازحيميا, اوك, بيوفيزيكا – تەحنيكالىق, سونىمەن بىرگە الدىڭعى قاتارداعى ءىت-تەحنولوگيالاردا عىلىمي ءارى پراكتيكالىق زەرتتەۋلەر باسىمدىعىنا يە ىرگەلى جانە قولدانبالى عىلىمدى جەدەل دامىتۋعا تۋرا كەلەدى.
ەلىمىزدى يندۋستريالاندىرۋ سالاسىندا جوعارى ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ نەگىزى بولىپ سانالاتىن جوعارى كاسىبي جۇمىسشى كادرلاردى دايارلاۋعا باعىتتالعان جاستاردى تەگىن كاسىبي-تەحنيكالىق بىلىممەن قامتاماسىز ەتۋ جوباسىنىڭ جولداۋدا جالعاسىن تابۋى زور قولداۋعا يە بولدى.
قازاقستانداعى بار جەتىستىكتەرىمىزدىڭ ورتالىعى ءارى تىرەگى – ءبىزدىڭ استانامىز. 2018 جىل – استانا قالاسىنىڭ 20 جىلدىق مەرەيتوي جىلى. جولداۋ ءبىزدىڭ الدىمىزعا زور مىندەت قويدى. ول – «Smart City»-ءدىڭ ستاندارتتى «ەتالونى» بولۋ جانە ونى قازاقستاننىڭ بارلىق قالالارىندا ءوربىتۋ. بۇل تۇستا «اقىلدى» قالالار وڭىرلىك دامۋ مەن ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىنىڭ جوعارىلاۋ لوكوموتيۆى بولۋى ءتيىس.
مىسالى, استانا قالاسىندا «ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن كەشەندى قامتاماسىز ەتۋ جۇيەسى» جوباسى, «Smart مەكتەپ», «Smart كوشە جارىقتاندىرۋ», «Smart ەمحانا» جانە ت.ب. باعدارلامالار بويىنشا باستامالارى جۇزەگە اسىرىلۋدا. «Smart City» تەحنولوگياسىن ەنگىزۋ مەگاپوليستەر ماسەلەسىن شەشۋگە, ولاردىڭ دامۋىنا مول مۇمكىندىك بەرىپ, قالا تۇرعىندارىنىڭ قاۋىپسىزدىگىن, جايلى دا ىڭعايلى ءومىر ءسۇرۋ جاعدايىن جاقسارتاتىنىن الەمدىك تاجىريبە كورسەتىپ وتىر.
2018 جىلعى جولداۋدىڭ ەڭ باستى ەكى ەرەكشەلىگىن اتاپ وتۋگە ءتيىسپىز. ءبىرىنشىسى قازاقستان مەن الەمدىك ەكونوميكا ءۇشىن ماڭىزدى سانالاتىن جاعدايلارعا پراگماتيكالىق كوزقاراستان تۇرادى, وندا الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى 30 ەلى قۇرامىنا ەنۋ بويىنشا داعدارىسقا قارسى باستى-باستى باعدارلامالار مەن ناقتى قادامدار ايقىندالعان. ءبىزدىڭ ستراتەگيامىز – العا ۇمتىلۋ مەن جەتىلە ءتۇسۋ, باستامالار مەن بەلسەندىلىك, ينۆەستيتسيا تارتۋ مەن جاڭا جوبالار. ەكىنشىسى – جولداۋداعى 10 باعداردىڭ بارلىعى ءوزارا تىعىز بايلانىستى, ولاردىڭ ارقايسىسىن ساپالى تۇردە جۇزەگە اسىرۋ تەك ءبارىن ورىنداعاندا عانا جەتىستىككە يە بولادى.
تسيفرلىق ەكونوميكا سالاسىندا ءوزىمىزدىڭ كادرلىق, ينتەللەكتۋالدىق, تەحنولوگيالىق باسىمدىقتارىمىزدى جەتىلدىرۋ ءۇشىن تومەندەگىدەي باعىتتار بويىنشا ارەكەت جاساۋدى ۇسىنامىن:
1) ەكونوميكانىڭ بارلىق سالاسىندا تسيفرلىق تەحنولوگيانى ەنگىزۋ ءۇشىن زامانعا ساي ءنورماتيۆتى بازا قۇرۋ, مەملەكەتتىڭ, بيزنەس پەن ازاماتتاردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا شەشىمدەر قابىلداۋ;
2) وندىرىستەردى تسيفرلاۋ جولىمەن جۇرەتىن, مالىمەتتەردىڭ مول قورىن تالداپ-سارالاۋمەن بەلسەندى اينالىساتىن كومپانيالارعا قولايلى جاعدايلار جاساپ, قولداۋ كورسەتۋ;
3) تسيفرلىق ەكونوميكانىڭ وزىندىك دامۋىنا جول اشاتىن مەملەكەتتىك-جەكە سەرىكتەستىك نەگىزىندە تسيفرلىق ەكونوميكانىڭ ينفراقۇرىلىمىن قۇرۋ, توسقاۋىلداردى الىپ, بيزنەسكە كەدەرگى جاساماۋ;
4) تسيفرلىق ەكونوميكا سالاسى بويىنشا ماماندار دايارلاۋدى ۇلعايتۋ جانە جالپى تسيفرلىق ساۋاتتىلىققا قول جەتكىزۋ;
5) ەل پرەزيدەنتىنىڭ «بەسىنشى جول» ماقالاسىندا كورسەتىلگەندەي, ونىڭ ءۇش الىبى – باسقارۋدىڭ تەحنيكا-تەحنولوگيالىق, ۆاليۋتا-قارجىلىق جانە الەۋمەتتىك-ساياسي قۇرىلىمىن يننوۆاتسيالىق دامىتۋ جولى ارقىلى ءتيىمدى مەملەكەتتىك باسقارۋدى قامتاماسىز ەتۋ.
ءتۇرلى سالاداعى تسيفرلىق ەكونوميكانىڭ دامۋىنا كەدەرگى جاسايتىن زاڭناما جۇيەسىندەگى شەكتەۋدى ىقشامداۋ كەرەك. ەسكىرگەن ءارى توزىعى جەتكەن تالاپتاردان ارىلىپ, سالاارالىق ينستيتۋتتاردى جاڭارتۋ ءىسى كەزەك كۇتتىرمەيدى. مىسالى, قاعاز جۇزىندەگى ەڭبەك شارتى مەن ەڭبەك كىتاپشاسىن جۇرگىزۋدەن ارىلعان ءجون. قاشىقتىقتان جۇمىس اتقارۋدىڭ تەحنولوگيالىق مۇمكىندىگى ادامداردىڭ قايدا جۇمىس ىستەيتىنىن ەمەس, ونىڭ قۇزىرەتى جۇمىسقا ساي كەلەتىندىگى ماڭىزدى بولۋىنا اكەپ سوعادى. ەڭبەك زاڭىن وزگەرتۋ موبيلدىك دەڭگەيدى جوعارىلاتىپ, تسيفرلىق ەكونوميكانىڭ دامۋىنا يمپۋلس بەرەدى.
اعىمداعى زاڭنامالىق شەكتەۋدى الىپ تاستاۋ تسيفرلىق ەكونوميكا ماسەلەلەرىن رەتتەيتىن كەشەندى زاڭنامانى ازىرلەۋ ءىسىن تالاپ ەتەدى. مەنىڭ پايىمداۋىمشا, تسيفرلى ەكونوميكا نەگىزىندە تسيفرلى كودەكس نەمەسە زاڭ قابىلداۋ كەرەك.
سونىمەن بىرگە, تسيفرلىق زاڭناما ماسەلەلەرىمەن اينالىساتىن ارنايى كافەدرالارى بار جوعارى وقۋ ورىندارى نەگىزىندە قۇزىرەتتىلىك ورتالىعىن قۇرۋ كەرەك, ولار زاڭگەرلەردى ەمەس, اقپاراتتىق تەحنولوگيا سالاسىنان حاباردار كاسىبي كادرلار دايارلايدى.
بۇدان باسقا, بولىپ جاتقان وزگەرىستەرگە جىلدام بەيىمدەلە الاتىن تسيفرلىق ەكونوميكانىڭ باسقارۋ تەتىگىن وزگەرتۋ كەرەك. وزگەرىستەر ءجيى بولعان سايىن مەملەكەتتى باسقارۋ ءىسىن سوعان بەيىمدەپ ۇلگەرۋگە ءتيىسپىز. وكىنىشكە قاراي, بىزدە ءنورماتيۆتى قۇقىقتىق اكتىلەردى قابىلداۋ ۇدەرىسى شەكسىز بيۋروكراتتالعان. مىسالى, ءبىر عانا قۇقىقتىق اكتىنى قابىلداۋ ءۇشىن ەكى ايدان ءۇش ايعا دەيىن, كەيدە ودان دا ۇزاق ۋاقىت كەتەدى. قازىرگى جاعدايدا شەگى جوق كەلىسىمدەر مەن ۇزاققا سوزىلاتىن بيۋروكراتتىق راسىمدەۋلەرگە جول جوق.
ۇيلەستىرۋ شاراسىنا جۇمىس اتقارۋدىڭ تسيفرلىق كەڭىستىگىن قۇرۋ مەن ءنورماتيۆتى قۇجاتتار كەلىسىمى ەسەبىنەن قول جەتكىزۋگە بولاتىن شىعار. ەكسپەرتتەر الدەقايدا قاتاڭداۋ وزگەرىستەردى ۇسىنادى: ءنورماتيۆتى اكتىلەردى ۇيلەستىرمەي-اق, ءوز نورمالارىنىڭ نەگىزىنە سۇيەنەتىن ۇستانىمدى شەشىمدەر مەن الگوريتمدەردى ۇيلەستىرسە جەتكىلىكتى. مۇنداي پيلوتتىق جوبالار تسيفرلىق باسقارۋ جۇيەسىنە ەنۋ بارىسىنداعى العاشقى قادام بولىپ, ال قازاقستان تسيفرلىق ەكونوميكا ماسەلەلەرىن شەشۋدەگى وسىنداي جولدارى ارقىلى الەمدىك كوشباسشىعا اينالار ەدى.
مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ جاھاندىق داعدارىس – جاڭا مۇمكىندىكتەر, ەڭ باستىسى – سولاردى ەل يگىلىگى ءۇشىن پايدالانا ءبىلۋىمىز كەرەكتىگىن بىرنەشە رەت اتاپ وتكەن بولاتىن. ءبىز ەل پرەزيدەنتىنىڭ باسشىلىعىمەن جولداۋدا كورسەتىلگەن بارلىق باسىمدىققا يە ماقساتتار مەن مىندەتتەردى جەمىستى جۇزەگە اسىراتىنىمىزعا نىق سەنىمدىمىن.
