بەرىك دوستىقتا, تىعىز قارىم-قاتىناستا ءومىر ءسۇرۋى قاجەت
تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعانىنا جيىرما ءۇش جىلعا اياق باسقان قازاقستان – الەم كارتاسىنان ويىپ تۇرىپ ورىن العان كەمەل مەملەكەت. سىرتقى, ىشكى ساياساتىن ءوزى ايقىندايتىن, جەر ءۇستى, توپىراق استى بايلىعى مول, ءوزىن-ءوزى اسىراۋعا مۇمكىندىگى جەتەرلىك ەل. شەكارامىز سولتۇستىكتە – ورمانداي ورىس ەلىمەن, شىعىستا – قاپتاعاي قىتايمەن, وڭتۇستىكتە – باۋىرلاس قىرعىز جانە وزبەك اعايىندارمەن ءتۇيىسىپ جاتىر. بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەتتىك شەكارامىزدى حالىقارالىق تالاپتارعا ساي زاڭداستىرىپ, بەكىتىپ تە الدىق. كوپۆەكتورلى ساياسات ۇستانامىز. اتا-بابالارىمىز عاسىرلار بويى ارمانداعان ەگەمەندىككە تاعدىردىڭ سىيىمەن قول جەتكىزگەن باقىتتى ۇرپاقپىز. ەندىگى ماقسات – سول جەتىستىكتەرىمىزدى باياندى ەتە وتىرىپ, ەلدى عالامدىق وركەنيەت كوشىنىڭ الدىڭعى لەگىنەن كورسەتۋ. ول ءۇشىن نە ىستەمەك كەرەك؟ ارينە, ىڭعايلى ىقپالداستىق, ىمىرالى ىنتىماقتاستىق قاجەت. دەربەس مەملەكەتپىز دەسەك تە, جاھاندانۋ زامانىندا جان-جاعىمىزداعى كورشى مەملەكەتتەرمەن ەكونوميكالىق بايلانىستان مۇلدە تاۋەلسىز بولا المايمىز. ءتىپتى, ول مۇمكىن دە ەمەس. سوندىقتان, ءبىز كورشىلەرىمىزبەن بەرىك دوستىقتا, شىنايى قارىم-قاتىناستا ءومىر ءسۇرۋىمىز اسا قاجەت.
وسىعان وراي, قازاقستان پرەزيدەنتى: «مەملەكەتتەر ينتەگراتسياعا جەكە-دارا, وقشاۋلانىپ قول جەتكىزە المايتىن دۇنيەنى يەلەنۋ ءۇشىن بارادى, ال مۇنداي جاعدايدا ىقپالداسۋ ۇدەرىسى ەۆوليۋتسيالىق جولمەن, ساتىلاپ جۇزەگە اسقانى ابزال. ءبىز ءوز كۇشتەرىمىزدى بىرىكتىرگەندە ورتاق مۇددەگە قول جەتكىزۋدى كوزدەپ, بۇل ءىستى كەزەڭ-كەزەڭىمەن اتقارۋعا ءتيىسپىز. بۇگىنگە دەيىن ءبىز وسى جولمەن ءجۇرىپ, الدىمەن كەدەن وداعىن قۇردىق, ودان ءبىرتۇتاس ەكونوميكالىق كەڭىستىكتى قۇرۋدى اياقتاۋعا جاقىندادىق. الدىمىزدا ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداق قۇرۋ كەزەڭى تۇر» دەگەن ەدى ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىندا مينسكىدە وتكەن القالى جيىندا.
قازاقستان – حالىقارالىق قۇقىق سۋبەكتىسى. ەل اۋماعىندا ءىرى ترانسۇلتتىق كورپوراتسيالار جۇمىس ىستەپ تۇر. سوندىقتان, الەمدىك ەليتالارمەن تىعىز ىنتىماق قۇرماي, ولارمەن توننىڭ ىشكى باۋىنداي قارىم-قاتىناس جاساماي, دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇسۋ مۇمكىندىگى السىرەيدى.
ونىڭ ۇستىنە, ءبىزدىڭ جوعارىدا اتالعان كورشىلەرىمىزدەن ىرگەنى اۋلاق سالۋىمىزدى ىشتەي تىلەپ, اراعا وت سالۋدىڭ وڭتايلى ءساتىن كۇتىپ جۇرگەن كەيبىر مىسىقتىلەۋ كۇشتەردىڭ بار ەكەندىگى دە جاسىرىن ەمەس. ال, وسىنداي كەزدە دامىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتىڭ ءوز الدىنا وقشاۋلانۋى, ستراتەگيالىق جوسپارلاردان باس تارتۋى قالاي بولادى؟ قازاق اتام باعزى زاماننان «كورشىڭمەن تاتۋ بول» دەمەي مە؟
بۇل قاعيدانى ميلليارد جارىمعا جۋىق حالقى بار اسپاناستى ەلىمەن ارادا ۇنەمى ەسكەرىپ وتىرۋ ارتىقتىق ەتپەيدى. راسى كەرەك, قىتاي كومپانيالارىنىڭ قازاقستاندىق شيكىزات كاسىپورىندارىن ساتىپ الۋعا تالپىنىسى كوپشىلىككە ۇناي بەرمەسى انىق. ال, قازىرگى كەزدە بىزدەگى جەر قويناۋىن پايدالانۋشى قىتايلىقتار تۋرالى, ولاردىڭ ەكولوگيالىق تالاپتار مەن ەڭبەك تارتىپتەرىن تولىق ساقتاي بەرمەيتىنى حاقىنداعى مالىمەتتەر بۇل سالادا قوردالانعان ماسەلەلەردىڭ جەتكىلىكتى ەكەندىگىن كورسەتەدى. ءتىپتى, ولاردىڭ قازاقستاننىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرىن جالعا الۋ, ازىق-تۇلىك تاۋارلارىن ەكسپورتتاۋ توڭىرەگىندەگى ۇمتىلىستارى دا بىرقاتار نارازىلىقتارعا ۇشىرادى. بەيجىڭدىك جەكە فيرمالاردىڭ الماتى, قىزىلوردا, جامبىل, شىعىس قازاقستان وبلىستارىنان 1 ميلليون گەكتار جەردى جالعا الۋىن قازاقستاندىقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى قولدامادى. تەك سارابدال ساياسات ارقىلى تەڭ قۇقىلى, ىنتىماقتاستىق ورناتىپ, تۇيتكىلدى ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى تارقاتىلعان سىڭايلى. ونىڭ ءبىر كورىنىسى – شيكىزات سالاسىندا قازاقستان كەنىشتەرىندەگى شەتەلدىك ۇلەستى 25-30 پايىزدىق دەڭگەيدەن اسىرماۋ جولى بەلگىلەنگەنى.
ءيا, وسى نەگىزدە شىعىستاعى كورشىلەرىمىزبەن دوستىق قارىم-قاتىناس پەن ىسكەرلىك ىنتىماقتاستىقتى نىعايتا بەرگەنىمىز ءتيىمدى. دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا تۇسكەن بۇل ەلدىڭ اسكەري الەۋەتى عانا ەمەس, گەوساياسي دارەجەدەگى ورنى دا بىزدەن وسى مۇمكىندىكتەردى ۋىستان شىعارماۋدى تالاپ ەتەدى. ءبىر عانا مىسال, قازاقستان اۋماعى ارقىلى اسا ءىرى تۇركىمەنستان-قىتاي گاز قۇبىرى وتەدى. ءارى ءبىزدىڭ مۇناي قورىمىزدىڭ ۇشتەن ءبىرى قىتاي كومپانيالارىنىڭ باقىلاۋىندا. سوندىقتان, وسى تۇرعىداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ قىرى مەن سىرىن ءجىتى زەرتتەپ, ىقتيمال قولايسىزدىقتاردان الدىن الا قۇتىلىپ وتىرۋىمىز قاجەت-اق.
ال, ەندى سولتۇستىكتەگى شەكارامىزدىڭ جايىنا كەلسەك, رەسەي – فەدەراتسيالىق ەل. جەر كولەمى جاعىنان دۇنيەجۇزىندە ءبىرىنشى ورىن الادى. ءجۇز ەلۋ ميلليونعا تارتا حالقى بار. قورعانىسىنا جىل سايىن 70-80 ميلليارد دوللار قارجى بولەدى. وعان قوسا, الەمنىڭ الپىس التى مەملەكەتىندە اسكەري بازاسى مەن تەحنيكاسى بار ەكەندىگىن ماقتان تۇتادى.
اسىرەسە, كەيىنگى كەزدەگى ۋكراينا توڭىرەگىندە قالىپتاسقان جاعدايعا بايلانىستى رەسەيدىڭ ۇستانىمى ءجيى سىنعا ۇشىراپ تۇر. ايماقتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ بىردەن-ءبىر قۇقىقتىق نەگىزدەرى بولىپ ەسەپتەلەتىن 1994 جىلدىڭ 5 جەلتوقسانىندا بۋداپەشتتە قابىلدانعان مەموراندۋمدا اقش, رەسەي جانە ۇلىبريتانيا سياقتى الپاۋىت مەملەكەتتەر ۋكراينا, بەلورۋسسيا جانە قازاقستان شەكارالارىنىڭ بەرىكتىگىنە, اۋماقتىق تۇتاستىعى مەن قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەرگەن بولاتىن. بىراق, رەسەيدىڭ كۇنى كەشەگى قىرىمعا قارۋلى كۇشتەرىن كىرگىزۋ جونىندەگى شەشىمى كەيدە قاۋىپسىزدىككە قاتىستى قۇقىقتىق قاعيدالار مەن حالىقارالىق كەلىسىمدەردىڭ دە قاعاز بەتىندە قالىپ قوياتىنىن اڭعارتتى.
باتىستىڭ رەسەيگە ەنگىزىلىپ جاتقان سانكتسيالارى قازاقستانعا قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن دەگەن ساۋالدار بار. بىراق, بۇل تۋرالى بيلىك تارماقتارى: «ونىڭ بىزگە ەش اسەرى جوق. ول سانكتسيالار ازىرگە جەكەلەگەن ادامدارعا قاتىستى جاسالۋدا» دەپ جۇباتادى.
الايدا, ۋكراينانىڭ دونەتسك, لۋگانسك وبلىستارىنداعى, اسىرەسە, سلاۆيانسك مەن ماريۋپول قالالارىنداعى قاقتىعىستار ادام شىعىنىنا الىپ كەلدى. ول ول ما, 11 مامىردا وسى اتالعان ەكى وبلىستا رەفەرەندۋم ءوتىپ, وزدەرىن «تاۋەلسىز حالىق رەسپۋبليكاسى» دەپ جاريالاۋدا.
مۇنى باتىس ەلدەرى, ەۋرووداق زاڭسىز دەپ تانىپ, مويىندامادى ءارى رەسەيدىڭ «ارانداتۋشىلىعى» رەتىندە باعالادى. اسىرەسە, اقش پرەزيدەنتى ب.وباما: «وسى قادامدار ۋكراينادا 25 مامىرداعى پرەزيدەنت سايلاۋىنا كەدەرگى كەلتىرىلەتىن بولسا, ءبىز رەسەيگە جاڭا سانكتسيالاردى بۇرىنعىدان دا كۇشەيتەمىز» دەپ ءدوڭايبات كورسەتتى.
وسىلاردى قاپەرگە الا وتىرىپ, بىزگە ەندى سىرتقى ساياساتتا مەيلىنشە تەڭ قۇقىلى, سالماقتى ءارى ساليقالى ارەكەتكە كوشۋ, سونداي-اق, ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستاردى دامىتا وتىرىپ, تۇپكى مۇددەنى ەستەن شىعارماۋ قاجەتتىگى سەزىلەدى.
تاڭاتار تولەۋعاليەۆ
