قازاقتىڭ حاس باتىرى

قاي زاماندا بولماسىن قازاقتىڭ ارىس­تان جۇرەكتى, اتان جىلىك ۇلدارىنىڭ با­تىر­لىق داڭقى تاريح پاراقتارىنا التىن ارىپتەرمەن ادىپتەلگەن. مىنە, سول سياقتى اتا-باباسىنىڭ تەكتى قانى تامىرىندا تۋلاعان حاس باتىر ۇلدارىنىڭ ءبىرى, ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قاھارمانى راسۋل ەسەتوۆ بولاتىن.

قارقارالى ۋەزى, سارىبۇلاق بولىسىنىڭ قازاعى قاراكەسەك-شۇبىرتپالى ەسەت بايىمبەتۇلىنىڭ كىندىگىنەن قالعان جالعىز تۇياعى وسى راسۋل ەسەتوۆ ەدى. راسۋلدىڭ اكەسى حح عاسىردىڭ باسىندا تۋىلعان دۇربەلەڭدەر مەن دۇمپۋلەر كەزىندە ءوز توڭىرەگىندەگى تۋما-تۋىس, اعايىندارىمەن بىرگە تاعدىر تاۋقىمەتىمەن سوناۋ ارقا جەرىنەن, قارقارالىدان قاسيەتتى تۇركىستان جەرىنە كەلىپ تاشكەنت (قىبراي), تۇركىستان (اشا, تەكە) وڭىرلەرىنە قونىس اۋدارادى. كەيىن اتاقتى قاز داۋىستى قازىبەك بي جانە ابىلاي حاننىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىگى سەركە باتىردىڭ ۇلى, ۇزاق جىلدار تۇركىستان قالاسىنىڭ داتقاسى بولعان باباسى ءحاننابي سەركەۇلى جاتقان قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە جاقىن تارتىپ, تەكە اۋىلىندا تۇراقتاپ قالادى. مىنە, راسۋل باتىر 1924 جىلى وسى جەردە دۇنيە ەسىگىن اشقان.
بۇعاناسى قاتپاعان, نەبارى ون ەكى-اق جاسىندا اسقار تاۋداي اكەسىنەن ايىرىلىپ, جەتىمشىلىك تاعدىردى باستان كەشەدى. ءومىردىڭ نەبىر تاۋقىمەتىن تارتقان بوزبالا ون التى جاسىندا سۇراپىل سوعىس ءجۇرىپ جاتقان مايدان دالاسىنا جاس شاماسىن ءوسىرىپ, سۇرانىپ اتتانىپ كەتەدى.
1943 جىلدىڭ مامىر ايىنان باستاپ ۋكراين مايدانىنداعى سوعىسقا كىرگەن قازاقتىڭ قايسار ۇلانى جاسىنداي جار­قىلداپ, وجەت تە بىربەتكەي, جاۋجۇرەك باتىرلىعىمەن كوزگە تۇسەدى. جاۋىنا تۇيعىنداي تيگەن جاس قىران تالاي قاندى قىر­عىن سوعىستاردا كوزسىز ەرلىكتەر جاسايدى. قارت كاۆكازدان باستاپ رۋمىنيا, يۋگوسلاۆيا, پولشا, ۆەنگريا تاعى باسقا ەلدەردى فاشيستىك تەپكىدەن ازات ەتۋگە قاتىسادى. 20 جاسىندا الەكساندر ماتروسوۆتىڭ ەرلىگىن قايتالاپ, مايدان دالاسىن قاھارماندىعىمەن تاڭ قالدىرادى, كەڭەستەر وداعىنىڭ باتىرى اتانادى. 1945 جىلى 24 ماۋىسىمدا جەڭىس پارادىنا قاتىسىپ, ءوز پولكىنىڭ تۋىن بيىك كوتەرىپ وتەدى.
سوعىس اياقتالعاننان كەيىن ەكى جىل قىز­مەت ەتىپ, 1947 جىلى ەلگە ورالىپ, بەيبىت ومىردە دە ەل ءۇشىن ەڭبەك ءسىڭىردى.
2004 جىلى اتا-بابا قانى تامعان كيەلى سارىارقا جەرى – قارقارالىنى كورىپ تاماشالايدى. سول كەزدە تولقۇجاتىنداعى قاتە جازىلىپ كەتكەن ۇلتىنا قاتىستى «وزبەك» دەگەن اتاۋدى «قازاق» قىلىپ وزگەرتەدى. ەلباسى قۇرمەتپەن باتىر اتاعا اۆتوكولىك سىيلاعان ەدى. 2009-شى جىلى ارماندارىن ورىنداعان باتىر-اقساقال ومىردەن ءوتتى.
تومەندە كوپتەگەن حالىقارالىق جانە رەسپۋبليكالىق جىر دودالارىنىڭ جەڭىمپازى, اقىن احات ءاشۋۇلىنىڭ شۇرايلى ءتىل, تەرەڭ وي, ايىرىقشا ستيلىمەن جازىلعان ون بولىمنەن تۇراتىن پوەماسىنان باتىر اتامىزدىڭ سان-سالالى قىرلارى مەن ەرلىك عۇمىرىن, بار بولمىس-ءبىتىمىن جان-جاقتى وقىپ بىلە الاسىزدار. پوەما ىقشامدالىپ بەرىلىپ وتىر.

مارات ابسەمەتوۆ,
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

تۇركىستان – ەكى دۇنيە ەسىگى عوي,
تۇركىستان – ەر تۇرىكتىڭ بەسىگى عوي.
ماعجان

ءى
تەكتىدەن تۋعان ءبىر تۇياق

«اتىڭنان اينالايىن قارقارالى»,
قارقارالى – قاسيەت ارقاداعى.
شۇبىرتپالى اعىباي باتىر ەلى –
باعزى زامانداردان مەكەن ەتكەن,
ىرگەلى ەل كەڭگە كەتكەن شارتارابى.
ءتور التاي, سىر, جەتىسۋ, وتىراردى,
جايلاعان قانشاما ەلى, قانشا مالى.
قازاقتىڭ حاندىعى وردا تىككەن كەزدە,
كيەلى تۇركىستانعا ورتاداعى.
قاز داۋىستى قازىبەك سول ورداعا,
قىزمەت قىلعان ەكەن سان-سالالى.
ابىلاي, كەنەسارى, اعىبايلار,
قازاقتىڭ تەك بىرلىگى اڭساعانى.
شاقشاق جانىبەك پەنەن قارت بوگەنباي,
ەجەلدەن ەلگە قورعان ءنان قامالى.
تۇمەندەپ جاۋدى ايداعان باھادۇرلەر,
دەپ قانا ءدۇر ەلىمنىڭ جانسا باعى.
سول ەرلەردىڭ تاراعان ءبىر تامىرى,
بەل ۇرپاعى – ەسەتتەي بار ساڭلاعى.
جەبە عۇمىر تۇركىستانعا
شانشىلىپتى,
ءومىردىڭ تارتىلعاسىن سوم ساداعى.
تابان تىرەپ قالعان سوڭ ەسەت مۇندا,
وزبەكتىڭ گوزالىنان جار تابادى.
شاڭىراعىن كوتەرىپ, قازان اسىپ,
ۇلدى بوپ, اپپاق تاڭداي شام جانادى.
مولداسى ازان شاقىرىپ تۇركىستاننىڭ,
اللاعا مىڭ شۇكىر عىپ راسۋل دەپ,
ات قويىپ كۇللى جۇرتقا جار سالادى.
تەكتى اكە باۋىرىنا باستى ۇلىن,
شەكەسى تورسىقتاي بوپ مارقالادى.
راسۋل – راس ۇل بوپ ەرجەتىپتى,
باتىر دا پاراساتتى بار تالابى.
تۇبىندە دۇنيەنىڭ بايانى جوق,
كىم اجال اعىسىنا قارسى اعادى؟
توسىننان دۇنيەدەن ءوتىپ ەسەت,
جەتىم بالا, جەسىر جار زار سالادى.
«باسقا تۇسسە باسپاقشىل»
دەيدى حالىق,
كونۋدەن بولمايدى ەندى باسقا امالى.
ون ەكى جاسقا جاڭا جەتكەن بالا,
ۇزاق كۇن جۇمىس قىلىپ نان تابادى.
اكەسىز, شەشە باعۋ باسقا ءتۇستى,
«تاۋەكەل!»
قالدى باسقا قانشا امالى؟
بۇعاناسى قاتپاعان بوزبالانىڭ,
جۇگى بار جۇرەگى مەن ارقاداعى.
تەكتىدەن تۋعان ۇلدىڭ ءبىتىمى وزگە,
شىڭىراۋدان شىڭدارعا قول سوزادى.
شويىننان قۇيعان قۇرىش دەنەسى دە,
شىنىعىپ كۇرەكتەي بوپ نار تابانى.
ماڭدايى كەرە قارىس, بۇركىت قاباق,
مۇرىندى, الاقانداي بار شاناعى.
مويىماي قيىندىقتىڭ ازابىنا,
قاسقايىپ قاھارمانداي قارسى الادى.
كۇيبەڭى تاۋسىلمايتىن قۋ تىرشىلىك,
بىلىنبەي ءبىر بەلگىسى جاتىر سىرعىپ.
بەيمەزگىل شاڭىراعى شايقالعان سوڭ,
باسىندا اناسىنىڭ جەسىرشىلىك.
كوزىنە اكە ەلەستەپ جاس پارلايدى,
باسىندا قاسىرەتتى جەتىمشىلىك.
تەكە اۋىلىن اينالا شوپشەك تەرىپ,
جاعىسادى انانىڭ وتىن سىرىپ.
كەتكەندەي ەرتە ەسەيىپ ءبىر-اق كۇندە,
قاراكەت قامىن قىلدى ەرتە تۇرىپ.
قاسىرەت مۇجىسا دا قايىسپادى,
جاسىرىپ جۇرت كوزىنەن ءبىر كۇرسىنىپ.
«ەر – ەلى ءۇشىن» دەگەن ءسوز اتامدا بار,
جۇك كوتەرەر بولادى بوتاڭ دا نار,
جەتىم قالعان بوتانىڭ تىرسەگىنەن –
بەلگىلى شاڭىراق ارتار اتان بولار.
«ەجەلگى ەرتەگىنىڭ باتىرىنداي,
راسۋل الشى تۇسەر ساقاڭ بولار»
دەيدى جۇرت جاس بالانىڭ سويىن كورىپ,
«سۇيەنەتىن التىنداي اساڭ بولار!».
سول تۇستا قيان-كەسكى سوعىس بولىپ,
ءدۇبىرى جەتىپ جاتتى جاھانعا بار.
فاشيستەر دۇنيەنى دۇركىرەتىپ,
قاۋىپتى ءتوندىرىپتى توپان بولار.
«ەر جىگىت ۇيدە تۋىپ, تۇزدە ولەدى»,
جان سالىپ قورعايتىنى وتان بولار.
راسۋلدىڭ قۇلاعى تۇرىك ەدى,
ايتپاي ءبىلىپ تۇراتىن قاشاندا دا.
مايدانعا,
شاقىراتىن تىم الىسقا,
ستانسادان جوڭكىلگەن وتاربالار.
جاسى تولماي جاتسا دا ون سەگىزگە,
دەنەسى جيىرمامەن قاتار بولار.
باتىر تۇلعا راسۋل جاس «ءوسىرىپ»,
شىقپاقشى ەكىتالاي ساپارعا دا.
شەشەسىن ءبىر قۇدايعا اماناتتاپ,
كەتپەكشى قان مايدانعا كوپپەن بىرگە,
بولا كورسىن يللاھيم جاساعان جار!

ءىى
كيەلى قۇس جانە اق باتا

ءبىر كۇنى راسۋل جاس ءتۇس كورەدى,
تۇسىندە ءبىر عاجايىپ ءىس كورەدى.
موينى التىن, قاناتتارى كۇمىس ەكەن,
تەگەۋرىنى بولاتتان قۇس كەلەدى.
ۇشىپ كەلىپ قونادى يىعىنا,
اۋزىندا گاۋھار ەكەن تىستەگەنى.
سالدى ونى راسۋلدىڭ ۋىسىنا,
سول ساتتە ءبىر الاپات كۇش كەلەدى…
«ارۋاق!» دەپ ورنىنان اتىپ تۇردى,
تۇسىندە ىزدەپ كەلدى قۇس نەگە ونى؟
ءبىر اللاسى جۇرەكتە سۇيەنەرى,
نارتاي اقىن سىردىڭ ءدۇر سۇلەيى ەدى.
ەسەتپەنەن دوس بولعان ۇزەڭگىلەس,
نار اقىن دەپ ءھام قازاق سۇيەدى ەلى.
راسۋل ەسكە الدى اكە دوسىن,
تاۋى سول – تاعىلىم اپ, سۇيەنەرى.
«ءتۇسىمدى جورىتايىن جىر پىرىنە,
جانە دە باتا الام» دەپ تۇيەدى ەندى.
سىردىڭ سىرلى سارابدال ساڭلاعى,
نارتايدىڭ تۋعان جەرى شيەلى ەدى.
بەت الدى ول ەرتەلەتىپ شيەلىگە,
سۇيەم جەرى,
ەلى دە كيەلى ەدى.
«باتالى قۇل ارىماس» دەيدى قازاق,
شاپاعاتى نارتايدىڭ تيەر ەدى.
بەتىنەن جارىلقايدى باتالى ەردى,
جاۋ المايدى ەشقاشان اتالى ەلدى.
تامىرىندا تۋلاعان اتا قانى,
التىن كەزدىك ساندىقتا جاتا ما ەندى؟
نارتاي اقىن تىڭداپ اپ ءتۇستىڭ جايىن,
«الشى تۇسەر راسۋل ساقام ەدى!»
دەپ وعان قولىن جايىپ باتا بەردى:
«باباڭ باتىر سەركە ەدى,
سەرىگى ەتكەن ابىلاي.
توڭىرەكتەن جيناعان,
شاشىلعان ەلدى تارىداي.
ءباھادۇر ەر بار ەدى,
جانە دە كەنەسارىداي.
حان كەنەنىڭ باتىرى,
اتاڭ سەنىڭ اعىباي.
اتاڭنىڭ قۇسى كيەلى,
ارۋاقتى باتىر بولاسىڭ,
قونعان ەكەن باعىڭا-اي.
قارقابات اناڭ قولداسا,
جۇرەسىڭ جولدا ارىماي.
تەكتىدەن قالعان تۇياققا,
جار بولا كور!
ا, قۇداي!
قازىبەك باباڭ بي ەدى,
قازاقتىڭ قىلعان بىرلىگىن.
ءحاننابي باباڭ ءپىر ەدى,
بولجايتىن ءبارىن كۇن بۇرىن.
جاۋعا شاپساڭ ۇرانداپ,
وسىناۋ اتا-باباڭنىڭ,
اتىمەن شاپ قۇلىنىم.
جورىقتا جولىڭ وڭنان بوپ,
جاۋىڭنىڭ ءتۇسىر شۇيدەسىن.
قاسقايىپ تۇر قاشاندا,
ارقاڭنان وق تيمەسىن.
بەتىڭنەن قۇداي جارىلقار,
اق باتام ساعان تيگەسىن! ءاۋمين!».
باتا بەردى,
جانە ايتتى ءتۇستىڭ جايىن,
تۇسىنە كىرگەن عاجاپ قۇستىڭ جايىن:
«ەشكىمگە ءتىس جارماستان ماعان كەلىپ,
بالام-اۋ دۇرىس ەتتىڭ ءىستىڭ جايىن.
كەنەدەي قازاقتا ۇلى حان بار ەدى,
جورىقتا تالاي جاۋدى العان ەدى.
قولباسى حان كەنەنىڭ ەر اعىباي,
ارۋاقتى باس باتىر بولعان ەدى.
جورىقتا جۇرگەن كەزدە كيەلى قۇس,
باتىردىڭ يىعىنا قونعان ەدى.
ءدۇيىم جۇرت مۇنى كورىپ تاڭ قالىسقان,
ءحاننابي باتا بەرىپ, تولعاپ ەدى.
وتسە دە سودان بەرى قانشا زامان,
ەشكىمگە قايتا اينالىپ قونباپ ەدى.
تۇسىڭدە ايان بەرىپ ارۋاقتى ەر,
وزىڭە سەنىم كوڭىل تولعان ەدى.
بەتىڭنەن جارىلقاسىن ءبىر قۇدايىم.
«بيسميللا!» دەپ اتتانا بەر
جولعا دا ەندى.
سول كيەلى قۇس سەنى قورعايدى!» دەپ,
نار نارتاي دۇعا وقىپ بولجاپ ەدى.
بەكەجانوۆ نارتايدان باتا الدى ەندى,
باستايدى قاندى-جورىق ساپاردى ەندى.
باتا العاسىن باتىر ۇل جاتار ما ەندى,
بۇلدىراعان باتىسقا بەت الدى ەندى.
قالدى انا جالعىز ۇلى ۋايىم بولعان,
«امان كەلسىن, قۇلىنى ءلايىم جولدان!».
قالدى تۋعان دالاسى,
وزەن-كولى,
قالدى باۋلى اۋىلى,
قايىڭدى ورمان.
باتىس كوكجيەككە الىپ كەتتى كىرىپ,
وتاربا اۋىتقىماي شويىن جولدان.
ەر ەسەتتىڭ جالعىزى – راسۋلى,
وتان دەپ وت كەشۋگە دايىن بولعان.
تىلەدى تۋعان-تۋىس, رۋلى ەلى,
امان-ەسەن كەلسىن دەپ عايىپ جولدان…

IV
قاھارمان حاتى نەمەسە
اعا اماناتى

وتان ءۇشىن ءبىر ءوزىن ارناماعان –
ەر ەمەس!
ەل مەن جەرىن قورعاماعان.
جاس قىراننىڭ توپشىسى بەكىدى ەندى,
ءزاۋ كوكتەن يىق قومداپ سورعالاعان.
وسى تۇس بۇكىل سوۆەت وداعىنا,
ورناعان فاشيستەردەن زور زوبالاڭ.
سومدالىپ قان مايدانعا كەتتى تارتىپ,
ەرتەلى-كەش ەلەڭدەپ جول قاراعان.
ارتىندا اقجول تىلەپ قالدى جۇرتى,
سەنىممەن ەرلىك كۇتكەن سول بالادان.
لىقسىعان جاباعىداي ورمانى دا,
قارايدى قارت كاۆكازدىڭ تاۋلارىنا.
ەۆروپا-ازيا توعىسىندا,
جاتقان تاۋ قيىرى جوق اۋماعىندا.
مۇزدى شىڭ قىران كوزدى شاقىرادى,
ارىستان جۇرەكتى ۇلدى سوم جونى دا.
قۇم كەشتى,
تەڭىز ءوتتى,
تاس تا باستى,
جولىقتى قيىن-قيا تاۋ جولى دا.
موزدوكقا مۇزداي قارۋ-جاراعىمەن,
كەلىپ جەتتى –
جەتكەندەي ارمانىنا.
مايداندى كورىپ جۇرەك دۇرسىلدەدى,
«ەي, فاشيستەر, شىق بەرى, كىمسىڭ؟»
دەدى.
كوردى تالاي قيراعان مەكەندەردى,
قالعان ەلدى سوعىستان قۇر سۇلدەرى.
بويىندا تۋلاپ جاتتى اساۋ اعىس,
قاسىرەتپەن قامىعا كۇرسىنەدى.
تەك «العا!» دەگەن ءسوزدى كۇتكەن ەرلەر:
«سازايىن كۇتىپ فاشيست تۇرسىن!»
دەدى.
الىستان قۇلاعىنا تىنباي جەتتى,
اتىلعان قاندى-قىرعىن گۇرسىلدەرى.
بۇل تۇستا كوپ جاعداي ءمالىم ەدى,
(كىم ءبىلسىن, كورەر الدا تاعى نەنى؟)
ۇلى دالا وشپەيتىن رۋحى بار,
قازاقتىڭ قىرانىنىڭ ءبارى ۇلى ەدى.
اتاعىن جالپاق جاھان تەگىس بىلگەن,
باتىرعا راسۋل دە قانىق ەدى.
كسرو-نىڭ اتانعان حاس باتىرى,
اسقاق ۇلى – عابدۋللين مالىك ەدى.
اقتۇيعىنداي قىراعى, جاۋجۇرەك ەر,
باتىرلىق وردەندەرىن تاعىپ ەدى.
بۇكىل كەڭەس دالاسىنا ۇندەۋ جاساپ,
ەر مالىك ءۇشبۋ سالەم جازىپ ەدى:
«سىلەيتە جاۋعا سوققى بەرۋ كەرەك,
قولدايدى ءبىزدىڭ ەلدى ءتاڭىر ءوزى.
قوبىلاندى,
ەر ەدىگە,
ابىلايلار …
دۇشپانعا قىرعىن, ويران سالىپ ەدى.
سول داڭقتى بابالار سەرتىمەنەن,
بولىڭدار قازاعىمنىڭ ناعىز ەرى!
قازاقتىڭ ءاربىر ۇلى كوزسىز باتىر,
ادام سەنبەس ەرلىككە بارىپ ەدى.
قىرعيداي تيگەن كەزدە قان مايدانعا,
قانداي جاۋدىڭ جۇرناعى قالىپ ەدى؟!
ەرلىك جاساۋ ءباھادۇر بابالارداي –
ءار قازاق ۇلانىنىڭ باعى ەدى!!!» –
دەپ مالىك باتىر ۇران سالعاننان سوڭ,
راسۋل وت جىگەرىن جانىپ ەدى.
رۋحتانىپ باتىردىڭ سالەمىنەن,
وسىلاي وعلاندى تانىپ ەدى.
تۇيىقتان جول تاباتىن, ءوزى ايلاكەر,
باتىر اعا كەۋدەگە وت جاعىپ ەدى,
قيان-كەسكى ۇرىستا باتىر مالىك,
تالاي جاۋدىڭ ورتاسىن جارىپ ەدى…
اعا ءسوزى – امانات,
ىنىگە سالعان سالماعى.
اعانىڭ جالعاۋ ەرلىگىن,
راسۋلدىڭ ارمانى.

V
دنەپر – كارپات قىرعىنى

مىڭ توعىز ءجۇز قىرىق ءۇش.
مايدىڭ ايى,
ءتورتىنشى ۋكراين مايدانى ەدى.
تەك جاۋدى تالقانداۋدى ماقسات تۇتقان,
(جەكە باستىڭ بولمايدى
قايعى-ۋايىمى).
دنەپر دوڭبەكشيدى ايداھارداي,
باياعى قالعان جۋاس اي ديدارى.
جۇلقىنادى,
كەۋدەلەپ جاردى سوعىپ,
قان جۇققان جاپىرىلىپ ماي قياعى.
جاعاسى كوك ءتۇتىندى دنەپردىڭ,
ءدال ءوزى وسى جەر مە قىل كوپىردىڭ؟
قىل كوپىر ەمەس.
ناعىز توزاق وتى,
توزاقتى دەيسىڭ جۇرتىم بىلەتىن كىم؟
الدىدا تاۋەكەلدىڭ اسۋى بار,
كىم ءبىلسىن, قارا جەرگە كىرەتىن كىم؟
كىم ءبىلسىن, تاعى دا ءومىر سۇرەتىن كىم؟
قاندى كوبىك اتقىلاپ, بۋىرقانىپ,
ءيىرىم, ءتۇرى ۇرەيى شۇڭەتىنىڭ…
جاۋىنگەرلەر تۋ ۇستاپ تۇرا ۇمتىلىپ,
ۇرىسقا ەندى تەگىس شاقىرىلدى.
بوزداقتار باۋداي ءتۇسىپ قورعاسىننان,
قوعاداي قايران ەرلەر جاپىرىلدى.
جاۋدىڭ جامان بولىپ تۇر سۇرى مىنا,
تۇسكەن سوڭ ايامايدى قۇرىعىنا.
قادامداپ بارا جاتىر قاھارماندار,
ءبىرى تۇرىپ, جاتسا دا ءبىرى قۇلاپ.
ەل ءۇشىن ەسىل ەردىڭ جانى پيدا,
ادىلدىك ءۇشىن جۇزدەپ قىرىلۋدا.
قاتارى ساپتاستاردىڭ سيرەپ باراد,
جانتالاس, مۇرشا بەرمەي عۇمىرىنا.
قاپيادا مەرت بولىپ تاعى كىمدەر,
بەلگىسىز كىم قايتادى تۇعىرىنا.
وققا ۇشتى راسۋلدىڭ ءبىر ساپتاسى,
اسكەردىڭ بارا جاتقان تۋىن بۇلعاپ.
جان-دارمەن قاعىپ الدى ەر راسۋل,
وتاننىڭ قالماسىن دەپ تۋى قۇلاپ.
نەمىستىڭ جىندانعانداي قيمىلى ءدال,
وق ءتۇتىنى جاعاعا جيدى مۇنار.
باس كوتەرتپەس وق جاۋىپ جاتسا-داعى,
بويىنا بار قايراتىن جيدى بۇلار.
بەكىنىستى باسىپ اپ پلاتسدارم,
جاساۋعا جوعارىنىڭ بۇيرىعى بار.
دەگەندەي جاعالاسپاي جان قالمايدى,
تاعدىردىڭ جازمىشى ءبىر بۇيىرار.
قىزدىرىپ قان بارىستاي ەتىن ىستىق,
جاۋجۇرەك راسۋل ەر بەكىنىپ نىق.
باتىرداي حان تاقسىردان دات سۇراعان,
سەرپەردەي سەنىممەنەن سەرپىلىپ تىك.
شەشۋشى ساتتە رۇقسات سۇراپ الدى,
باتالون كومانديرىنەن ءوتىنىش قىپ.
ساقاداي ون ساربازدى سايلاپ الدى,
تالقانداپ تاستايمىن دەپ بەكىنىستى.
قورعاسىن جاۋىپ جاتىر نوسەر بولىپ,
جاستىقتى الا جاتپاۋ وكىنىشتى.
نار تاۋەكەل!
ابىلاي, اعىبايلاپ,
تۇرا ۇمتىلدى راسۋل دەسى مىقتى.
مۇنى كورىپ جاۋىنىڭ ۇرەيى ۇشىپ,
بەي-بەرەكەت وق توگىپ ەسىرىپتى.
«قىرىق جىل قىرعىندا ولمەس
اجالسىز جان»,
وق دارىماي ءور كەۋدەدەن توسىلىپتى.
گراناتتى قوس-قوستاپ لاقتىرىپ,
دزوت پەن دوت-تىڭ ءۇنىن ءوشىرىپتى.
ارىستانداي اتىلىپ كىرگەن كەزدە,
ەندى ولار قيمىلداۋدىڭ كەشىن ۇقتى.
بىرنەشە وفيتسەر مەن قىرىق التى,
نەمىستىڭ كەندىرى سولاي كەسىلىپتى.
جول اشىلىپ, «ۋرالاپ» ارتتاعىلار,
تاس ءتۇيىن جەڭىسپەنەن شەشىلىپتى.
قارۋ-جاراق, وق-ءدارى, تۇرعىنى الىپ,
جاۋ جاساعان ورىنعا بەكىنىپتى.
تالقانداپ تاعى تالاي تاس قامالدى,
ءفاشيستىڭ ەس-اقىلىن كەتىرىپتى.
نەگىزگى اسكەري كۇش جەتكەنىنشە,
راسۋل تۇرعىنى ۇستاپ وتىرىپتى.
تۇتقىن قىلدى تالايىن نەمىستەردىڭ,
وسىلايشا باستالدى جەڭىسپەن كۇن.
قىناداي قىردى ولاردىڭ كوپ جاساعىن,
سايدىڭ ءىشى ولىكپەن تەگىستەلدى.
بولىمشە كومانديرى راسۋلدىڭ,
ەڭ العاشقى ىستەگەن ەر ءىسى ەدى.
اللا وڭعارىپ جولدارى وڭعا باسىپ,
دۇشپان جولى بىرتىندەپ تەرىستەلدى.
كۇلىن كوككە ۇشىردى وكوپتاردىڭ,
كۇيرەتتى تالايلاعان بەلدى شەبىن.
قارت كارپاتتىڭ كۇڭىرەنتكەن
تاۋ مەن تاسىن,
قانىپەزەر, قارانيەت نەمىس ەدى.
قازاقتىڭ حاس باتىرى تۇرە قۋىپ,
جازاڭدى بەرسىن بالەم ەندى سەنىڭ!
قارۋ-جاراق ءۇيىلدى تاۋ-مايا بوپ,
ازىق-تۇلىك, وق-ءدارى ولجالادى,
نە كيەمىن دەمەيسىڭ, نە ىشەمىن.
دنەپر كەشىپ ءوتىپ, كارپات باسقان,
بۇل دا ءبىر ۇلى وتاننىڭ جەڭىسى ەدى.
ارينە, ساربازدان كوپ شىعىن بولدى,
جىلعادا بۇلاق قانمەن قىزىل بولدى.
كەشەگى اۋىلدا اساۋ مىنگەن بالا,
كوزىمەن كوردى ناعىز قىرعىندى ەندى.
ەل باسىنا كۇن تۋعان مىنا شاقتا,
قالامايدى بوس قاراپ تۇرۋدى ەندى.
بايگەگە باسىن تىككەن نە بوزداقتار,
جات ولكەدە ماڭگىلىك جىعىلدى ەندى.
اياق الىپ جۇرگىسىز مايىتتەردەن,
ءتىرىسى سۇم زاماننىڭ سۇرىن كوردى.
سوڭعى دەمى قالعانشا شايقاسۋدىڭ,
ءبارى دە كەرەكتىگىن ۇعىندى ەندى.
راسۋلدىڭ ەرلىگىنەن شابىت الىپ,
بار اسكەر تاس-ءتۇيىن بوپ بۋىندى ەندى.
ەلىنىڭ اماندىعى ەردەن ەكەن,
تۇلعانىڭ تەكتىلىگى جەردەن ەكەن.
كەشەگى وتكەن اسىل تەك بابالاردىڭ,
باتىرلىعى قانىمەن كەلگەن ەكەن.
راسۋل «يا ارۋاق!» دەپ ۇرانداپ,
تالاي جاۋدى ۇياسىنا كومگەن ەكەن.
ءبىر تال وعى جاراپتى ءبىر نەمىسكە,
اتامىز اسقان سۇر مەرگەن ەكەن.
كوزسىز ەرلىك جاساعان قاس باتىردى,
باتالون كومانديرى كورگەن ەكەن.
«كەڭەستەر وداعىنىڭ باتىرى!» دەپ,
جوعارىعا ۇسىنىس بەرگەن ەكەن.

ءVى
بەزىمياننايا جوتاسى

دەسى كوككە ورلەگەن,
دۇشپانعا تىنىم بەرمەگەن.
دۇركىرەتكەن دۇنيەنى,
دۇلدۇلدەي دۇرلەر ەرلەگەن.
دەمالماي دىمى قۇرىسا دا,
دابىلداپ كوكتەي ورلەگەن.
دارا تۋعان باتىرلار,
دامىلسىز قارۋ سەرمەگەن.
داڭقتى جولدى دارابوز,
دۇبىرلەتىپ دالانى,
دودادا بار ما كەلمەگەن.
داۋ مەن جاۋعا ءبىر باسىن,
ءدۇيىم ەل ءۇشىن تىككەن سوڭ,
ءدىن-امان كەيبىر كەلگەن ەر.
دۇنيە جارىق بىتكەن سوڭ,
دەگدەر تالاي ولگەن ەر.
دوت پەنەن دزوت وق بۇركىپ,
دوڭگەلەپ اسپان, جەرمەنەن.
ءدام-تۇزى بىتكەن تالاي دا,
دوستارىن راسۋل كورگەن ەر.
دۇشپاننىڭ تاۋىن تالقانداپ,
دەگەنگە جەتىپ جەڭگەن ەر.
دوس, ساپتاس, تالاي ساربازدى,
دنەپرگە جەرلەگەن.
ءدىڭىن تۋدىڭ تىك ۇستاپ,
دىتتەگەن جەرگە كەلگەن ەر.
بوزداقتار بەكەم كوپ بولعان,
بوز دالا تولعان ءورت بولعان.
باتىرلار قۇيعان بولاتتان,
بورانداي وعىن بوراتقان.
بەلدى بەكەم بۋىسقان,
بۇزىلماستاي سەرت بولعان.
باقيلىق بولىپ بەيمەزگىل,
بوزبالالار مەرت بولعان.
ءبارىن كورىپ كوزىمەن,
ءباھادۇرىم راسۋلدىڭ,
بار بويىنا كەك تولعان.
باۋىرىنان ايرىلىپ,
بەزدەنگەن بەرىش دەرت بولعان.
باۋرايى قارت كارپاتتىڭ,
بەكىنگەن جاۋ شەپ قۇرعان.
بەرىسپەي دۇشپان بەلدەستى,
ءبىزدىڭ جاققا كەك قۋعان.
بارىستاي بارىپ اتىلىپ,
باتىر جۇرەكتى راسۋل,
بارلىعىن دا جوق قىلعان.
بەزىمياننايا توبەسى,
باستالار جويقىن ەگەسى,
بەت الدا تۋرا كەپ تۇرعان.
وپاسىز جالعان جالماعان,
وقجىلانداي ارباعان.
ويران-اسىر سوعىستىڭ,
ورنى بارما ءسىرا دا
وتىمەنەن شالماعان.
وداقتىڭ بۇكىل ءوڭىرىن,
وسىلاي تۇگەل جاۋلاعان.
وڭاشا, بەيبىت حالىقتى,
وسپادار جاۋ قورلاعان.
وشاعىندا وتىن ءوشىپ,
وسىناۋ ەلدىڭ ءوڭىرى,
وقياتتان سورلاعان.
وعلان ۇلدار جەتكەن سوڭ,
ويانىپ قايتا بار عالام.
وتان ءۇشىن جان قۇربان,
ويىسىپ ۇرانعا سالعان ءان.
وتىرۋعا دا مۇرشا جوق,
وي مەنەن قىردىڭ باسىنان,
وق داۋىسى سارناعان.
وبىرلانعان فاشيستەر,
ورىن بار ما اۋىز الماعان؟
وققا توسىپ كەۋدەسىن,
وسىنداي جويقىن ۇرىستا,
وتانىن راسۋل قورعاعان.
وسىعان دەيىن ەش جەردە,
وسىنداي سوعىس بولماعان.
ويىپ جازىپ تاريحقا,
وپالى ۇرپاق تولعاعان.
قازاقتان شىققان راسۋل,
قازاقتان شىققان ءبىر اسىل!
قاندىبالاق قىرانىم,
قيادان شالعان شىن اسىل!
قاندى قاساپ قىرعىندا,
قاسقايىپ قانا تۇراتىن.
قارسى كەلگەن دۇشپاندى,
قاق ماڭدايدان ۇراتىن.
قاقتاعالام جار بولىپ,
قىرعىننان امان شىعاتىن.
قاسقالداقتاي قانى بار,
قاشاندا قۇربان قىلاتىن.
قاپتاعان قالىڭ قۇزعىندى,
قىنادايىن قىراتىن.
قىنابىنا سالمايتىن,
قىلپىعان قىلىش – مۇراتىن.
قاشاندا جاۋدىڭ وتىندە,
قول باستاپ العا شىعاتىن.
قىسىلتاياڭ قىسپاقتا,
قيلى ءتاسىل قىلاتىن.
قالعان باسىپ قالىڭ جاۋ,
قاپ! بەزىمياننايا قىراتىن.
قىرىق ءتورتتىڭ قازانى,
قارا سۋىق تۇراتىن.
قاۋلى كەلدى بۇيرىقپەن,
قامىن راسۋل قىلاتىن.
قورعانى ول روتانىڭ,
قاس كوماندير بولاتىن.
قاراپ شىقتى بۇيرىقتى,
قاۋلى ەكەن مىناداي:
«قىرعىن جاساپ سۇراپىل,
قىر-توبەسىن بەزىمياننايانىڭ,
قالىڭ جاۋدان ارىلتۋ,
قىلاتىن سەنىڭ مۇراتىڭ!
قارار – بۇيرىق بولعان سوڭ,
قاراپ بولماس تۇراتىن.
قىلعان بۇيرىق تالدانباس,
قۇقىعىڭ بار تەك قانا,
قۇپ ورىنداپ شىعاتىن!
قۋىپ شىعىپ, باسىپ ال,
قاس جاۋدىڭ پوزيتسياسىن!»
قاتاڭ بۇيرىق بەرىلدى,
قام جاساماس شاق ەمەس,
قۇر-بوس قاراپ تۇراتىن.
جادىنا ءتۇيىپ تاۋ جايىن,
جاۋىنىڭ اڭداپ اۋجايىن.
جاپاندى كەزگەن ەر قازاق,
جۋاسىتقان تالاي اساۋدى,
جۇلقىنعان باسىپ شاۋجايىن.
جالىنان كەتسە سيپاتپاي,
جىعادى سالىپ قۇرىعىن,
جايىنعا سالعان اۋدايىن.
جاسانعان جاۋ مۇنداعى,
جارىلمايتىن شاردايىن.
جوتانىڭ باسىن يەلەپ,
جاتىر باعىپ قاراۋىل,
جان-جاعىن, تاۋدىڭ باۋرايىن.
جاقىنداپ كەلسە جانىنا,
جاپىرىپ تاعى قوعاداي,
جامساتپاقشى باۋدايىن.
جىگىتتەردىڭ جىگەرىن,
جانىپ الدى راسۋل,
جاقسىلاپ ايتىپ ءمان-جايىن:
«جاڭبىرداي مىرىش جاۋسا دا,
جالىندايىن, لاۋلايىن.
جولبارىستاي اتىلىپ,
جەبەدەيىن زاۋلايىن.
جارالانىپ جاتسام دا,
جاستىقتى الا جاتامىن,
جاۋدان قاپى قالمايىن.
جاراتقانىم جار بولسا,
جوتانى قالاي المايىن!
جىگىتتەر تەك وسى سەرت,
جۇرەك جۇتقان جان دوستار,
جاقسارار ءالى ءحال-جايىڭ!
جەڭىستى قولدان بەرمەيمىز,
جاۋعا جاسىن ءتۇسىرۋ,
جوعارىنىڭ جارلىعى,
جالپىڭا سونى جولدايىن.
جويقىن مىناۋ ۇرىستا,
جىعىلسىن جاۋ جاردايىن.
جەتەتىن قولدىڭ بىزدەرگە,
جاسايمىز سولاي جاعدايىن!».
وسىلاي تۇيىندەدى ءسوزىن باتىر,
تالقىنىڭ كەزەڭىندە ءتوزۋ ماقۇل…

«ءيا, ارۋاق! قارقابات انام قولدا!
ابىلاي, كەنەسارى پانام قورعا!
قازىبەك, حاننابيدەي ءپىرىم قولدا,
اقجولتاي ەر اعىباي بابام قورعا!»
دەپ راسۋل ۇرانداپ, قۇلاش سەرمەپ,
گراناتا لاقتىردى قارسى جاۋعا.
پۋلەمەتتىڭ ءۇنى ءوشىپ قۇلاپ ءتۇستى,
جاۋ ءوزى قورعانىسقا قازعان ورعا.
كورگەن سوڭ راسۋلدىڭ بۇل ەرلىگىن,
روتا تۇرا ۇمتىلدى جاپپاي العا.
راسۋلدىڭ نە وتپەدى ءبىر باسىنان,
قاھارمان بوي كورسەتتى قىر باسىنان.
جاراعان بۋرادايىن اشۋ قىستى,
ايرىلىپ, ساپتاس تالاي قۇرداسىنان.
وق توگىپ پۋلەمەتتەن بۇعىپ الىپ,
مىنا جاۋ كەكتەندىردى شىن باسىنعان.
دوت-تىڭ اتىپ شىقتى دا توبەسىنە,
تاستادى ءتورت گراناتا مۇرجاسىنان.
قوپارىلىس تالقانداپ بەكىنىستى,
ەسىكتەن ارىستانداي كىردى اشىلعان.
ەسىرگەن جاۋدىڭ شىقتى ەس-اقىلى,
تۇتىنمەن كوز اشتىرماس تۇنعان تۇمان.
توعىز بىردەي ءفريتستى تۇتقىنعا الدى,
ۇرەيى ۇشىپ, جىگەرى تىم جاسىعان.
تىرسەگى دىرىلدەگەن تالايىنىڭ,
سازايىن تارتىپ ناعىز بۇل راسۋلدان.
اسكەرلەر سەندى راسۋل ارىسىنا,
زىتقان تالاي جاۋلارى جان ۇشىرا.
كەسكىلەسكەن شايقاستار باستالدى ەندى,
ترانشەيا تازالاۋ بارىسىندا.
تامىرىندا تۋلاعان اساۋ قانى,
ۇقسايدى داريانىڭ اعىسىنا.
باسىنا قانى شاپشىپ تاسقان ەدى,
مىسىمەن مىقتى جاۋدى باسقان ەدى.
جاۋ قاتتى قارسىلاسىپ وق جاۋدىرعان,
بەكىنىس – تەمىر-بەتون تاس بار ەدى.
اتىلىپ شىقتى ونىڭ دا توبەسىنە,
روتانىڭ راسۋلداي اسقاق ەرى.
تاعى دا گراناتانى قوس-قوسىنان,
مۇرجانىڭ قۋىسىنان تاستاپ ەدى.
قوپارىلىس كۇڭىرەنتىپ تاۋ-دالانى,
تاس-تالقانىن شىعاردى تاس توبەنىڭ.
جاساعان شابۋىلى اسا جويقىن,
راسۋل مايدانداعى جاس پەرى ەدى.
ءتىرى قالعان تۇتقىنداپ جيىرما ءتورتىن,
قالعانىن تىپ-تيپىل عىپ تاستاپ ەدى.
راسۋلسىز بۇل جەڭىس بولماس تا ەدى,
ۇرانداپ العا ۇمتىلدى سوندا اسكەرى.
قۇرباندىق بەرسە-داعى قانشالاعان,
داڭقپەن وتان جەرىن قورعاپتى ەرىم.
باسىم جاۋدىڭ بەكىنىسىن باسىپ العان,
«باتىرمىز راسۋل جولداس!» دەدى.
قولداعان ارۋاقتىڭ باتاسى ما؟!
قورعاعان باتىر تەكتى اتاسى ما؟!
قامقورى قارقاباتتاي اناسى ما؟!
تۇسىرگەن شاپاعاتىن بوتاسىنا.
راسۋل ناعىز باتىر بولعاننان سوڭ,
باسشىلىق جاساي ءبىلدى روتاسىنا.
بۇيرىقتى ابىرويمەن ورىندادى,
ءوزى ەدى روتانىڭ ساقاسى دا.
تەگىنە تارتىپ تۋعان قىران بولدى,
ارۋاقتى ەر قازىبەك,
اعىبايداي اتاسىنا.
شابۋىل جولىن اشىپ قاھارمان ۇل
تۋ تىكتى بەزىمياننايا جوتاسىنا…

احات اشۋۇلى