قازاق جەرىنىڭ استى-ءۇستى قازىناعا تولى. ارينە, ءبىز بۇل جەردە قازبا بايلىقتى عانا مەڭزەپ وتىرعان جوقپىز, سان عاسىرلاردان كوش تارتقان اسىل مۇرالاردىڭ كوپتىگىن دە ايتامىز. وتكەن عاسىردا قازاق دالاسىنان تابىلعان «التىن ادام» بەينەسى ادامزات وركەنيەتىندەگى الەمدىك سەنساتسيا سانالدى. ودان بەرى دە وتاندىق ارحەولوگتار وسى سالادا بىرقاتار عىلىمي جاڭالىقتار اشتى. جۋىردا وسىنداي تاعى ءبىر تىڭ جاڭالىقتى ەستىدىك.
كونە ءداستۇردىڭ كەلبەتى
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ارحەولوگ-عالىمدارى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اباي اۋدانى اۋماعىنان قولا ءداۋىرىنىڭ قۇندىلىعى سانالاتىن ءجادىگەرلەردى تاپقان.
جالپى, اتالعان ۋنيۆەرسيتەتتىڭ رەكتورى, بەلگىلى عالىم ەرلان سىدىقوۆتىڭ باستاماسىمەن قازاقستانداعى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جۇمىسى قولعا الىنعان. وسى ماقساتتا 2014 جىلى زەرتتەۋ ەكسپەديتسياسى قۇرىلىپ, ونىڭ نەگىزگى ەكى باعىتى تاڭدالادى. ءبىرىنشىسى شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اباي, اياگوز جانە جارما اۋداندارىنىڭ اۋماعى بولسا, ەكىنشىسى – اقمولا وبلىسىنىڭ اتباسار, زەرەندى ولكەسى.
– ءبىزدىڭ ماقساتىمىز, – دەپ ءسوزىن باستاعان وقۋ ورداسىنىڭ ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى, تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى ۇلان ۇمىتقاليەۆ, – ارحەولوگيالىق تابىلعان مۇرالار ارقىلى سول ءداۋىردىڭ كەلبەتىن بۇگىنگى ادامنىڭ كوز الدىنا ەلەستەتىپ, ناقتى اقپار بەرىپ, جادىگەرلەردى تىڭعىلىقتى ءارى كەشەندى زەرتتەۋدى كوزدەدىك. ولار جايىندا دەرەكتى فيلم تۇسىرسەك دەيمىز. بۇگىنگى حالقىمىزدىڭ ساق جانە تۇركى ءداۋىرىنىڭ اراسىنداعى ەتنوگەنەزدىك بايلانىستى انىقتاپ, ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋ. سونىمەن بىرگە, تۇرعىلىقتى جەردىڭ ادەپ-عۇرپى مەن سالت-ءداستۇرىن, تابيعاتى جانە جەر-سۋ اتاۋلارىن زەرتتەۋدى مۇرات تۇتتىق, – دەيدى ول.
ءبىز سوزگە تارتقان عالىم – «شىڭعىستاۋ» ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسياسىن باسقارىپ, قۇندى ولجانى تاپقان ازامات.
– جالپى, سىزدەر زەرتتەگەن ولكە تۋرالى بۇرىنعى عالىمداردىڭ جازعان دەرەكتەرى بار ما؟
– ارينە, ءبىز ونىڭ بارلىعىن تولىق زەرتتەدىك. بۇرىن ول جەردە كىمدەر بولىپ, حاتقا ءتۇسىرىپ, نە جازعاندىعىن انىقتادىق. رەسەيلىك سەرگەي چەرنيكوۆ دەگەن عالىم 1949-1967 جىلدارى شىعىس قازاقستان وڭىرىندە بولىپ, وسى ايماققا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. ول ءبىر سوزىندە شىڭعىستاۋ وڭىرىندە, بۇگىنگى اباي اۋدانى اۋماعىندا ەرتەدەن كەلە جاتقان ەسكەرتكىشتەر بار ەكەندىگىن ايتىپ, ولاردىڭ زەرتتەلمەي جاتقاندىعىن بايانداعان. سودان كەيىن وسى ءولكەنىڭ تۋماسى, ارحەولوگ-عالىم ءابدىماناپ ورازباەۆ اعامىزدىڭ جازعان ەڭبەكتەرىن وقىدىق. وسىنداي عىلىمي ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەندىك. سودان كەيىن بۇل جەر ۇزاق جىلدار بويى پوليگون ايماعى سانالىپ, ارحەولوگتارعا جول جابىق بولدى. كوپتەگەن تاريحي ەسكەرتكىشتەر زەرتتەلمەي قالدى. ءبىر جاعىنان, مەن دە وسى ەلدىڭ بالاسىمىن. سوندىقتان ماعان تۋعان جەرىمنىڭ ءاربىر قىرى مەن تاسى تانىس. ولاردىڭ بارلىعى وتكەن تاريحتان سىر شەرتىپ تۇرعانداي بولادى.
«قىرىقۇڭگىردىڭ» قۇپياسى
اباي اۋدانىنىڭ وڭتۇستىك-باتىسىنا قاراي قارقارالىمەن شەكتەسكەن شاعان دەگەن وزەن اعادى. ونىڭ بويىندا توقتامىس باتىر اۋىلى بار. سونىڭ ىرگەسىندەگى «قىرىقۇڭگىر» دەپ اتالعان جەردەن قولا, ەرتە تەمىر ءداۋىرى جانە عۇن, تۇركى, سارماق كەزەڭدەرى مەن كەيىنگى قازاق زيراتتارىنا دەيىنگى ءبىرىن-ءبىرى جاۋىپ جاتقان كولەمى ەكى شاقىرىمدى قۇرايتىن قورىم تابىلعان. ول بيىك الاڭقاي وزەن جاعاسىندا ورنالاسقان. «كونە ءداۋىردى مەكەندەگەن ادامداردىڭ تۇسىنىگىندە تۇرعىلىقتى مەكەن مەن زيراتتاردىڭ ورتاسىن مىندەتتى تۇردە وزەن بولگەن. بۇل «ولىلەر الەمى سۋدىڭ ار جاعىندا بولۋ كەرەك» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ءبىز وسى جەردى ءۇش جىل قاتارىنان زەرتتەدىك. بۇعان دەيىن 12 قولا ءداۋىرىنىڭ قورشاۋى اتالعان الەۋمەتتىك دارەجەسى تومەن ادامدار مەن ۇلكەن ءبىر قورشاۋ قازىلدى. ونىڭ كولەمى 25ح25 م قۇرايتىن ەرەكشە ەسكەرتكىش دەۋگە بولادى. سونىمەن بىرگە, «مۇرتتى وبا» اتالعان ەرتە تەمىر ءداۋىرىنىڭ عۇرىپتىق ەسكەرتكىشىن انىقتادىق. ودان قۇرباندىققا شالىنعان جىلقىنىڭ سۇيەگى مەن قىش ىدىستارى تابىلدى. ال باستى جاڭالىعىمىز: قولا داۋىرىنە جاتاتىن قورىمنان ەركەك پەن ايەلدىڭ جانە بالانىڭ سۇيەگىن تاپتىق. ءبارى دە ءبىر الاڭدا جاتقانىمەن, بولەك
جەرلەنگەن. ءبىر وتباسىنىڭ ءمۇشەلەرى بولۋى كەرەك. وندا ەر ادامدى وڭ يىقپەن جاتقىزعان. ماسەلەن, انانىڭ قۇرساعىندا ءسابي قالاي جاتادى, ءدال سونداي كەيىپتە. ايەلدى سول يىقپەن قويعان. بالانى دا وڭ يىقپەن جەرلەگەن. دەمەك, ونى ەر بالا دەپ ايتۋعا بولادى. باستىسى, ەر ادامنىڭ اياق جاعىنان – 140 اسىق, ايەلدىڭ اياق جاعىنان
37 اسىق تابىلدى» دەدى عالىم. تابىلعان اسىقتاردىڭ بارلىعى جاڭا ەمەس, مۇجىلگەن, ەگىلگەن, قولعا ۇستالعان, ءتىپتى تۇمار رەتىندە مويىنعا تاققاندار دا كەزدەسكەن.
اسىق تۋرالى اڭىز
«ءبىزدى ءبىر وي جەتەلەيدى. مۇسىلماندىققا دەيىنگى كونە داۋىردە قايتىس بولعان ادامعا «توپىراق سالۋ» دەگەن عۇرىپ بولعانعا ۇقسايدى. ول ۋاقىتتا دا زيرات باسىنا تەك ەر ادامدار بارعان سەكىلدى. اسىق – ەر ازاماتتىڭ بەلگىسى. ياعني, جەرلەۋگە بارعان ادام زيرات باسىنا اسىق اپارىپ, توپىراق رەتىندە سالعان. ال كەيبىر تۇمار بەلگىسىندەگى اسىقتاردى ادامدار ەت جاقىن تۋىستارى قازا بولعاندا ولارمەن قيماستىقپەن قوشتاسىپ, موينىنداعى اسىعىن ءۇزىپ سالعان دەپ ويلايمىن. 140 اسىقتىڭ كەزدەسۋىنىڭ ءوزى ءبىر سىر. قولا داۋىرىندە, ياعني وسىدان ءۇش مىڭ, ەكى مىڭ جىل بۇرىن ءجۇز قىرىق ادام جەرلەۋگە قاتىسۋ دەگەن كادىمگىدەي ۇلكەن جينالۋ بولىپ ەسەپتەلەدى» دەيدى ارحەولوگ.
ارينە, مۇنداي جاعداي بۇرىنعى عالىمداردىڭ زەرتتەۋىندە دە كەزدەسكەن. ونى رەسەي ارحەولوگتارى ەۋرازيا دالاسىندا كەڭ تاراعان دەپ ايتادى.
ولار اسىقتاردى كوبىنەسە بالالاردىڭ بەيىتىندە كەزدەسەدى دەپ جازادى. كەڭىرەك اشىپ كورسەتپەي, «بالانىڭ ويناپ, ۇتىپ العان اسىعى» دەگەن پىكىر كەلتىرەدى. ال ءبىزدىڭ ويىمىزدى ناقتىلاي تۇسەتىن دۇنيە, ايەلدەن وتىز جەتى اسىقتىڭ تابىلۋى بەكەر ەمەس. بۇل تەك ءبىر عانا قابىردەن كەزىكپەگەن. باسقا دا قورىمداردى زەرتتەۋ كەزىندە ايتۋلى مادەنيەتتىڭ وسى ولكەدە كەڭ تاراعانى كورىنەدى.
ءبىزدىڭ حالقىمىزدا اسىق تۋرالى اڭىز كوپ. ول جايىندا ايتىلعان ناقىل ءسوز دە جەتەرلىك. «اسىق ويناعان ازار…» دەگەن ماقالدى بالا كۇنىمىزدەن بىلەمىز. بىراق ونىڭ استارىنا ءجىتى ۇڭىلگەن جوقپىز. سويتسەك, ونىڭ دا سەبەبى بار ەكەن. اسىق تۋرالى اڭىزداردى ۇلان ۇمىتقاليەۆ بىزگە ادەمىلەپ ايتىپ بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا, ءبىر ادام جاقىن اعايىننىڭ بالاسىن باۋىرىنا باسسا, وعان ىرىمداپ, اسىق جىلىك بەرەدى. قىز بالانى اسىراپ السا, كارى جىلىك بەرەدى. وڭتۇستىك قازاقستاندا كيە قونعان اسىق اتانىڭ مازارى بار. كەيبىرەۋلەر ول كىسىنى اسىقتى جاقسى ويناعان دەپ ايتادى. بۇل دۇرىس ەمەس. ول كىسى اۋليە بولسا, اسىقتى ءيىرىپ وتىرىپ, جورامال جاسايتىن قاسيەتى بولعان دەۋگە بولادى. ءبىر كەزدە اسىق ەلدىك ماسەلەلەردى شەشەتىن ماڭىزعا يە بولعان. كونە قوعامدا اسىق قۇمار ويىن سانالعان. داۋلەتتى ادامدار وسى ويىنعا قۇمار بولعانى سونشا, ءبىر ءۇيىر جىلقىسى مەن جۇزدەگەن قويىن سالىپ جىبەرەتىن بولعان. قازاق حاندىعى ءداۋىرىنىڭ تۇسىندا الگى ايتقان قۇمار ويىنعا تىيىم سالعان ەكەن.
تاريحتى تەرەڭ تانيمىز
سونداي-اق, عالىم قورىمنان سول ۋاقىتتاعى ايەلدەر تاققان التىن اشەكەي, سۇيەكتەن جاسالعان جەبە, قاباننىڭ, قاسقىردىڭ تىسىنەن جاسالعان تاس مونشاقتاردىڭ تابىلعانىن ايتادى. التىن اشەكەيلەردىڭ كوبى ۇرلانعان. بۇگىندە قۇندى جادىگەرلەردىڭ بارلىعى مۇقيات زەرتتەلۋدە. الدىمەن ءاربىر تابىلعان زاتقا ارحەولوگيالىق بولجام جاسالادى. بۇعان دەيىن قازبالاردان تابىلعان جادىگەرلەرمەن سالىستىرادى. ولاردىڭ بارلىعى ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىنگى ون ەكىنشى عاسىردان, ياعني قولا ءداۋىرىنىڭ ورتا كەزەڭىنەن سىر شەرتەتىن مۇرالار دەپ ايتۋعا بولادى.
وسى جادىگەرلەردى قاراعاندىلىق ارمان بەيسەنوۆ دەگەن عالىممەن بىرلەسىپ, لوندونعا تەكسەرۋگە جىبەرگەن.
سايىپ كەلگەندە, ەلوردالىق ارحەولوگتاردىڭ تاپقان ءجادىگەرلەرى تامىرى تەرەڭ تاريحىمىزدى تانۋعا قوسىلعان سۇبەلى ەڭبەك دەپ باعالاۋعا بولادى.
ازامات ەسەنجول
