سوڭعى جىلداردا ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىندەگى تۇرعىنداردىڭ سانى ازايىپ بارادى. سوتسيولوگ-ماماندار رەسەيگە قونىس اۋدارعانداردىڭ دەنى سولتۇستىك وڭىرلەردىڭ ازاماتتارى ەكەنىن ايتادى. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە جۇگىنسەك, 2017 جىلى قازاقستاننان 37704 ادام كوشسە, سونىڭ ىشىندە 32800-ءى رەسەيدى تاڭداعان. الدىن الا جاسالعان بولجام بويىنشا 2040-2050 جىلدارعا قاراي اتالعان ايماقتاعى حالىقتىڭ سانى 1 ميلليونعا دەيىن ازايۋى مۇمكىن. بۇعان, كەرىسىنشە, وڭتۇستىك تۇرعىندارىنىڭ سانى كۇرت وسۋدە. وتكەن جىلى الماتى قالاسى تۇرعىندارىنىڭ سانى – 50,4 مىڭ ادامعا, وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىكى – 49,6 مىڭعا, الماتى وبلىسىنىكى 34,2 مىڭعا دەيىن كوبەيگەن. قازىرگى كەزدە ەل حالقىنىڭ 48 پايىزى وڭتۇستىك وبلىستاردا تۇرادى. كەيبىر ماماندار الداعى 20 جىلدا وڭتۇستىك حالقىنىڭ سانى 5 ميلليونعا دەيىن ارتادى دەپ بولجاپ وتىر.
وڭتۇستىكتەن – سولتۇستىككە…
ەل بيلىگى تۇرعىنداردى وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە كوشىرۋدى قولعا العانىنا ءبىراز جىل ءوتتى. الايدا وسى جىلداردا قانشا ادامنىڭ سولتۇستىككە كوشىپ بارعانى جايىندا ناقتى دەرەك جوق. وتكەن جىلى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى 2018-2020 جىلدارى ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىنە 60 مىڭعا جۋىق وتباسى قونىس اۋداراتىنىن حابارلادى. قۇزىرلى ۆەدومستۆوداعى مامانداردىڭ بولجاۋىنا قاراعاندا, الداعى 5 جىلدا سولتۇستىك قازاقستان, پاۆلودار, قوستاناي جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىنىڭ حالقى 167 مىڭ ادامعا كوبەيەدى. ەكىنشىدەن, بۇل باعدارلامانىڭ تاعى ءبىر ماقساتى – سولتۇستىكتى قازاقىلاندىرۋ.
كوش كولىكتى بولدى ما؟
حالقى تىعىز قونىستانعان, سانى كوپ تۇستىكتەن تەرىسكەيگە قونىس اۋدارعانداردىڭ دەنى اۋىلعا بارىپ, ەكى قولعا ءبىر كۇرەك ۇستاپ ءجۇر. وتكەن جىلى سولتۇستىك وبلىستارعا 408 وتباسى (1600 ادام) كوشىپ بارعان, سونىڭ ىشىندە 65 پايىزى اۋىلدىق وكرۋگتەردى تاڭداپتى. 30 پايىزعا جۋىعى اۋدان ورتالىقتارى مەن مونوقالالاردا قونىستانعان. جاسىراتىنى جوق, كوشكە ىلەسكەندەردىڭ ءبارىنىڭ ايى وڭىنان تۋىپ, ويلاعان مۇراتىنا جەتپەدى. وسى سوزىمىزگە دالەل رەتىندە ءبىر عانا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىن مىسالعا الايىق. 2018 جىلدىڭ باسىنان بەرى اتالعان وبلىسقا 203 ادام قونىس اۋدارعان. ءبىر وكىنىشتىسى, ەڭبەككە جارامدى 89 ادامنىڭ 26-سى عانا جۇمىس تاۋىپتى. اكىمدىكتەگى باسقوسۋدا وبلىستىق جۇمىسپەن قامتۋدى ۇيلەستىرۋ جانە الەۋمەتتىك باعدارلامالار باسقارماسىنىڭ باسشىسى سەرگەي ياكوۆەنكو 26 ادامنىڭ 14-ءى – اۋىل شارۋاشىلىعى, 4-ەۋى – ءبىلىم بەرۋ, 3-ەۋى – دەنساۋلىق ساقتاۋ, 5-ەۋى باسقا سالالاردان جۇمىس ورنىن تاپقانىن حابارلادى. قالعان 63 ادام ءالى جۇمىسسىز. جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ءالى 767 وتباسىن (3445 ادام) قابىلداۋ جوسپارلانعانىن ەسكەرسەك, ماسەلەنىڭ وڭاي ءارى تەز شەشىلەتىنىنە كۇمان كوپ. قۇزىرلى مينيسترلىكتەگىلەردىڭ ءوزى سولتۇستىككە كوشكەندەردىڭ 47 پايىزى عانا جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىلگەنىن مويىندادى.
بۇرىنعى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ماقتاارال اۋدانىنان سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ مامليۋت اۋدانىنداعى كراسنوزنامەننوە اۋىلىنا كوشىپ بارعان ايدىنبەك قىدىرباەۆ – نە جۇمىس, نە باسپانا تاپپاي سەندەلىپ جۇرگەندەردىڭ ءبىرى. ول ءوزىنىڭ قيىنشىلىققا تاپ بولعان جاعدايىن بىلاي اڭگىمەلەدى: «كەلە سالا اۋىلدا بوس تۇرعان ۇيگە كىردىك. جارىعى, گازى جوق. امالسىزدان دالاعا وت جاعىپ, تاماق پىسىرەمىز. كوشەرپۇلعا بەرىلگەن 330 مىڭ تەڭگەنى جول شىعىنىنا جۇمسادىق. جەرگىلىكتى بيلىك ماعان 25-30 مىڭ تەڭگە الاتىن جۇمىس ۇسىندى. وتباسىمدى اسىراۋعا 30 مىڭ تەڭگە جەتە مە؟ بۇل جاقتىڭ قىسى قاتتى. كومىر, اعاش ساتىپ الۋ بىلاي تۇرسىن, كۇندەلىكتى تاماعىمىزدى تابا الماي وتىرمىز».
الايدا كوشكەندەردىڭ ءبارىنىڭ حال-جاعدايى مۇنداي مۇشكىل ەمەس. سەبەبى ءار اۋىلدىڭ الەۋمەتتىك احۋالى, ورنالاسقان جەرى, جەرگىلىكتى بيلىگى الۋان ءتۇرلى. مىسالى, سولتۇستىك قازاقستانداعى شال اقىن اۋدانىنا سوڭعى ەكى جىلدا 35 وتباسى كوشىپ بارعان. بارلىعى باسپانالى بولىپ, جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىلگەن. سونىڭ ىشىندەگى 10 وتباسىن ستۋپينكا اۋىلىنىڭ تۇرعىندارى قۇشاق جايا قارسى الدى. مەيىرىمدى جانداردىڭ ورتاسىنا تاپ بولعان بولات تاجىباەۆ كوشكەنىنە وكىنبەيدى. «ءتورت بالام بار. اۋىلدا ىستەيمىن دەگەن ادامعا جۇمىس تابىلادى. ءوزىم جازدا مال باعىپ, قىستا مەكتەپتە جۇمىس ىستەيمىن. ايەلىم قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرەدى. نەسيە الىپ, 4 باس سيىر ساتىپ الدىم. اۋىلداعى تىرلىگىمىزگە شۇكىر ەتەمىن» دەيدى ول.
«بالالارىڭىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن»
ارينە, كوشكە ىلەسكەن قازاقتىڭ باسىن اۋىرتىپ, بالتىرىن سىزداتاتىن ماسەلەنىڭ ءبىرى – باسپانا. ءبىر قۋانارلىعى, كوشكە قاتىستى تالداۋ جاساي كەلە, مەملەكەت بۇل ماسەلەنى جۇيەلى تۇردە شەشۋگە كىرىستى. توق ەتەرى, كوشكەندەرگە ارزان باسپانا بەرىلەتىن بولدى. بۇل باستاما ازىرشە قاناتقاقتى جوبا رەتىندە قولعا الىنۋدا. ول اۋەلى سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا ىسكە اسىرىلادى. 4 شىلدەدە استانادا وتكەن ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى نۇرجان التاەۆ اتالعان باستاماعا ەل بيۋدجەتىنەن قاراجات ءبولۋ قاراستىرىلىپ جاتقانىن مالىمدەدى.
«ءبىزدىڭ جوسپارىمىز بويىنشا وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە جىل سايىن 1000 وتباسى كوشىپ وتىرادى. سول ازاماتتار ءۇشىن جاڭا ۇيلەر سالىنادى. وسى باستاماعا بيۋدجەتتەن اقشا ءبولۋدى قاراستىرىپ جاتىرمىز. ونى ىسكە اسىراتىن تەتىكتەردى دە ويلاستىردىق. سولتۇستىك وڭىرلەرگە كوشكەندەر ءۇيدى جالعا الىپ, اي سايىن از مولشەردە اقى تولەيدى. ءۇي 15 جىل جالعا بەرىلەدى. بەس جىلدىڭ ىشىندە ونى جەكە مەنشىگىنە ساتىپ الۋىنا مۇمكىندىك بەرەمىز» دەپ ءتۇسىندىردى ماسەلەنىڭ ءمانىسىن ن.التاەۆ. ونىڭ ايتۋىنشا, جاڭا باستاما ساتىمەن جۇزەگە اسىرىلاتىن بولسا, ونداي ارزان ۇيلەر پاۆلودار, قوستاناي جانە شىعىس قازاقستان وبلىستارىندا دا بوي كوتەرەدى.
ايتا كەتەر جايت, 17 تامىزدا سولتۇستىك قازاقستانعا بارعان جۇمىس ساپارىندا مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ وڭىردە سالىنىپ جاتقان 14 تۇرعىن ءۇيدىڭ قۇرىلىسىمەن تانىسقان بولاتىن. تۇستىكتەن تەرىسكەيگە قونىس تەپكەن وتباسىلارمەن ەمەن-جارقىن جۇزدەسكەن ەلباسى مەملەكەت تاراپىنان بارلىق جاعدايلاردىڭ جاسالاتىنىن قاداپ ايتتى. كەلەلى كەزدەسۋدە پرەزيدەنت ءوزىنىڭ ءارتۇرلى وڭىرلەردەگى ەڭبەك جولى تۋرالى اڭگىمەلەدى. «ومىردە كەزدەسكەن قيىندىقتاردى جەڭىپ, بۇگىنگىدەي دارەجەگە جەتتىم. سىزدەر دە مۇنداي قادامدى بالالارىڭىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن جاسادىڭىزدار!» دەدى ن.نازارباەۆ جۇزدەسۋدە.
بيىل سولتۇستىككە 9,1 مىڭ ادام كوشەدى
راسىندا دا, مەملەكەت كوشكەن جۇرتتى قولداۋعا بارىنشا جاعداي تۋعىزۋدا. بىرىنشىدەن, كوشىپ-قونۋعا 84,2 مىڭ تەڭگە كولەمىندە جاردەماقشا بەرىلەدى. سونداي-اق, ءار وتباسىنا تۇرعىن ءۇيدى جالعا الۋعا جانە ساتىپ الۋعا اي سايىن 1 جىل بويىنا 36,1-نان 72,2 مىڭ تەڭگەگە دەيىن قارجى تولەنەدى. ەكىنشىدەن, بيىلدان باستاپ ءبىر مەزگىلدە جۇمىسقا كەم دەگەندە 5 ادامدى قابىلداعان جاعدايدا, جۇمىس بەرۋشىلەرگە 450 ايلىق ەسەپتىك كورسەتكىش (1 ملن 82 مىڭ تەڭگە) كولەمىندە قوسىمشا جاردەماقشا بولىنەدى. ۇشىنشىدەن, سولتۇستىكتەگى ەڭبەك كۇشى تاپشى وڭىرلەرگە كوشۋدى ىنتالاندىرۋ ماقساتىندا «سەرپىن» جانە «ديپلوممەن اۋىلعا!» باعدارلامالارىن ينتەگراتسيالاۋ جولدارى قاراستىرىلۋدا.
ايتا كەتەلىك, بۇگىنگە دەيىن 9,1 مىڭ قازاقستاندىق وڭتۇستىكتەن سولتۇستىككە كوشۋگە نيەت ءبىلدىرىپ وتىر. 10 شىلدەدەگى ۇكىمەت وتىرىسىندا بۇل تۋرالى ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ ءمينيسترى ءمادينا ابىلقاسىموۆا حابارلادى. ول بيىل سولتۇستىكتەگى مامان تاپشىلىعىن تولتىرۋ ءۇشىن 2328 وتباسىن (9,1 مىڭ ادام) كوشىرۋ جوسپارلانعانىن ءمالىم ەتتى. بيىلعى كوشتىڭ جالپى بيۋدجەتى 2,4 ملرد تەڭگەنى قۇرايدى, بۇل كورسەتكىش 2017 جىلمەن سالىستىرعاندا 4,4 ەسەگە وسكەن. ال تۇرعىنداردىڭ ەڭ كوبى (767 وتباسى, 3,4 مىڭ ادام) سولتۇستىك قازاقستانعا قونىستانادى. ودان كەيىنگى ورىنداردا شىعىس قازاقستان (714 وتباسى, 2,5 مىڭ ادام); پاۆلودار (460 وتباسى, 1,8 مىڭ ادام); قوستاناي (297 وتباسى, 1,2 مىڭ ادام) وبلىستارى تۇر. رەسمي دەرەككە سۇيەنسەك, 1 شىلدەگە دەيىن 412 وتباسى نەمەسە 1607 ادام كوشكەن. سونىڭ ىشىندە 350-ءى جۇمىس ورىندارىن تاۋىپ, 1341 بالا بالاباقشا مەن مەكتەپكە ورنالاسقان. 68 تۇلەك كوللەدج بەن ۋنيۆەرسيتەتكە ءتۇسىپتى.
كارىباي مۇسىرمان, ءماجىلىس دەپۋتاتى:
بۇل ماسەلەنى قايتا قاراۋ كەرەك
بۇل, مەملەكەتتىك تۇرعىدان العاندا, اسا ماڭىزدى ءىستىڭ جەرگىلىكتى جەرلەردە ورىندالۋى قاناعاتتانارلىقتاي ەمەس. بىلتىر ۇكىمەت قاۋلىسىمەن جۇمىس كۇشى ارتىق وڭىرلەردە تۇراتىن وتباسىلاردى جۇمىس كۇشى جەتىسپەيتىن وڭىرلەرگە قونىستاندىرۋعا بولىنگەن 463 كۆوتانىڭ 196-سى عانا يگەرىلگەن, ياعني ءتيىستى تاپسىرما نەبارى قىرىق ەكى-اق پايىزعا ورىندالعان. تەك سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ باسشىلىعى ايرىقشا مۇددەلىلىك تانىتىپ, وتكەن جىلى كۆوتاداعى 110 وتباسىنىڭ ورنىنا 129 وتباسىنى قابىلداعان. وسىعان بايلانىستى ۇكىمەت باسشىسىنىڭ اتىنا دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ, مىناداي ۇسىنىستار ەنگىزدىم: بىرىنشىدەن, قونىس اۋدارۋشىلاردى قابىلداۋدىڭ 2017-2019 جىلدارعا ارنالعان وڭىرلىك كۆوتاسىن ءبولۋ ماسەلەسىن قايتادان قاراۋ قاجەت. ويتكەنى ۇستىمىزدەگى جىلى ارتىق جۇمىس كۇشى بار وڭىرلەردەن جۇمىس كۇشى جەتىسپەيتىن وڭىرلەرگە 288 وتباسىنى قونىستاندىرۋ بەلگىلەنگەن. الايدا بۇل جەتكىلىكسىز. ويتكەنى ءبىر عانا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى بيىل كۆوتاداعى 110 وتباسىنىڭ ورنىنا 300 وتباسىنى قابىلداۋعا دايىن ەكەندىگىن مالىمدەپ وتىر. ەكىنشى, جۇمىس كۇشى ارتىق وڭىرلەر تۇرعىندارىنىڭ جۇمىس كۇشى جەتىسپەيتىن وڭىرلەرگە بىرنەشە وتباسى بولىپ, شوعىرلانا كوشۋىن ۇيىمداستىرعان ءجون. مۇنىڭ ءوزى ولاردىڭ بارعان جەرلەرىنە تەزىرەك بەيىمدەلۋىنە وڭ اسەرىن تيگىزەرى داۋسىز. ناتيجەلى جۇمىسپەن قامتۋدى جانە جاپپاي كاسىپكەرلىكتى دامىتۋدىڭ 2017-2021 جىلدارعا ارنالعان باعدارلاماسى بويىنشا قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ تۇرعىن ءۇيدى جالعا الۋىنا بولىنەتىن قىرۋار قارجىعا ولاردىڭ وزدەرى كوشىپ باراتىن ەلدى مەكەندەردەگى بوساپ تۇرعان تۇرعىن ۇيلەردى ساتىپ الۋىنا رۇقسات بەرۋ كەرەك. بۇعان قوسا, قونىس اۋدارۋشىلاردىڭ وزدەرى ءۇشىن تۇرعىن ۇيلەر سالۋىنا مۇمكىندىك تۋعىزۋ جانە ولاردى ءتيىستى ينفراقۇرىلىممەن قامتاماسىز ەتۋ قاجەت.
