سوڭعى كەزدەرى الەۋمەتتىك جەلىلەر پاراقشالارىندا «كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە جۇرگىزىلگەن ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن زامانىندا قازاقتار مىڭداپ قىرىلسا, كورشى وزبەكتەر مەن قىرعىزداردان ونشاقتى ادام عانا قۇرباندىققا ۇشىرادى, قازاقتار وزىنە-ءوزى جاۋ بولدى, ءبىرىن-ءبىرى كورسەتتى» دەگەن سىڭايداعى جازبا باياندار بەلگىلى ءبىر عىلىمي دايەكتەمە رەتىندە جاريالاناتىن بولىپ ءجۇر. بىردەن ايتىپ قويايىق, بۇل – ەشقانداي شىندىققا سايكەس كەلمەيتىن, ەشبىر تاريحي دەرەكپەن دالەلدەنبەگەن جالعان دا جاۋاپسىز مالىمدەمە. مۇنداي تۇجىرىمدى سول كەزدە وداقتى جاپپاي جايلاعان زۇلماتتان, قىزىل قىرعىننان شىنايى, دايەكتى حابارى جوق ادام عانا ايتا الادى.
ءسوزىمىز دايەكتى بولۋى ءۇشىن وزبەكستاندا رەپرەسسيا جاڭا باستالعان 1937 جىلعى 30 قىركۇيەك كۇنى عانا 10 700 ادامنىڭ قاماۋعا الىنىپ, ولاردىڭ 3 613-ى كوپ ۇزاماي اتىلىپ كەتكەنىن, 1 قازانعا قاراي لاگەرلەردە وتىرعان وزبەكتەر سانىنىڭ 21 579-عا جەتكەنىن, ال 12 جەلتوقسان كۇنى 3 644 ادامنىڭ قولىنا كىسەن سالىنىپ, بارلىعى دەرلىك لاگەرلەرگە ايدالعانىن, وسى جىلدارى جالپى مولشەرى 6 مىڭعا تاياۋ ادامنىڭ شەيىت بولىپ كەتكەنىن ايتساق جەتىپ جاتىر. مۇنىڭ ءبارى تاشكەنتتە 2005-2008 جىلدارى «شاحيدلار حوتيراسي» («شەيىتتەردى ەسكە الۋ») قايىرىمدىلىق قورىنىڭ قولداۋىمەن جارىققا شىققان اۆتورلار ۇجىمىنىڭ «رەپرەسسيا: 1937-1938 گگ. دوكۋمەنتى ي ماتەريالى» دەپ اتالاتىن 4 تومدىق جيناعىندا ەگجەي-تەگجەيلى جازىلعان. بۇعان رەپرەسسيا جاڭا باستالعان قىركۇيەكتە ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى ا.ا.اندرەەۆتىڭ وزبەكستاندى, قازان ايىندا تاجىكستاندى ارنايى ارالاپ, ولارداعى كوپتەگەن پارتيا كادرلارىن تالقانداعانى دا بەلگىلى ءبىر سالقىنىن تيگىزبەي قالعان جوق.
راس, قازاقستاندا رەپرەسسيا جىلدارىندا اتىلعان ادامدار سانى بۇدان ءسال كوپتەۋ, ول 8 مىڭعا جۋىقتايدى. بىراق بۇلار, كەيبىرەۋلەردىڭ ايتىپ جۇرگەنىندەي, جەرگىلىكتى جۇرت ءبىر-ءبىرىن ۇستاپ بەرە بەرگەننەن ورىن المادى. ونىڭ ءبارى ماسكەۋدەن جوسپارلى تارتىپپەن بەرىلگەن تاپسىرما (رازناريادكا) بويىنشا جۇزەگە اسىرىلدى. مۇنى ءوز بەتىنشە وزگەرتۋگە ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارياتى (نكۆد) جەرگىلىكتى ورگاندارىنىڭ شاماسى كەلمەگەن.
بۇل جەردەگى باستى اڭگىمە كەڭەس وداعىندا 1937 جىلدىڭ تامىزىنان 1938 جىلدىڭ قاراشاسىنا دەيىن اسا قاۋىرت قارقىنمەن جۇرگىزىلىپ, تاريحتا «ۇلكەن تەررور» دەگەن ات العان ەڭ باستى قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى جايلى بولىپ وتىر. كەڭەس وداعى حالىقتارىنىڭ قاي-قايسىسى ءۇشىن دە وڭايعا سوقپاعان بۇل ناۋبەت بولشەۆيكتەردىڭ 1917 جىلدىڭ قاراشاسىندا توڭكەرىس جاساپ, بيلىكتى تارتىپ العانىنان كەيىن باستاپ كەتىپ, 1953 جىلدىڭ كوكتەمىندە يوسيف ستالين ولگەننەن كەيىن عانا ءبىرجولا توقتاتا العان رەپرەسسياسى كەزەڭىنىڭ شىڭى بولدى.
ال ءىس جۇزىندە زاڭدى تۇردەگى ساياسي رەپرەسسيا ءوزىنىڭ باستاۋىن 1927 جىلدان الادى. بۇل كەزدە ەلدىڭ ىشىندەگى ءارتۇرلى ەرەۋىلدەر مەن باس كوتەرۋلەر, كۋلاكتار تاراپىنان ورىن الىپ تۇراتىن زيانكەستىك ارەكەتتەر كۇشەيىپ تۇر ەدى. پارتيا وتىرىستارىنىڭ بىرىندە يوسيف ستالين «يمپەرياليزمنىڭ بارلىق سارقىنشاقتارى مەن اق گۆاردياشىلار قوزعالىسىنىڭ جاقتاستارىن قۇرتۋ قاجەت» ەكەنىن مالىمدەدى. اقىر سوڭىندا سول جىلى 7 ماۋسىم كۇنى پولشادا كسرو-نىڭ ساياسي وكىلى ۆويكوۆتىڭ ءولتىرىلۋى مەملەكەت باسشىسى ءۇشىن تاپتىرماس جەلەۋ بولدى.
ناتيجەسىندە كەڭەس بيلىگىنىڭ كۇشىمەن ناعىز تەررور باستالدى. مىسالى, 10 ماۋسىم كۇنى تۇندە يمپەريامەن بايلانىسى بار 20 ادام اتىلدى. ولاردىڭ ءبارى دۆوريان اۋلەتتەرىنىڭ مۇشەلەرى ەدى. ماۋسىم ايىندا بارلىعى 9 مىڭ ادام قاماۋعا الىنىپ, ولارعا مەملەكەتكە ساتقىندىق جاسادى, يمپەرياليزممەن اۋىز جالاستى دەگەن جالپىلاما, بىراق دالەلدەنۋى قيىن ايىپتار تاعىلدى. سوسىن تاپتىق كۇرەس زيانكەستەر مەن سابوتاج جاساۋشىلاردى اۋلاۋعا باعىت ۇستادى. 1928 جىلى قۋعىن-سۇرگىننىڭ قىلىشى دونباسس شاحتەرلەرىن جالماپ ءتۇستى. كەنىش باسشىلىعى تۇگەلدەي, سونداي-اق, 53 ينجەنەر جاڭا مەملەكەتكە شپيوندىق ارەكەت جاساپ ءجۇر دەگەن ايىپپەن قامالىپ, كورسەتىلىم ىسپەتتەس سوت ۇدەرىسى جۇرگىزىلدى.
رەپرەسسيانىڭ كەلەسى تولقىنى 1934 جىلى سەرگەي كيروۆ جۇمباق جاعدايدا اتىپ ولتىرىلگەننەن كەيىن كۇرت كوتەرىلدى. كەلەسى جىلى وسى جەلەۋمەن 114 456 ادام قامالىپ, ولاردىڭ 1 229-ى قۇرباندىققا شالىندى. 1936 جىلى جازالاۋشى ماشينانىڭ قىسپاعى ءسال تومەندەپ, 88 873 ادامنىڭ تۇتقىندالۋىمەن جانە 1 118 ادامنىڭ جەر جاستانۋىمەن اياقتالدى. بۇدان كەيىن جوعارىدا ايتىلعان «ۇلكەن تەررورعا» كەزەك كەلدى. ول بكپ (ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1937 جىلعى 23 اقپان – 5 ناۋرىز ارالىعىندا وتكەن پلەنۋمىندا ي.ءستاليننىڭ 3 ناۋرىز كۇنى جاساعان «پارتيا جۇمىسىنداعى كەمشىلىكتەر جانە تروتسكيشىلەر مەن باسقا دا ەكىجۇزدىلەردى جويۋ شارالارى تۋرالى» نەگىزگى بايانداماسىنان كەيىن كەڭگە قانات جايدى. پلەنۋمدا پارتيا كوسەمى ءوزىنىڭ تاپتىق كۇرەستىڭ كۇشەيىپ كەلە جاتقانى جايىنداعى بەلگىلى تەزيسىن قايتالاي وتىرىپ, «ء…بىز ىلگەرى جىلجىعان سايىن, تابىسقا كوبىرەك جەتكەن سايىن كۇيرەتىلگەن قاناۋشى تاپتىڭ قالدىقتارى قاتتىراق ىزالانا ءتۇسىپ, كۇرەستىڭ مەيلىنشە وتكىرىرەك تۇرىنە كوشەدى, كەڭەس مەملەكەتىنە مەيلىنشە زيانىن تيگىزەدى, قۇرىپ بارا جاتقاندار رەتىندە كۇرەستىڭ ەڭ ولەرمەن قۇرالدارىنا جابىسا تۇسەدى» دەپ مالىمدەدى. وسى رەتتە ستالين ءوزى اتاپ كورسەتكەن «زيانكەستەردىڭ ءپرينتسيپسىز جانە يدەياسىز باندىلارىن, بىرقاتار بارلاۋ ورگاندارىنا جالدانىپ جۇمىس جاساۋشى ديۆەرسانتتار, تىڭشىلار, كىسى ولتىرۋشىلەرگە» اينالعان تروتسكيشىلەردى كەڭەس ەلىنىڭ باستى جاۋى دەپ جاريالاپ, بولاشاق كۇرەستىڭ قانداي ۇرانمەن جۇرگىزىلەتىنىن اشىپ ايتتى.
بۇل ءىس جۇزىندە نكۆد ورگاندارى الدىنا «حالىق جاۋلارىمەن» كۇرەستى قالاي جۇرگىزۋ كەرەك ەكەنىن بىلدىرگەن ناقتى نۇسقاۋ ەدى. پلەنۋمنىڭ 5 ناۋرىزداعى قورىتىندى جيىنىندا سويلەگەن سوزىندە ستالين 1927 جىلعى پارتيالىق پىكىرتالاس ناتيجەسىنە سۇيەنە كەلىپ, ءتىپتى «جاۋلاردىڭ» ناقتى سانىن دا كورسەتىپ بەردى. ول 30 مىڭ تروتسكيشىلەردەن, زينوۆەۆشىلەردەن جانە باسقا دا «وڭشىل ەسالاڭداردان» قۇرالدى. پلەنۋمعا دەيىن-اق «حالىق جاۋلارىنىڭ» 18 مىڭى ۇستالىپ قويعان ەدى, ەندى «نەبارى» 12 مىڭىن تەمىر توردىڭ ارعى جاعىنا جونەلتۋ قالعان ەدى.
پلەنۋم نكۆد حالىق كوميسسارى نيكولاي ەجوۆتىڭ 3 ناۋرىزدا جاساعان «جاپون-نەمىس-تروتسكيشىل اگەنتتەرى جاساعان زيانكەستىكتىڭ, ديۆەرسيالاردىڭ جانە تىڭشىلىقتىڭ ساباقتارى» اتتى بايانداماسى بويىنشا قارار قابىلداپ, «بكپ (ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ تروتسكيشىلەر مەن باسقا دا ەكىجۇزدىلەردىڭ انتيكەڭەستىك, ديۆەرسيالىق-زيانكەستىك, تىڭشىلىق جانە تەررورلىق باندىلارىن تالقانداۋ جونىندەگى شارالارىن» ماقۇلدادى.
پلەنۋمنىڭ بارىسىندا جانە ول اياقتالعاننان كەيىن بۇكىل ەلدىڭ كولەمىندە سەنىمسىز سانالعان كىسىلەردى جاپپاي قاماۋعا الۋ ۇدەرىسى لاپ ەتە ءتۇستى. وسىلايشا 14-29 مامىر كۇندەرى قىزىل ارميانىڭ ميحايل تۋحاچەۆسكي, يونا ياكير, يەرونيم ۋبورەۆيچ سەكىلدى جوعارى كوماندالىق قۇرامىنىڭ وكىلدەرى تۇتقىندالىپ, اجال قۇشتى. 15 ناۋرىزدا ساياسي بيۋرونىڭ بۇرىنعى مۇشەسى, كومينتەرن مۇشەسى, «يزۆەستيا» گازەتىنىڭ رەداكتورى نيكولاي بۋحارين اتىلدى.
بۇل قايعىلى تاعدىر پلەنۋمعا قاتىسۋشىلاردىڭ وزدەرىن دە اينالىپ كەتە قويعان جوق. سول پارتيالىق جيىندا 72 ادام سويلەگەن ەدى. سولاردىڭ 52-ءسى دەرەۋ قۇلىپ استىنا قامالىپ, اتۋ جازاسىن الدى, تاعى 2 ادام ءوز-وزدەرىنە قول جۇمساپ, ومىرمەن قوشتاستى. ال بۇلاردىڭ ءبارى دە پلەنۋمدا ءستاليننىڭ پىكىرىن قولداپ, «حالىق جاۋلارىن» جويۋعا قول كوتەرگەن بولاتىن.
پلەنۋم وتكەننەن كەيىن بكپ (ب) وك ساياسي بيۋروسى رەپرەسسيانى كۇشەيتە تۇسۋگە ارنالعان بىرنەشە قاۋلى قابىلدادى. ولاردىڭ اراسىندا 1937 جىلعى 23 مامىرداعى «نكۆد ماسەلەلەرى», 8 ماۋسىمداعى «تروتسكيشىلەر مەن وڭشىلدار وتباسىلارىن ۇيدەن شىعارۋ» بار. بۇل قاۋلىلار نكۆد ورگاندارىنا تروتسكيشىلەر مەن ءفاشيزمنىڭ باسقا دا اگەنتتەرىن انىقتاپ تالقانداۋ جانە ولاردىڭ تيتتەي دە ءبىر انتيكەڭەستىك ارەكەتتەرىن باسۋ ىسىندە شەكسىز وكىلەتتىكتەر بەردى. مۇندا باستى بيلىك پارتيا قىزمەتكەرىنە ەمەس, ناركوم ادامىنا جۇكتەلدى. ەلدە جاپپاي جايلاعان ساياسي ەلىرمە كۇشەيدى. جان-جاقتا اياق استىنان پايدا بولعان «حالىق جاۋلارى» تابىلىپ, اشكەرەلەنىپ جاتتى.
1937 جىلعى 2 شىلدەدە ساياسي بيۋرونىڭ «انتيكەڭەستىك ەلەمەنتتەر تۋرالى» قاۋلىسى بۇل دۇربەلەڭنىڭ وتىنا بۇرىنعىدان بەتەر ماي قۇيا ءتۇستى. وسى قاۋلىمەن بكپ (ب) وك «وبلىستىق جانە ولكەلىك پارتيا ۇيىمدارىنىڭ بارلىق حاتشىلارى مەن نكۆد-نىڭ وبلىستىق, ولكەلىك جانە رەسپۋبليكالىق وكىلدەرىنە وتاندارىنا ورالعان كۋلاكتار مەن قىلمىسكەرلەردىڭ اراسىنداعى مەيلىنشە قاسكويلەرىن جەدەل تۇتقىنداپ, ولاردىڭ ىستەرىن اكىمشىلىك تارتىبىنەن وتكىزۋ ارقىلى «ۇشتىكتىڭ» شەشىمىمەن اتۋ, ال قالعان بەلسەندىلىگى تومەن, بىراق ءبارىبىر جاۋ ەلەمەنتتەرى بولىپ تابىلاتىندارىن نكۆد-نىڭ تاپسىرماسىمەن قايتا قاراپ, اۋداندارعا جىبەرۋ ءۇشىن ەسەپ الۋ» ۇسىنىلدى.
سوت ورگانى رەتىندەگى «ۇشتىكتەر» وگپۋ-ءدىڭ 1929 جىلعى 29 قازانداعى تسيركۋليارىمەن قۇرىلعان بولاتىن. ولارعا ىستەردى تەرگەۋگە جانە سوت وتىرىستارىنا دەيىن الدىن الا قاراۋ تاپسىرىلدى. ال 1937 جىلدىڭ 5 شىلدەسىنەن باستاپ, بۇل توپ ءوزى ءولىم جازاسىن تاعايىنداي بەرەتىن قۇقىققا يە بولدى. «ۇشتىكتىڭ» قۇرامىنا نكۆد-نىڭ وبلىستىق نەمەسە ولكەلىك باسشىلارى, وبلىستىق نەمەسە ولكەلىك پروكۋرورلار, ولكەلىك نەمەسە وبلىستىق پارتيا كوميتەتتەرىنىڭ حاتشىلارى كىردى. «ۇشتىكتىڭ» دەربەس قۇرامىن وك ساياسي بيۋروسى بەكىتتى. بيۋرو وتىرىستارىندا قاماۋعا الىنىپ, اتىلاتىن «حالىق جاۋلارىنىڭ» ناقتى تسيفرلارى بەكىتىلىپ تۇردى.
كسرو ىشكى ىستەر حالىق كوميسسارى ن.ي.ەجوۆ 1937 جىلعى 30 شىلدەدە ءوزىنىڭ بكپ (ب) وك ساياسي بيۋروسىنىڭ قاۋلىسىن جەرگىلىكتى جەرلەردە قالاي جۇزەگە اسىرۋ كەرەكتىگى جونىندەگى № 00447 ساندى ايگىلى شۇعىل بۇيرىعىن بەردى. وندا «انتيكەڭەستىك ەلەمەنتتەردى» رەپرەسسياعا ۇشىراتۋ ءتارتىبى, مەرزىمى, اۋقىمى بەلگىلەندى.
قۋعىن-سۇرگىنگە تۇسكەندەردىڭ ءبارى العان جازالارى بويىنشا ەكى ءتۇرلى دارەجەگە جاتقىزىلدى. ولاردىڭ ءبىرىنشى دارەجەدەگىلەرىن «ۇشتىك» اتۋعا جىبەرسە, ەكىنشى دارەجەدەگىلەرىن 8 جىلدان 10 جىلعا دەيىن لاگەرلەرگە ايدادى. رەپرەسسياعا تاپ بولعاندار «بۇرىنعى كۋلاكتار», «كوتەرىلىسشىلەردەن, فاشيستەردەن, تەررورشىلار مەن قاراقشىلىق قۇرىلىمداردان تۇراتىن الەۋمەتتىك-قاۋىپتى ەلەمەنتتەر», «بۇرىنعى اقتار, جاندارمدار, شەنەۋنىكتەر, جازالاۋشىلار, بانديتتەر, قاراقشىلار سىبايلاستارى», «مەيلىنشە جاۋلىق نيەتتەگى كازاكتار مەن اق گۆاردياشىلاردىڭ قالدىقتارى», «سەكتانتتىق بەلسەندىلەر» دەپ اتالاتىن توپتاردان قۇرالدى. نكۆد-نىڭ جازالاۋشى سەمسەرى «قۇلىپ استىنا الىنىپ, تۇرمەلەردە, لاگەرلەردە, ەڭبەك كەنتتەرى مەن كولونيالاردا وتىرىپ شىققاندارىمەن» «تۇرعان جەرلەرىندە انتيكەڭەستىك بۇلدىرگىش ارەكەتتەرىنەن باس تارتپاي جۇرگەن» وسىنداي كوپ ساندى جاۋلاردى قايدا جۇرگەندەرىنە قاراماستان جويىپ جىبەرۋگە ءتيىس.
ءستاليننىڭ بەلگىلەپ بەرۋىمەن نكۆد ورتالىق شتابى ايماقتارعا جىبەرگەن نۇسقاۋدا ۇلكەن اكىمشىلىك-قۇرىلىمدىق بولىك بولىپ تابىلاتىن رەسەي فەدەراتسياسى, ۋكراينا جانە قازاقستان رەسپۋبليكالارىنىڭ ءاربىر وبلىسى ءۇشىن بولىنگەن مولشەر جەكە اتاپ كورسەتىلدى. مۇندا رەسەيدىڭ ۇلەس سالماعى زور بولعانى انىق, ال قۇرامىندا 8 وبلىستان بار ۋكراينا مەن قازاقستاننىڭ قۇرباندىققا بايلانعان ادامدارى سانى ءبىر-بىرىنەن ءبىراز الشاق شىقتى.
ايتالىق, ۋكراينادا 7 800 ءبىرىنشى, 20 500 ادام ەكىنشى توپقا جاتقىزىلىپ, بارلىعى 28 300 ادامدى قۇراسا, قازاقستاننىڭ ەنشىسىنە اتۋ ءۇشىن – 2 500, لاگەرگە جىبەرۋ ءۇشىن – 5 000, جالپى 7 500 ادام ءتيدى. وسى ۇلەستە وزبەكستانعا 750 ادام اتۋعا, 4 000 ادام سوتتاۋعا بەرىلدى. ال تاجىكستان مەن تۇرىكمەنستاننىڭ اربىرىنە سىباعاعا 500-دەن ادام اتۋ, تاجىكتەرگە – 1 800, تۇرىكمەندەرگە 2 000 ادامدى تۇرمەگە وتىرعىزۋ ۇسىنىلدى. ارمياندار دا 500 ادامدى اتۋعا ءتيىس بولسا, 1 000 ادامدى قاپاسقا قاماۋعا مىندەتتەلدى. قىرعىزستانعا 250 ادامدى اتۋ مەن 500 ادامدى ايداۋعا جىبەرۋ جازىلدى. بۇلاردان گرۋزيا, بەلورۋسسيا جانە ازەربايجان رەسپۋبليكالارىنا تاڭىلعان مولشەر ايتارلىقتاي كوپ ەدى.
اتاپ ايتقاندا, قاندى قاساپتا گرۋزيندەر مەن بەلورۋستار – 2 000, ازەربايجاندار 1 500 وتانداستارىن جەر جاستاندىرۋى كەرەك-ءتىن. سول سياقتى بەلورۋسسيادا – 10 000, ازەربايجاندا – 3 750, ال گرۋزيادا 3 000 ادام 8-10 جىلدان جازا الۋعا ءتيىستى بولدى.
كەڭەستىك-بولشەۆيكتىك رەپرەسسيا ماشيناسى قىرعىندى 5 تامىزدا باستاپ كەتۋگە ءتيىس بولدى. بۇل وپەراتسيا كەستە بويىنشا 10 تامىزدا وزبەك, تۇرىكمەن, تاجىك جانە قىرعىز كسر-لارىن, 15 تامىزدا قيىر شىعىستى, كراسنويار ولكەسى مەن شىعىس-ءسىبىر اۋماعىنداعى وبلىستاردى شارپۋعا كىرىستى. بۇيرىقتا ءاربىر رەسپۋبليكادا, ولكە مەن وبلىستا ءبىرىنشى جانە ەكىنشى كاتەگورياعا جاتاتىنداردىڭ ناقتىلى ساندارى اتاپ كورسەتىلدى. سوندا بۇكىل ەل بويىنشا «جوسپارلى تارتىپپەن» 268 950 ادامدى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتۋ مىندەتى العا قويىلدى. سونىڭ ىشىندە ءبىرىنشى كاتەگوريا بويىنشا 10 000 ادامدى نكۆد لاگەرلەرىندە اتۋ كوزدەلدى. بىراق بۇل تسيفرلاردىڭ ءوزى دە ناقتى مەجە بولا قويعان جوق, ولار تەك باعدار ءۇشىن عانا بەرىلدى. بىراق نكۆد-نىڭ رەسپۋبليكالىق ناركومدارى مەن ولكەلىك, وبلىستىق باسشىلارى بەلگىلەنگەن مولشەردى «ءوز بەتتەرىنشە كوبەيتۋگە» ەرىكتى بولمادى, ولارعا تەك «تسيفرلاردى ازايتۋعا» جانە «ءبىرىنشى دارەجەمەن رەپرەسسيالانعانداردى – ەكىنشى, ال ەكىنشى توپتاعىلاردى ءبىرىنشى قاتارعا قاراي اۋىستىرىپ الۋعا» عانا رۇقسات ەتىلدى.
وسى ماقالانى دايىنداۋ بارىسىندا ءبىزدىڭ قولىمىزعا سونداي سەبەپپەن ن.ي.ەجوۆتان اتىلۋعا جاتاتىندار سانىن ارتتىرۋدى سۇراعان ومبى وبلىستىق نكۆد باسقارماسىنىڭ باستىعى گ.ف.گورباچتىڭ شيفرلى جەدەلحاتى ءتۇسىپ قالدى. 1937 جىلعى 14 تامىزدا جولدانعان سول قۇجاتتا الگى جەندەت 13 تامىزدا ءبىرىنشى كاتەگوريا بويىنشا 5 444 ادامدى قاماۋعا الىنعانىن ايتا كەلىپ, بۇلاردىڭ «بولجامدى» مولشەرىن 8 000 كىسىگە دەيىن ۇلعايتۋدى سۇرايدى. ال اتالمىش سۇرانىس ستالينگە كورسەتىلگەندە ول وعان «ەجوۆ جولداسقا, ءليميتتى 8 مىڭعا دەيىن كوبەيتۋ ءۇشىن. ي.ستالين» دەپ قولىن قويىپ بەرەدى.
«جوسپارلى تاپسىرماداعى» اتۋعا جىبەرىلەتىندەر سانىن بۇلايشا ۇلعايتۋ كراسنويار ولكەلىك نكۆد باسقارماسىنىڭ سۇرانىسى بويىنشا دا جاسالادى. مۇنداعى قۇجاتتا بەلگىلەنگەن تسيفردىڭ «ءتىپتى تۇككە تۇرعىسىز», بار-جوعى 750 ادام ەكەنى اتاپ كورسەتىلىپ, ونىڭ لەگىن كۇرت كوتەرۋ وتىنىلەدى. تامىزدىڭ 20-سى كۇنى بۇل كەمشىلىكتى «تۇزەتكەن» ي.ۆ.ستالين مەن ۆ.ي.مولوتوۆ «ءليميتتى» بىردەن 6 600 ادامعا دەيىن جەتكىزىپ بەرگەن. وسىلايشا 1937 جىلى رەپرەسسياعا ۇشىراعاندار سانى ۇلعايتىلىپ, ەكى ەسەگە دەيىن جەتكىزىلگەن. سول جىلعى 8 قىركۇيەكتە ن.ي.ەجوۆ ستالينگە جازعان ارنايى مالىمەتىندە تامىز ايىندا 146 225 ادامنىڭ قاماۋعا الىنعانىن, ياعني بەس ايلىق جوسپاردىڭ 54,37 پايىزعا ورىندالعانىن باياندايدى. وسى كەزدە «ۇشتىكتەر» 31 530 ادامدى اتۋ جازاسىنا بۇيىرىپ, 13 669 ادامدى تۇرمەلەر مەن لاگەرلەرگە جونەلتەدى. بۇلار تەرگەۋ ىستەرىنىڭ ءبارىن سىرتتاي جانە جەدەلدەتىلگەن تارتىپپەن قارايدى. ماسەلەن, تاپ وسىلايشا كراسنودار ولكەسىندە 20 قاراشا كۇنى عانا 1 252 قىلمىستىق ءىس قارالادى.
ەگەر وسى كۇنى «ۇشتىك» وسىنشا ءىستى 24 ساعات بويى ءۇزىلىسسىز قاراپ شىقتى دەپ ەسەپتەر بولساق, ونىڭ ءار ىسكە نەبارى 1 مينۋت 15 سەكۋند قانا ۋاقىت جۇمساعانىن بايقاي الامىز. ال اراسىندا دەمالىپ وتىرۋى ىقتيمال ەكەنىن ەسكەرسەك, بۇل مەرزىمنىڭ بۇدان دا قىسقارىپ كەتەتىنىن پايىمداۋ قيىن ەمەس. وسى «ۇشتىك» 1938 جىلعى 1 قاراشادا قاراعان 619 ءولىم جازاسىنىڭ اربىرىنە بار-جوعى 2,5 مينۋت قانا ۋاقىت جىبەرىپ, تاعى ءبىر «رەكوردقا» قول جەتكىزىپتى.
نكۆد «ۇشتىكتەرى» 1937 جىلدىڭ 5 تامىزىنان 1938 جىلدىڭ قاراشاسىنىڭ ورتاسىنا دەيىن بۇكىل ەلدە كەمىندە 800 مىڭ ادامنىڭ ۇستىنەن ۇكىم شىعارىپ, ولاردىڭ تەڭ جارتىسىن اتۋعا جىبەردى. بۇل – 800 مىڭ ادام, وسى جىلداردا ساياسي سەبەپتەرمەن قۋعىن-سۇرگىن كورگەن بارلىق تۇلعالاردىڭ 60 پايىزعا جۋىعىن قۇرايدى. كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەتتەرى ءۇشىن «ۇلكەن تەررور» جىلدارىندا سوتتالعانداردىڭ قالعان بولىگى باسقا سوت ورگاندارىنىڭ ەنشىسىنە تيەدى. ولاردى نكۆد جانىنداعى ايرىقشا كەڭەس, اسكەري تريبۋنالدار مەن سوتتار قۇرادى. تەك كسرو جوعارعى سوتى اسكەري القاسى 1936 جىلعى 1 قازاننان 1938 جىلعى 30 قىركۇيەككە دەيىن وداقتىڭ 60 قالاسىندا كوشپەلى سەسسيا وتكىزىپ, 36 157 ادامدى جازاعا كەسسە, سولاردىڭ 30 414-ى, ياعني 84,39 پايىزى اتىلۋعا كەتىپتى.
اسكەري القا قازىرگى جاعدايدا ءتىرى قالدىرۋعا بولمايتىن بارىنشا تانىمال دا بۇرىنعى بەدەلدى «حالىق جاۋلارىن» سوتتاپ قايتىپتى.
وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ بارلىعى جانە وبلىستار مەن ولكەلەردىڭ بىرقاتارى جوعارىدا كورسەتىلگەن جوسپارلارىن تامىز-قاراشا ايلارى ارالىعىندا-اق تولىق ورىنداپ شىعىپ, جوعارىدان قوسىمشا مەجە سۇرادى. ايتالىق, قازاقستان باسشىسى لەۆون ميرزويان 1937 جىلى 2 جەلتوقساندا «بارلىق جەڭىستەرگە جىگەرلەندىرۋشى» يوسيف ستالينگە شيفرلى جەدەلحات جولداپ, سوڭعى بەرىلگەن 1 600 ادامنىڭ رەسپۋبليكانىڭ «جۇمىرىنا جۇق بولماي» قالعانىن ايتىپ, تاعى وسىنشا كولەمدە ادام اتۋعا رۇقسات سۇرادى. وزدەرىنىڭ شىبىن جاندارى امان قالۋ ءۇشىن تيراننان وسىنداي تاپسىرىس سۇراعان ءبىرىنشى حاتشىلار باسقا رەسپۋبليكالاردان دا تابىلدى. بۇلاردىڭ بارىنە قانقۇيلى ديكتاتور, ارينە, قۋانا كەلىستى. ءسويتىپ, ءۇش ايدىڭ بەدەلىندە جاسالىپ بىتۋگە ءتيىستى زۇلمات ناۋقانى كەلەسى جىلعا قاراي جالعاسىپ كەتتى. مۇنىڭ اقىرىندا ۋكراينادا اتىلعاندار سانى – 50 000-عا, ال بەلورۋسسيادا 21 000-عا جەتكەنىن كورسەتتى.
وسى ساياسي رەپرەسسيالار كەزىندە, الدىمەن 20-شى جىلداردىڭ اياعى مەن 30-شى جىلداردىڭ باسىندا ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى تۇگەلگە جۋىق جۋساتىپ سالىندى. ماسەلەن, وزبەكتەر وسى تۇستا وزدەرىنىڭ مۋناۆار كاري ابدۋراشيدوۆ, ۋبايدۋللا حودجاەۆ, اشۋرالي زاحيري, ناسرەددين شەراحمەتوۆ, ساليمحان تيللاحانوۆ سەكىلدى قارىمدى قايراتكەرلەرىنەن كوز جازسا, قازاقتار ساپى ءاليحان بوكەيحانوۆ, احمەت بايتۇرسىنوۆ, مىرجاقىپ دۋلاتوۆ, حالەل عابباسوۆ, حالەل دوسمۇحامەدوۆ, جانشا دوسمۇحامەدوۆ, مۇحامەدجان تىنىشپاەۆ, جاقىپ اقپاەۆ, ماعجان جۇماباەۆ, جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ سياقتى ارىستارىنان ايرىلدى. ال 1937-1938 جىلدارعى «ۇلكەن تەررور» وزبەكتەردىڭ يۋلداش احۋنباباەۆ, اكمال يكراموۆ, فايزۋللا حودجاەۆ, ابدۋللو راحيمباەۆ, سەيفۋللو ابدۋللاەۆ, سۇلتان سەگىزباەۆ, ابدۋللو كادىري, ابدۋراۋف فيترات, ابدۋلحاميد چۋلپان, ميەن بۋزرۋك سوليحوۆ ءتارىزدى زيالىلارىن جالماسا, قازاقتاردان تۇرار رىسقۇلوۆ, سۇلتانبەك قوجانوۆ, وراز يساەۆ, ساكەن سەيفۋللين, وراز جاندوسوۆ, تەمىربەك جۇرگەنوۆ, عابباس توعجانوۆ, بەيىمبەت مايلين, ءىلياس جانسۇگىروۆ, جۇمات شانين سىندى ساڭلاقتارىن اكەتتى.
تەررور كسرو حالىق كوميسسارلارى كەڭەسى مەن بكپ (ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ 1938 جىلعى 17 قاراشاداعى «تۇتقىنداۋ, پروكۋرورلىق قاداعالاۋ جانە تەرگەۋ جۇرگىزۋ تۋرالى» دەپ اتالاتىن بىرىككەن قاۋلىسىمەن توقتاتىلدى. وندا نكۆد-نىڭ وسى جۇمىستارعا بايلانىستى ءىس-ارەكەتتەرى فورمالدى تۇردە سىنعا الىنعان. البەتتە, مۇنىڭ جاي عانا كوزبوياۋشىلىق بولعانى, ايتپەسە قۋعىن-سۇرگىنگە قاتىستى ناۋقاننىڭ باستان-اياق ءستاليننىڭ باسقارۋىمەن جۇزەگە اسىرىلعانى ەشبىر قۇپيا ەمەس.
قولدا بار ستاتيستيكاعا سايكەس, 1937-1938 جىلدارى كەڭەس وداعىندا جالپى ۇزىن سانى 1 344 923 ادام سوتتالعان بولسا, ولاردىڭ 681 692-ءسى, ياعني 50,69 پايىزى جازانىڭ ەڭ جوعارعى ءتۇرى – اتۋعا تارتىلدى. وسى ەكى جىلدا ساياسي سەبەپتەرمەن سوتتالعان ءاربىر ەكىنشى ادام اتىلدى. تاعى ءبىر دەرەكتەر «ۇلكەن تەررور» كەزىندە 1 ملن 700 مىڭنان استام ادامنىڭ سوتتى بولىپ, 700 مىڭنان ارتىعىنىڭ ولىمگە ۇشىراعانىن كورسەتەدى. وسى جىلداردا لاگەرلەر, كولونيالار مەن تۇرمەلەر «تۇرعىندارى» سانىنىڭ دا كۇرت كوبەيىپ كەتكەنى ايتىلادى. ايتالىق, 1937 جىلى قاماۋدا وتىرعاندار 685 201 ادام بولسا, 1939 جىلعى 1 قاڭتاردا بۇلاردىڭ قاتارى 2 022 976-عا جەتكەن.
بولشەۆيك كوسەمدەرىن مۇنداي قۋعىن-سۇرگىنگە جەتەلەگەن نە نارسە؟ تاريحشىلار قازىر مۇنىڭ بىرنەشە ناقتى سەبەبى بار ەكەنىن ايتىپ وتىر. بىرىنشىدەن, تۇرعىنداردىڭ بىرقاتار بولىگىن مەملەكەت ءۇشىن تەگىن جۇمىس كۇشىنە اينالدىرۋ قاجەتتىگى تۋدى. ويتكەنى ەلدە اتقارىلۋعا ءتيىستى جۇمىستار وتە كوپ ەدى دە, ولار ءۇشىن تولەنەتىن اقشا جەتكىلىكسىز بولدى. ەكىنشىدەن, ءبىر ادامنىڭ جەكە بيلىگىن كۇشەيتە ءتۇسۋ ءۇشىن وسىنداي قاتىگەز قادام جاسالدى. جاڭا يدەولوگيا ءۇشىن جۇرت جاپپاي تابىناتىن ادام كەرەك-ءتىن. ۇشىنشىدەن, توتاليتارلىق قوعامنىڭ قاناۋشىلىق قارىمى مەن اۋقىمىن كەڭەيتۋگە باعىت ۇستالدى.
قالاي دەگەندە دە, بۇل كەزەڭ ءبىر مەملەكەتتىڭ ءوز ازاماتتارىن قىرىپ-جويۋعا ارنالعان, ونى ەڭ الدىڭعى قاتارلى وكىلدەرىنەن ايىرۋعا باعىتتالعان كەڭ اۋقىمدى قاندى قاساپ بولدى.
وتە دۇرىس جازىلعان ماتەريال. شىندىق. فاكتىگە سۇيەنگەن. اۆتورعا – رەسپەكت.
ماقالا وسى كەزگە دەيىن ساندالىپ كەلگەندەردى ورنىنا قويىپ بەردى-اۋ دەيمىن. مەن مۇندا شىندىق تولىق اشىلعان دەپ ەسەپتەيمىن.