باتىس پەن شىعىس اراسىنداعى تەكەتىرەستىڭ تەگەۋرىنى بارعان سايىن كۇشەيىپ كەلەدى. ونىڭ جۋىر ماڭدا بەتى قايتىپ, باسەڭگە تۇسەتىن ءتۇرى جوق. ەكى جاق تا مامىلە ۋاجىبىنە توقتايتىن ەمەس. قاراما-قارسىلىق تاراپتاردىڭ ءبىر-بىرىنە سانكتسيا سالۋى بويىنشا دا, قازىرگى زامانعى وزىق قارۋ-جاراق تۇرلەرىنىڭ شەرۋىن جاساۋى ارقىلى دا, سوزبەن قاعىسۋدان ءبىر-ءبىرىنىڭ ۋاجدەرىن ءتان الماۋ سيپاتىندا دا كورىنۋدە. مۇنى تاياۋدا اياقتالعان ۆالداي كلۋبى فورۋمىنىڭ قورىتىندىسىندا سويلەگەن رەسەي پرەزيدەنتى ۆلاديمير پۋتين دە, سەنبى كۇنى قارۋ-جاراق شىعارۋدى شەكتەۋ جونىندەگى كەلىسىمنەن شىعاتىنىن مالىمدەگەن اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ تا بايقاتىپ بەردى.
اۋەلدە ءساۋىر ايىندا بريتانيانىڭ سولسبەري كەنتىندە ورىن العان «سكريپالدەر ىسىنەن» باستالعان بۇل سالقىن قاباق ارتىنشا سيريانىڭ دۋما ەلدى مەكەنىندە جاسالدى دەپ ەسەپتەلىپ وتىرعان حيميالىق شابۋىلعا بارىپ تىرەلىپ, ەكى جاقتى قارىم-قاتىناستى ودان بەتەر سالقىنداتا ءتۇستى. نەگىزى, بۇل جەردە ناقتى قاي تاراپتىڭ كىنالى ەكەنىن تاپ باسىپ, ءدوپ تابۋ وڭاي ەمەس. ولاي دەيتىنىمىز, بۇعان رەسەيدى كىنالاپ وتىرعان لوندون ماسكەۋدىڭ قىلمىستىڭ ءىزىن بىرلەسىپ ىزدەيىك دەگەن وتىنىشىنە قۇلاق اسپاي وتىر. سيريا جونىندە دە وسىنى ايتۋعا بولادى. بۇعان قوسا, وسى كەزگە دەيىن ءوز تۇجىرىمدارىن دالەلدەپ بەرە الاتىن بىردە-ءبىر ناقتى ايعاق ۇسىنا العان جوق. سوعان قاراعاندا, بۇل وقيعالار باتىسقا سەبەپ ەمەس, تەك سىلتاۋ ءۇشىن عانا كەرەك بولعان سياقتى.
اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ سەنبى كۇنى كەشكە ۆاشينگتوننىڭ رەسەيمەن ارادا جاسالعان ورتا جانە جاقىن قاشىقتىقتاعى راكەتالاردى جويۋ جونىندەگى كەلىسىمنەن (وجقر) شىعاتىنىن مالىمدەدى. «ءبىز كەلىسىمنەن شىعىپ, جاڭا قارۋ جاساۋعا كىرىسەمىز» دەدى ول. اق ءۇيدىڭ قوجايىنى وسىلاي جاساعاننىڭ ءجون بولاتىنىن, سەبەبى رەسەيدىڭ بۇل كەلىسىمدى بۇزىپ وتىرعانىن ايتتى. ترامپ سونىمەن قاتار ەگەر رەسەي مەن قىتاي جاڭا كەلىسىم جاساسۋعا كەلىسەتىن بولسا, قارۋ جاساۋدىڭ توقتاتىلاتىنىن دا جەتكىزدى. ال دۇيسەنبى كۇنى ترامپتىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى كەڭەسشىسى دجون بولتون رەسەيگە كەلگەن ساپارى بارىسىندا وسى تۋرالى رەسمي مالىمدەمە جاسادى. بريتانيانىڭ The Guardian گازەتىنىڭ جازۋىنشا, نەگىزى, اتالمىش كەلىسىمشارتتان شىعۋدى تابانداتىپ تالاپ ەتىپ كەلگەن وسى اقىلماننىڭ ءوزى ەكەن.
وجقر كەلىسىمشارتى 1987 جىلى قابىلداندى. ول تاراپتاردىڭ راديۋسى 500-دەن 5500 شاقىرىمعا دەيىنگى قاشىقتىقتى قۇرايتىن قاناتتى راكەتالار مەن جەردەن كوتەرىلەتىن بالليستيكالىق راكەتالار يەمدەنۋلەرىنە تىيىم سالدى. ۆاشينگتون 2014 جىلعى شىلدەدە ءبىرىنشى رەت رەسمي تۇردە رەسەيدىڭ بۇل تالاپتى بۇزىپ وتىرعانى تۋرالى ءسوز قوزعادى. بۇل ماسەلە بۇدان كەيىن دە بىرنەشە رەت ايتىلدى. بىراق ماسكەۋ مۇنى ءۇزىلدى-كەسىلدى جوققا شىعارىپ, اقش-تىڭ وزىنە قارسى كىنارات تاقتى.
ال ترامپتىڭ پوزيتسياسىن ۇلىبريتانيانىڭ قورعانىس ءمينيسترى گەۆين ۋيليامس قولدادى. ونىڭ ايتۋىنا قاراعاندا, رەسەي وجقر كەلىسىمشارتىن مازاققا اينالدىرىپ جىبەرگەن. «ءبىز اقش-تىڭ بۇل قادامىن رەسەيدىڭ ءوزى قولىن قويعان كەلىسىمشارتىندا اتاپ كورسەتىلگەن مىندەتتەمەلەرىن بۇلجىتپاي ورىنداۋى ءۇشىن بەرىلگەن دابىل رەتىندە شەشىمدى تۇردە قولدايمىز» دەدى ول. وسى جايىندا جەتكىزگەن «Financial Times» گازەتى جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋنىكتىڭ دەرەكتەرىنە سۇيەنە وتىرىپ, اق ءۇيدىڭ بۇدان ءارى ستراتەگيالىق شابۋىل قارۋلارىن شەكتەۋ جونىندەگى (سشق-III) كەلىسىمشارتتان شىعۋدىڭ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىراتىنىن باياندايدى. بۇل قۇجاتقا 2010 جىلى ەكى ەلدىڭ سول كەزدەگى پرەزيدەنتتەرى دميتري مەدۆەدەۆ پەن باراك وباما قول قويدى.
سشق-III كەلىسىمشارتى رەسەي مەن اقش-تا بار يادرولىق وقتۇمسىقتاردىڭ سانىن شەكتەۋدى مەڭزەيدى. ول 1991 جىلى ليدەرلەرى اقش پەن رەسەي بولىپ, بىرنەشە يادرولىق مەملەكەتتەر باسشىلارى قول قويعان سشق-I كەلىسىمشارتىن الماستىردى. سوڭعى كەلىسىم 2011 جىلدىڭ 5 اقپانىندا كۇشىنە ەندى. ونىڭ ارەكەت ەتۋ مەرزىمى 2021 جىلى بىتەتىن ەدى. شارت بويىنشا ونى تاعى بەس جىلعا ودان ءارى سوزۋعا بولاتىن-دى.
قازىر رەسەيدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى اقش-تىڭ وجقر كەلىسىمشارتىنان شىعاتىنى تۋرالى مالىمدەمەسىن قاتتى الاڭداۋشىلىقپەن قارسى الىپ وتىر. قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى سەرگەي ريابكوۆ مۇنى قۇراما شتاتتار تاراپىنان بولىپ وتىرعان بوپسالاۋ دەپ ءتۇسىندىردى. ونىڭ ويىنشا, ۆاشينگتون وسى ارقىلى رەسەيدىڭ حالىقارالىق قاۋىپسىزدىك پەن ستراتەگيالىق تۇراقتىلىق سالاسىندا شەگىنىس جاساۋعا ءماجبۇر بولۋىن كوكسەيدى. ريابكوۆ سونداي-اق اقش-تىڭ رەسەي وجقر جونىندەگى كەلىسىمدى بۇزىپ وتىر دەپ بايبالام سالۋىنا ەشقانداي نەگىز جوق ەكەنىن ايتادى. «وزدەرىنىڭ ويدان شىعارىلعان بۇل ايىپتاۋلارىن ولار ايقىن تۇسىندىرمەلەرمەن جەتكىزىپ, مۇنىڭ قانداي سەبەپپەن جاسالىپ جاتقانىن ۇعىندىرىپ بەرە المادى» دەيدى ول.
جالپى, پەنتاگون وتكەن جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا العاش رەت رەسەيدى جەردەن كوتەرىلەتىن راكەتالاردى جەتىلدىرۋدى قولعا الدى دەپ ايىپتاعان بولاتىن. اقش قورعانىس ءمينيسترىنىڭ پىكىرىنشە, بۇل وجقر كەلىسىمشارتىن بۇزعاندىق بولىپ ەسەپتەلەدى. مۇنىڭ ناتو قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر توندىرەتىن جاعى تاعى بار. كرەمل سوندا بارلىق ايىپتاۋلاردى جوققا شىعارىپ, ءوزىنىڭ مىندەتتەمەنى قالتقىسىز ورىنداپ كەلە جاتقانىن ءۋاج ەتكەن.
ال 2017 جىلدىڭ جازىندا ءبىر توپ كونگرەسسمەن اق ۇيگە اقش-تى وجقر كەلىسىمشارتىنان شىعارۋدى ۇسىندى. وسىعان ۇقساس جوبانى سەناتور توم كوتتون دايىندادى. بىراق ول كەزدە ترامپ اكىمشىلىگى كەلىسىمشارتتان شىعۋدىڭ جان-جاقتى قارۋلانۋعا الىپ بارىپ سوعاتىنىن سەبەپ ەتىپ, ۇسىنىستان باس تارتقان ەدى. سوندا پەنتاگون مەن مەملەكەتتىك دەپارتامەنت وكىلدەرى كەلىسىم شارتتارىنىڭ «ەلدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگى مۇددەلەرىنە» سايكەس كەلەتىنىن ايتىپ, ورەكپىگەن توپتى توقتاتقان بولاتىن.
الايدا ارادا ءبىر جىلدان ءسال عانا استام ۋاقىت وتكەندە بۇل بەرىك بايلامنىڭ ءوزىنىڭ كۇلى كوككە ۇشقالى تۇر. اقش باسشىسى ءوزىنىڭ ءبىر اۋىز سوزىمەن-اق جىلدار بويى الەم تىنىشتىعى تىرەگىنىڭ ءبىرى بولىپ كەلگەن ۇستىندى ءاپ-ساتتە لاقتىرىپ جىبەرمەككە بەكىندى. مۇنىڭ ءبارىنىڭ الەمدى قايتادان يادرولىق اپات ۇرەيىنە الىپ كەلەتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. كەلىسىم بۇزىلىپ, ەكى دەرجاۆا يادرولىق قارۋدى كوبەيتۋگە بەت السا, بىتپەس باسەكە باستالسا, مۇنىڭ ءوزى سانكتسيالار قۇرساۋىنداعى رەسەي ەكونوميكاسىن تىعىرىققا تىرەپ, بولدىرتۋى ابدەن مۇمكىن…
بۇدان بىرەر كۇن بۇرىن ۆالداي كلۋبىنىڭ XV سەزىنەن كەيىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ وكىلدەرىمەن كەزدەسكەن ۆلاديمير ءپۋتيننىڭ سوزدەرى دە جاھاندى بەيبىت قاتار ءومىر سۇرۋگە شاقىرىپ, جۇرتتى تىنىشتاندىرا قوياتىنداي لەبىز بولماي شىقتى. ونىڭ اۋزىنان ەستىلگەن پىكىر كەرىن «ءا دەگەنگە ءما دەگەننىڭ» تۇلعاسىن تانىتتى. فورۋمدا بەس جىلدىڭ ىشىندە ءبىرىنشى رەت باستى تاقىرىپ ادەتتەگىدەي نەگىزىنەن حالىقارالىق ماسەلەلەرگە ەمەس, رەسەيدىڭ ءوز توڭىرەگىنەن ءوربىدى. ونىڭ پانەلدىك پىكىرتالاستارىنا العاش رەت رەسەي مينيسترلەرى قاتىسقان. جيىننىڭ شارىقتاۋ شەگى ۆلاديمير پۋتين قاتىسقان پلەنارلىق سەسسيا بولدى. اياعى كەيىن ءباسپاسوز ءماسليحاتىنا ۇلاسىپ كەتەتىن باسقوسۋدا, البەتتە, كوپتەگەن حالىقارالىق ماسەلەلەرمەن قاتار, اقش–رەسەي قارىم-قاتىناسىنىڭ قازىرگى جايى دا ءسوز ەتىلدى. وسى رەتتە ول دونالد ترامپپەن كەزدەسۋلەردىڭ جايىنا دا توقتالىپ ءوتتى. «ءبىزدىڭ كەزدەسۋلەرىمىزدىڭ قۇنىن كەمىتۋگە ارەكەت بارىنا قاراماستان, ءبىر-بىرىمىزگە سىرتتان ايبات كورسەتۋدەن گورى, ءوزارا ۇشىراسىپ تۇرعانىمىز الدەقايدا ارتىق» دەدى پۋتين. جيىندا باسقوسۋشىلاردىڭ بارلىعى بىردەي ونىڭ رەسەي الەمدە ەشكىمگە پروبلەما تۋعىزىپ وتىرعان جوق دەگەن بايلامىنا كەلىسە قويعان جوق. «ال قىرىم شە؟» دەپ سۇرادى ءبىر جۋرناليست. «قىرىم – ءبىزدىڭ تەرريتوريامىز, – دەدى سوندا پۋتين. – مۇندا كىل دەموكراتتار وتىر عوي. دەموكراتيا دەگەنىمىز نە؟ بۇل – حالىق بيلىگى. ەندەشە, قىرىمدىقتار دا وزدەرىنىڭ رەسەي قۇرامىندا بولعىلارى كەلەتىندەرىن بىلدىرگەن».
جيىندا سۇراقتاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ەلدىڭ اشىقتان-اشىق جاۋلىققا قالاي قارسى تۇرماقشى بولىپ وتىرعانى تۋراسىنان ءورىس الدى. وسىعان وراي جۇرگىزۋشى ۆلاديمير پۋتيننەن رەسەيدىڭ بۇگىندە بارىنەن بۇرىن نەدەن قورقاتىنىن سۇرادى. بۇعان پرەزيدەنتتىڭ جاۋابى قاتقىل دا ناقتى شىقتى. «ەشتەڭەدەن, – دەدى پۋتين جۇلىپ العانداي. – ءبىز, جالپى, ەشتەڭەدەن قورىقپايمىز. مىناداي تەرريتورياسى, مىناداي قورعانىس جۇيەسى بار ەل, ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ەگەمەندىگىن قورعاۋعا – وتان ءۇشىن ءومىرىن قيۋعا دايىن تۇرعان مىناداي حالقى بار ەل الەمدە كەزدەسە بەرمەيدى. ول بىزدە عانا بار. وعان ەشكىمنىڭ دە شاماسى كەلمەيدى. مىنە, وسى بىزگە سەنىم ۇيالاتىپ, ءوزىمىزدى جاقسى سەزىنۋىمىزگە مۇمكىندىك بەرەدى».
اڭگىمە رەسەي مەن اقش اراسىنداعى تەكەتىرەس جايىنا كەلگەندە, ۆلاديمير پۋتين بۇكىل الەم جۇرتى ءىشىن تارتىپ, سولىعىن باساتىنداي ويلار ايتىپ قالدى. «ءبىزدىڭ يادرولىق سوققى بەرۋ نيەتىمىز جوق, – دەدى ول. – ءبىزدىڭ ۇستانىم – بەرىلگەن سوققىعا جاۋاپ قايتارۋ. ءيا, ءبىز بۇل ءساتتى, الدەكىمنىڭ يادرولىق سوققى جاسايتىن كەزىن ءوزىمىز كۇتەمىز, ءوز بەتىمىزشە ەشتەڭە جاسامايمىز. بىراق سول كەزدە باسقىنشى ءبارىبىر جازالاناتىنىن, ءوزىنىڭ جويىلىپ كەتەتىنىن بىلۋگە ءتيىس. ءبىز – باسقىنشىلىق قۇربانىمىز. سوسىن ءبىز ازاپ شەگۋشىلەر رەتىندە بىردەن جۇماققا بارامىز, ال انالار بولسا, ءجاي ولە سالادى. سەبەبى ولار وكىنىپ تە ۇلگەرە الماي قالادى».
…كەز كەلگەن ادامعا توبەدەن بىرەۋ مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي اسەر ەتەتىن بۇل سوزدەردىڭ سالماعى سونشالىقتى اۋىر. ساناعا وڭايلىقپەن سىڭە قويمايدى. وسى جولداردىڭ ءوزى رەسەي مەن باتىس اراسىنداعى تەكەتىرەستىڭ ءالى ۇزاققا سوزىلاتىنىن اڭعارتاتىنداي…
