استانا تورىندە الاشوردانىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان «رۋحاني جاڭعىرۋ: الاش جانە ازاتتىق يدەياسىنىڭ ساباقتاستىعى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى. القالى جيىنعا الىس-جاقىنداعى بارشا الاش جۇرتىنىڭ وكىلدەرى جينالدى.
اللاعا شۇكىر, بۇگىندە الاش ارىستارى ارمان ەتكەن تاۋەلسىزدىكتىڭ شەكاراسى ايقىندالدى. الاش مۇراسىن تەرەڭنەن زەرتتەۋگە مۇمكىندىگىنشە جول اشىلدى. اكادەميك ەرلان سىدىقوۆتىڭ ايتۋىنشا, بيىلعى جىلدىڭ وزىندە ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماعىندا الاش تاقىرىبىنا قاتىستى ءۇش مىڭنان استام ءىس-شارالار وتكەن. سەمەي قالاسىندا ەسكەرتكىش تۇرعىزىلدى. ەلباسىنىڭ رۋحاني جاڭعىرۋ ماقالاسىمەن ۇندەس كەلىپ, سانانىڭ جاڭعىرۋىنا, سىلكىنۋىنە سەرپىلىس اكەلدى. «ەلدىك سانانى اسقاقتاتقان الاش قوزعالىسى, الاش پارتياسى, الاش اۆتونومياسىنىڭ 100 جىلدىعىنا ارنالعان شارالار مۇنىمەن بىتپەيدى» دەيدى ول.
جۇزجىلدىق مەرەيتوي قارساڭىندا ۇيىمداستىرىلعان كونفەرەنتسيا جۇمىسىنا مەملەكەتتىك حاتشى گۇلشارا ءابدىقالىقوۆا قاتىسىپ, پرەزيدەنت قۇتتىقتاۋىن وقىپ بەردى. قۇتتىقتاۋ حاتتا «الاش قوزعالىسىنىڭ پاسسيونارلىق يدەيالارى ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ دەربەس مەملەكەت قۇرۋ جولىنداعى سان عاسىرلىق اماناتىمەن ۇشتاسىپ جاتىر. سول كەزدەگى ۇلت زيالىلارى ارمان ەتكەن مەملەكەت تاۋەلسىزدىگى مەن ۇلت بوستاندىعىنا بۇگىنگى ۇرپاق قول جەتكىزدى. ەلىمىز ەگەمەندىك الىپ, الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ەلدەرىمەن تەرەزەسىن تەڭەستىردى. مەن «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالامدا تاعىلىمى مول تاريحىمىزدى زەردەلەۋدە, ءتولتۋما مادەنيەتىمىزدى قولداۋعا قاتىستى ناقتى مىندەتتەردى اتاپ كورسەتتىم. ءبىزدىڭ قوعامدىق سانانى قازىرگى زامان تالابىنا ساي جاڭعىرتۋ ارقىلى ەلىمىزدىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتۋدى ماقسات ەتىپ وتىرمىز. مەملەكەتىمىزدىڭ ەكونوميكالىق الەۋەتى ارتقان سايىن حالقىمىزدىڭ باي تاريحى مەن مۇراسىن زەرتتەۋدە زور مۇمكىندىك جاسالا بەرمەك» دەلىنگەن.
مەملەكەتتىك حاتشى گۇلشارا ابدىقالىقوۆانىڭ ءپىكىرىنشە, الاش قايراتكەرلەرى
ايتقان يدەيالار قازىرگى ءبىزدىڭ ماقسات-مۇددەلەرىمىزبەن جالعاسىپ جاتىر. كەزىندە احمەت بايتۇرسىنوۆ قازاق ءالفاۆيتىن قولداپ, زەرتتەگەن ەدى. جۋىردا عانا لاتىنعا كوشۋ تاجىريبەسى ءبىزدىڭ ەلدەگى ەڭ ماڭىزدى باعىتتاردىڭ بىرىنە اينالدى.
«ۇلت زيالىلارىنىڭ ءبىرى مۇستافا شوقاي «ۇلتتىق رۋحسىز ۇلت تاۋەلسىزدىگىن قۇرۋ مۇمكىن ەمەس» دەگەن ەدى. سوندىقتان رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسى دا وسى ماقساتتى كوزدەيدى. قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىندا كونفەرەنتسيالار, ءىس-شارالار ءوتتى. بۇگىنگى كونفەرەنتسيانى سول ءىس-شارالاردىڭ قورىتىندىسى رەتىندە كورەمىز. وسى باعىتتاعى جۇمىستاردىڭ بارلىعى رۋحاني جاڭعىرۋعا ۇلكەن سەبەپ بولادى دەپ سەنەمىز» دەپ تۇيىندەدى مەملەكەتتىك حاتشى.
الاش مۇراتىن قالاي جالعاستىرامىز؟
مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى, پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى قۋانىش سۇلتانوۆ ءوزىنىڭ بايانداماسىن سوناۋ 1917 جىلدىڭ الاساپىرانىنداعى ءاليحان بوكەيحان باستاعان الاش زيالىلارى مەن قايراتكەرلەرىنىڭ دەربەس مەملەكەت قۇرۋ يدەياسىنان باستادى. شىنىندا, ۇلت بوستاندىعى مەن اعارتۋشىلىق مۇددەسىنە بىرىككەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ رۋحىنا تاعزىم ەتىپ, ولاردىڭ يدەياسى مەن ارماندارىن ساراپتاپ, بۇگىنگىمىزدى باعالاپ, ەرتەڭىمىزدى ايقىنداۋ – بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ پارىزى.
«الاش ۇكىمەتى مەن پارتياسىنىڭ مۇددەسى مەن يدەيالارىن جارىققا شىعارىپ, تاركىلەنگەن تاريحىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋ مۇمكىندىگىنىڭ تۋىنىڭ ءوزى تەك قانا 1991 جىلى تاۋەلسىزدىگىمىزدى جاڭا زاماندا جاريالاپ, الەمدىك قوعامداستىققا تەرەزەمىز تەڭ مەملەكەت رەتىندە بەت العان تۇستا ورناعان ادىلدىك. وسى جيىرما بەس جىلدا الاشتانۋشىلار سالاسى قۇرىلدى. الاش تاريحىنا قاتىستى جۇزدەگەن, مىڭداعان زەرتتەۋلەر جارىق كوردى. بۇل دا – تاۋەلسىزدىكتىڭ جارقىراعان مۇمكىندىگى, ۇلتىمىزدىڭ وسۋگە دەگەن قۇلشىنىسىنىڭ كورىنىسى. وكىنىشكە قاراي, ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن تاۋەلسىزدىك يدەياسىن جارناما دارەجەسىندە عانا پايدالانىپ, ونىڭ ىشكى تەرەڭ مازمۇنىنا ءمان بەرۋگە تولىق كوڭىل بولمەي كەلەمىز. قاجەت دەپ تە ويلامايمىز. تاۋەلسىزدىك ورنادى, ەندى ءومىر-باقي وسىلاي تۇرا بەرەدى دەپ ويلايمىز. وسى ماسەلەلەردى قوزعاپ, ەلباسى حالىقتىڭ ساناسىنا قوزعاۋ تۇسىرگەن سوڭعى ماقالاسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى دا وسىنى ەسكەرتۋ ەدى» دەيدى قۋانىش سۇلتانوۆ.
حالىق قالاۋلىسى شىن مانىندە ۇلتتىق سانا كورىنىسىنىڭ ساپاسىنا كوڭىلى تولمايتىنىن ايتتى. مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەنگە دەيىنگى جاعدايى جاپپاي بەلگىلى. ال ءوز الدىمىزعا مەملەكەت بولىپ, ءوز تىلىمىزگە مارتەبە بەرىپ, كونستيتۋتسياعا جازىپ, قازاق تىلىندەگى مەكتەپتەردىڭ سانىن كوبەيتىپ, جوعارى وقۋ ورىندارىندا قازاق تىلىندەگى پاندەردى ءتيىمدى ەتىپ وتكىزۋگە پارمەن بەرىپ تۇرعان داۋىرىمىزدە ۇلكەنى بار, كىشىسى بار, ءالى كۇنگە دەيىن كوپتەگەن وتانداسىمىزدىڭ انا تىلىندە سويلەمەي جۇرگەنىن ۇلتتىق سانانىڭ تومەندىگى دەپ باعالادى. الاش يدەياسىن بۇگىن زەرتتەپ, ءبىزدىڭ بولاشاعىمىزعا قىزمەت ەتەتىنىن زيالى قاۋىم, وقىمىستىلار, وسى قوعامدىق ماسەلەنى باسقا بىرەۋلەردىڭ تالقىسىندا قالدىرماي, ۇلتتىڭ ساناسىنا ۇيالاتىپ, ۇلتتىق ءتىلىمىزدى كوتەرۋ ءار قازاقتىڭ ءوز قولىندا ەكەنىن ۇعىندىرسا دەگەن تىلەگىن جەتكىزدى. بۇل – ۇساق-تۇيەك ەمەس, ۇلى مۇراتتاردى جالعاستىراتىن الاش اماناتى.
«الاشوردا قايراتكەرلەرىنىڭ
ەڭ كورنەكتى تۇلعالارى عانا اقتالدى. جالپى, اقتالعاندار – نەگىزىنەن, رەسپۋبليكا دەڭگەيىندەگى تۇلعالار. ال جەرگىلىكتى جەرلەردە دە كوپتەگەن ادامدار قۋعىنعا ۇشىرادى. تاريحشىلارىمىزدىڭ ايتۋىنشا, ولاردىڭ سانى 100 مىڭنان اسادى. جاي قاتارداعى مۇعالىمنەن باستاپ تالاي ادام قۇربان بولدى» دەي كەلە اۋىل, اۋدان ورتالىقتارىندا قۇربان بولعانداردى اقتاۋ جۇمىسى دۇرىس جۇرگىزىلمەي وتىرعانىن سىنادى. تەك بيلىك تاپسىرماسىن كۇتۋگە بولمايتىنىن العا تارتتى.
بۇگىندە ساياسي-قۋعىن سۇرگىن قۇرباندارىن انىقتاۋ ماسەلەسىندە اشىلماعان دەرەكتەر كوپ. ايتا كەتەيىك, وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا ءبىر توپ زيالى ازاماتتارىمىز باس بولىپ قازاقتىڭ ازاتتىعى مەن كۇرەسى جولىنداعى زارداپ شەككەن ادامداردى اقتاۋ جانە ولاردى ماڭگى ەستە قالدىرۋ بويىنشا «قاھارماندار» اتتى رەسپۋبليكالىق قور قۇرعان. كوپشىلىك نازارىن وسى قورعا اۋدارعان قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى قۋانىش سۇلتانوۆ وسى پروبلەمالارمەن جۇيەلى ءارى كاسىبي تۇردە اينالىسۋدى ماقسات ەتەتىندەرىنە سەنىم ءبىلدىردى. وسىنداي وتانشىلدىق باعىتتاعى زيالى تۇلعالاردىڭ باستاماسىنا قوعام, مەملەكەت, قۇزىرلى ورگاندار جانە «مەن قازاقپىن» دەگەن ازاماتتاردىڭ ءبارىن كومەكتەسۋگە شاقىردى.
ۇلت زيالىلارىنىڭ ۇلى ىستەرى
كونفەرەنتسيا بارىسىندا جازۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى نۇرلان ورازالين ءورتى مەن دەرتى, وكسىگى مەن سەرتى قاتار وربىگەن جيىرماسىنشى عاسىرداعى ۇلت زيالىلارىنىڭ ۇلى ىستەرىنە ارنايى توقتالدى.
«ۇلى دالا جۇرتىن قانداي تاۋقىمەتكە سالعانى تاريحتان بەلگىلى. وسىدان 100 جىل بۇرىنعى الاشوردا ۇكىمەتى, الاش قوزعالىسى اتتى ايرىقشا ات پەن قاسيەتتى ۇعىمدار توركىنىندە قانشاما حالىقتى ەسسىز ءسۇيۋ مەن ەسەپسىز قىزمەت ۇلگىلەرى جاتىر. توتاليتارلىق جۇيەنىڭ كەساپاتى مەن سولاقاي ساياساتى اتتارىن اۋىزعا الۋعا تىيىم سالعان الاش ارىستارى تۋرالى تاۋەلسىزدىك ءداۋىرى تۇسىندا جارىق كورگەن ادەبي كىتاپتار, اقپاراتتىق باسىلىمداردا
ەڭبەكتەردىڭ ءبارىن تۇگەلدەپ
شىعۋ مۇمكىن ەمەس. ەگەر ءبىز مەملەكەت بولعىمىز كەلسە, حالىق رۋحانياتىنىڭ باستاۋلارىن تۇسىنگەن ءجون» دەي كەلە,
نۇرلان ورازالين پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ
«تاريح تولقىنىندا» اتتى ەڭبەگىندەگى كوپتەگەن دەرەكتەردى كەلتىردى.
الاش ارىستارىنىڭ قاي-قايسىسى بولماسىن, ۇلت رۋحانياتىنىڭ تورىنەن ويىپ الار ورنى بار مارقاسقالار.
«ورىسشا, ەۋروپاشا ءبىلىم العان قازاق زيالىلارى ساياسات مايدانىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ, احمەت بايتۇرسىنوۆ, مىرجاقىپ دۋلاتوۆ, جاقىپ اقباەۆ, ءالىمحان ەرمەكوۆ, حالەل دوسمۇحامەدوۆ جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ اينالاسىنا شوعىرلاندى. جالپى, الاش تۋرالى زەرتتەۋشىلەردىڭ قاتارىندا كەڭەس نۇرپەيىسوۆ, تۇرسىنبەك كاكىشەۆ, ماناش قوزىباەۆ, رىمعالي نۇرعاليەۆ, مامبەت قويگەلدى, تالاس وماربەكوۆ, ەرلان سىدىقوۆ, تۇرسىن جۇرتباي, ديحان قامزابەكۇلى, سۇلتانحان اققۇلى سەكىلدى ازاماتتارىمىزدىڭ ەڭبەگىن ايتۋ كەرەكپىز. ۇلت پەن ۇلتىق قۇندىلىقتاردى باعالاۋدا كەشەگى الاش قوزعالىسى مەن بۇگىنگى تاۋەلسىز ەلىمىزدەگى ۇقساستىقتاردىڭ تاريحي تامىر بايلانىسىن ۇعامىز. وسىدان تۋرا 100 جىل بۇرىن ۇلت قامىن ويلاعان كوسەمدەر ءۇشىن ارمان بولعان قازاق اۆتونومياسى دەگەن ۇعىم بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن قاسيەتتى» دەيدى ن.ورازالين.
بۇكىل الاشتانۋشىلاردىڭ باسىن قوسقان ايتۋلى جيىنعا تۇركيانىڭ ميمار سينان كوركەمونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, عالىم ابدىۋاقاپ قارا كەلدى. ول مۇستافا شوقايدىڭ ەۋروپا ەلدەرىندەگى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كۇرەسى تۋرالى باياندادى.
«ەلوردامىز استانادا الاش ارىستارىنىڭ 100 جىلدىعىن اتاۋ – ەلەۋلى وقيعا. ءتىپتى, قاجەت دەپ سانايمىن. وتكەن عاسىرلاردا كەڭەس وكىمەتى كەزىندە حالقىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جولىندا قۇربان بولعان اسىلدارى قۋعىنشىلىقتى كوپ كوردى. ءتىپتى, مۇستافا شوقاي سەكىلدى اسىلىمىزدى ساتقىن دەپ كورسەتتى. تاريحي دەرەكتەر, عىلىمي جەتىستىكتەر, مۇراعات قۇجاتتارى ساتقىن ەمەس ەكەنىن, ءتىپتى فاشيستەرگە قارسى شىققانى ءۇشىن قۇربان بولعانىن ايعاقتاپ وتىر. الاش ارىستارىنىڭ بارلىعى – توبەمىزگە كوتەرەتىن اسىل تۇلعالار. سوندا عانا تاۋەلسىزدىگىمىز باياندى بولادى» دەيدى وسى سالادا كوپ جىل بويى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن قانداسىمىز.
ال اكادەميك مامبەت قويگەلدى ءجۇز جىلدان سوڭ الاش تۋرالى اقيقاتتى ايتسىن دەگەن ەلباسىعا ەرەكشە العىسىن ءبىلدىردى.
«جالپى, الاش قوزعالىسى تۋرالى زەرتتەگەنىمە 30 جىلداي بولدى. 20 جىل ۋاقىتىمدى مۇراعات اقتارۋعا جۇمسادىم. ەڭ ءبىرىنشى ايتاتىنىم, ءبىز سانا-سەزىمىمىز بەن تامىرىمىزعا ءسىڭىپ كەتكەن تاپتاۋرىن يدەيالاردان ارىلۋىمىز كەرەك. قوعامدا پروبلەما بار. وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر, 1917 جىلعى رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەرگە بايلانىستى عىلىمي جيىندار وتۋدە. بايقايتىنىم, كونفەرەنتسيا ەكى باعىتتا, ەكى ارنادا وتەدى. ءبىرى – ورىس تىلىندە, ەندى ءبىرى – قازاق تىلىندە. ورىس تىلىندە وتكىزىلگەن كونفەرەنتسيالارعا قازاقتىلدى عالىمدار شاقىرىلمايدى. سوندىقتان, بولەك استار بەرىلىپ جاتىر. ماسەلەن, ءورىستىلدى عالىمدار «1917 جىلى بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلمەگەندە, قازاقتار اۋعانستان دەڭگەيىندە بولاتىن ەدى» دەيدى. بۇل نە دەگەن ءسوز؟ مۇنى قازاق تاريحىنان حابارى جوقتار ايتۋى مۇمكىن. تاريحي بازالىق ءبىلىمى بار, بىراق ول ءبىلىمدى ورىس تىلىندە العاندار ايتىپ ءجۇر. ماسەلەن, سونىڭ ءبىرى – بولات سۇلتانوۆ دەگەن تاريحشى. ولاردىڭ قازاق تاريحىنان حابارى جوق. 17-عاسىر باسىنداعى قازاق ءتىلدى باسىلىمداردى بىلمەيدى, دەرەكتەردى وقىمايدى. جالپى, وسىنداي پىكىرلەرگە نەگە جول بەرەمىز؟ نەگە باسىمدىق بەرەدى؟ ونىڭ ارتىندا كىم تۇر؟ ويلانۋ كەرەك. وتىرىك تۇجىرىمعا جول بەرمەگەنىمىز ءجون» دەي كەلە, كەڭەس وكىمەتى كەزىندە الاش ۇكىمەتى ۇسىنعان باعدارلاما بولعانىن ايتتى. ءبىز ەندىگى جەردە الاش ارىستارىنىڭ جەردى, ەلدى, دەربەستىكتى ساقتاۋ ءۇشىن جاساعان شەشىمدەرىن
ازاماتتىق شەشىم دەپ قابىلداۋىمىز كەرەك.
جالپى, عالىمنىڭ ايتۋىنشا, الاش تاريحىنىڭ 100 جىل-
دىعىن تويلاۋ مۇنىمەن ءبىتپەيدى. الاش تاريحى جالعاسادى. جاڭا تۇجىرىم, جاڭا وقۋلىقتار جاساۋىمىز قاجەت. ەلدىڭ ساناسىن وزگەرتۋىمىز كەرەك.
عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا سوڭىندا الاش ارىستارىن ۇلىقتاۋ, ولاردىڭ مۇرالارىن زەرتتەۋدى جۇيەلەپ, جاس ۇرپاقتى پاتريوتتىق رۋحقا تاربيەلەۋ ماقساتىن كوزدەيتىن ارناۋلى قارار قابىلداندى.
گۇلميرا ايماعانبەت
