تاۋەلسىزدىككە دەيىن ەلىمىزدە نەبارى 68 مەشىت بولعان. ءوزىمىزدىڭ ءدىني باسقارمامىز بولماعاندىقتان, كەزىندە وزبەكستان مۇسىلماندار وداعىنا قاراعان ەدىك. ازاتتىقپەن بىرگە كەلگەن ءدىني ەركىندىگىمىزدىڭ ارقاسىندا بۇگىندە ەلىمىزدە 2500-دەن استام مەشىت بوي كوتەردى. ەسەسىنە, ءدىني احۋال دا كۇردەلەنە تۇسكەندەي.
ءدال قازىرگى تاڭدا اعىمعا بولىنگەن قازاقتى توقتاتۋدىڭ جولى بار ما؟ جات اعىمنىڭ جەتەگىندە كەتكەن جاندار ءداستۇرلى دىنىمىزگە ەندى قايتا ورالا ما؟ ەل اراسىندا جۇرگەن اق سالدەلى يمامدارىمىزدىڭ بەدەلى مەن ءبىلىمى قانداي؟ بيىل جاريالاعان «ءدىن جانە تاريح تاعىلىمى» جىلىندا ءدىني تۇلعالارىمىز قانشالىقتى ناسيحاتتالدى؟ وسى جانە وزگە دە ماسەلەلەر تۋرالى ەلىمىزدەگى كۇللى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ قاراشاڭىراعى, رۋحاني ورداسىنا اينالعان قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ توراعاسى ەرجان مايامەروۆپەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.
اعىم دەگەن– اعىن سۋ
– مويىنداۋ كەرەك, ءدىن تۋرالى ايتقاندا كوبىمىز مەشىت, ناماز, ورازا, ساداقا جانە قۇران باعىشتاۋدان ءارى اسا المايمىز. شىن مانىندە, يسلام ءدىنىنىڭ شىنايى قۇندىلىقتارىنا نە جاتادى؟
– يسلام ءدىنى – ادامگەرشىلىكتىڭ, عىلىمنىڭ, وركەنيەتتىڭ, بىرلىك پەن بەيبىتشىلىكتىڭ ءدىنى. ول ون ءتورت عاسىردان بەرى ادامزاتتى سەنىم مەن نانىمىنا, تەگى مەن ناسىلىنە قاراماي, بەيبىتشىلىك پەن ىنتىماققا, سابىرلىلىق پەن تازالىققا شاقىرىپ كەلەدى. يسلام – ەكى دۇنيە باقىتىنىڭ كىلتى دەيتىنىمىز سوندىقتان.
راس, كوبىمىز ءدىن دەگەن ۇعىمدى ناماز بەن ورازا, قۇدايى اس جانە ساداقا بەرۋ سەكىلدى امالدارمەن شەكتەپ قويامىز. شىن مانىندە, بۇل دۇرىس ەمەس. قاراپايىم سوزبەن ايتقاندا, يسلام – بارلىق پەندەگە «ادام» دەگەن جوعارى اتقا لايىقتى ءومىر ءسۇرۋدى ۇيرەتەتىن سوڭعى ءدىن. ءوزىڭىزدى باعىپ-قاعىپ وسىرگەن اياۋلى اتا-اناڭىزعا قامقورلىق تانىتۋ, جاقىندارىڭىزعا جاقسىلىق جاساۋ, وتباسىڭىزعا ۇلگىلى اكە, ونەگەلى انا بولۋ, بالالارىڭىزعا دۇرىس تاربيە بەرۋ, كورشىمەن كوركەم قارىم-قاتىناس ورناتۋ, ادال جولمەن تابىس تابۋ, مەملەكەتتىڭ مۇلكىنە قول سالماۋ, ۇلكەنگە ىزەت, كىشىگە قۇرمەت كورسەتۋ, مىنە, وسى ايتىلعانداردىڭ جيىنتىعى – ءدىن. ءاربىر جاقسى ءىستىڭ باسىندا ءدىننىڭ تالابى بار. كوردىڭىز بە, ءدىن ءبىز ويلاعانداي قيىن ەمەس. ءدىننىڭ شىنايى قۇندىلىقتارى – وسى.
– ولاي بولسا, دىنگە ءبولىنۋ قايدان شىقتى؟
– دىنگە ەمەس, ءدىني سەنىمگە ءبولىنۋ دەپ ايتقانىمىز دۇرىس شىعار. ويتكەنى ءبارىمىز ءبىر ءدىندى, ياعني ءبىر يسلامدى ۇستانامىز. ماسەلە ءدىني كوزقاراستار مەن ۇستانىمداردىڭ قايشىلىعىندا. باستى قاتەلىك – «مەنىكى عانا دۇرىس, قالعاندارى اداسقان» دەگەن كوزقاراستى باسشىلىققا الۋ. دىندە شەكتەن شىعۋعا بولمايدى. كەيبىر باۋىرلارىمىز دىنگە بەت بۇرعاننان كەيىن تۇسىنبەستىكتەن اتا-اناسىمەن, تۋعان-تۋىستارىمەن قارىم-قاتىناسىنا سىزات ءتۇسىرىپ الادى. كەرىسىنشە, يماندىلىققا دەن قويعان ادام بۇرىنعى جامان قىلىقتارىنان ارىلىپ, تۋىستارمەن بايلانىستى كۇشەيتە ءتۇسىپ, ولارعا مەيىربان بولا ءتۇسۋى كەرەك ەمەس پە؟!
اللا تاعالا قۇراندا: «ءجۇزدەرىڭدى شىعىسقا, باتىسقا جونەلتۋ – ءبىر يگىلىك ەمەس. بىراق كىم اللاعا, اقىرەت كۇنىنە, پەرىشتەلەرگە, كىتاپتارعا, پايعامبارلارعا يمان كەلتىرسە جانە تۋىس, جاقىندارىنا, جەتىمدەرگە, مىسكىندەرگە, جولدا قالعاندارعا, سۇراۋشىلارعا جانە قۇلدى ازات ەتۋگە, جاقسى كورە وتىرىپ, مال سارپ قىلسا ءارى نامازدى تولىق ورىنداپ زەكەت بەرسە, ءوزارا بايلاسقان ۋادەسىن ورىنداۋشى, تارشىلىقتا, قيىنشىلىقتا جانە سوعىس كەزىندە سابىر ەتۋشى بولسا, مىنە, سولار شىنشىلدار ءارى سولار تاقۋالار» دەگەن («باقارا» سۇرەسى, 177-ايات). ال پايعامبارىمىز مۇحاممەد (اللانىڭ وعان سالاۋاتى مەن سالەمى بولسىن): «كىمدە-كىم ريزىعىنىڭ كوبەيۋىن جانە ءومىرىنىڭ ۇزارۋىن قالاسا, تۋعان-تۋىسقاندارىمەن قارىم-قاتىناسىن ۇزبەسىن» دەپ وسيەت ەتكەن. مىنە, ساۋاپتى ايدالادان ەمەس, اينالادان, اتا-انا, كورشى, تۋعان-تۋىسقانداردان ىزدەۋ كەرەك.
اعىم دەگەن اعىن سۋ سەكىلدى. ۋاقىتى كەلگەندە «اعىپ» وتە شىعادى. يسلام تاريحىنا ۇڭىلسەك, مۇنداي بولىنۋلەر بولعان. قوعامدا بۇلىك شىعارىپ, مۇسىلماندار اراسىنا داۋ تۋدىرعانمەن, ۋاقىت وتە كەلە يدەولوگيالارىنان ءمان-ماعىنا قالماي, قۇردىمعا كەتكەن. قوعامعا قاجەت ەمەس مۇنداي اعىمدار تۇبىندە تىرشىلىگىن جويادى.
رايىنان قايتقاندار بار
– دەسەك تە, جات اعىمعا ەرگەن جاستاردىڭ بار ەكەندىگى جان اۋىرتادى. قاي جەردەن قاتەلەستىك دەپ ويلايسىز؟ ولاردىڭ ءداستۇرلى دىنىمىزگە ورالۋىنا مۇمكىندىك بار ما؟ قمدب تاراپىنان ناقتى قانداي جۇمىستار اتقارىلۋدا؟
– ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان تۇستا كەيبىر جاستار ءدىني ءبىلىم الۋ ءۇشىن شەتەل اسىپ جاتتى. ولاردىڭ كەيبىرى اداسقان اعىمداردىڭ سوڭىنان ەردى. ەلگە كەلگەننەن كەيىن شەتەلدەن العان تەرىس ءدىني كوزقاراسىن جاستار اراسىندا تاراتا باستادى. كەيبىر جاسوسپىرىمدەر ولاردىڭ سوزىنە يلانىپ قالدى. سونىڭ زاردابىنان سان عاسىردان بەرى اتا-باباسىنىڭ ۇستانىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى ءدىنىن ۇمىتتى.
قمدب تاراپىنان اتقارىلىپ جاتقان جۇمىستارعا كەلسەم, ناتيجە جوق ەمەس, بار. ءار مەشىتتە ۇگىت-ناسيحات ايتىلۋدا, ساۋات اشۋ كۋرستارى جۇمىس ىستەپ جاتىر. بىلىكتى يمامداردان قۇرالعان رەسپۋبليكالىق اقپاراتتىق-ناسيحات توبى جانە جەرگىلىكتى اقپاراتتىق-ناسيحات توپتارى حالىق اراسىندا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە. وتكەن جىلى قازاق, ورىس تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرگەن, ءدىني ءھام دۇنيەۋي ساۋاتى جوعارى, حالىققا دانالىقپەن كوركەم ۋاعىز ايتا الاتىن ءدىنتانۋشىلار مەن يمامداردان قۇرالعان ەكى ناسيحات توبى قۇرىلعان بولاتىن. جۇرگىزىلگەن جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە وتكەن جىلى 800-گە جۋىق ادام رايىنان قايتتى.
– ارينە, بۇل جەردە يمامداردىڭ ەڭبەگىن ايتپاسقا بولمايدى. بۇرىن يمامداردى تەك كىسى قايتقاندا كورۋشى ەدىك. قازىر ءدىن قىزمەتكەرلەرىن مادەني-رۋحاني ءىس-شارالاردا ءجيى كورەمىز. جالپى, بۇگىنگى يمامدارعا قويىلار تالاپ قانداي؟
– بارىمىزگە بەلگىلى, حالقىمىزدىڭ تانىمال تۇلعالارىنىڭ وتكەن ءومىر جولىنا زەر سالساق, «ەڭ الدىمەن اۋىل مولداسىنان ساۋات اشقان, حات تانىعان» دەگەن دەرەكتەردى ءجيى كەزدەستىرەمىز. سول سەبەپتى, قوعام ءۇشىن قاي كەزدە دە يمامداردىڭ بەرەر تاربيەسى مەن ءبىلىمى مول.
بۇگىندە قمدب قۇرامىندا جوعارى ءبىلىمدى 500-دەن استام جانە ورتا ءبىلىمدى 797 ازامات ەڭبەك ەتەدى. سوڭعى جىلدارى ءبىلىمدى مامانداردىڭ قاتارى كوبەيدى. يمام-مولدالاردىڭ بىلىمىمەن قوسا, ءدىني سالاداعى تاجىريبەسىن شىڭداۋ ماقساتىندا ەكى ينستيتۋت جۇمىس ىستەيدى. ءبىرى ءدىني جۇمىستى ءتيىمدى اتقارۋدى مەڭگەرتسە, ەكىنشىسى جات اعىمدارمەن جۇمىس ءىستەۋ əدىستەرىن ۇيرەتەدى. ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىلىمى مەن بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ ۇنەمى نازاردان تىس قالعان ەمەس. جىل سايىن 200-دەن استام يمام الماتى قالاسىنداعى يمامداردىڭ ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ينستيتۋتىنان وتەدى. ەلىمىزدىڭ 5 وڭىرىندە وقىتۋ كۋرستارى ۇيىمداستىرىلادى. ءوڭىرلەردەگى يمامداردىڭ حالىقپەن جۇمىس ىستەۋ قابىلەتىن تەرەڭدەتۋگە ارنالعان سەمينارلار ءجيى وتكىزىلەدى. ءدىني سالانىڭ جۇمىسىن جۇيەلى ۇيىمداستىرا الاتىن بىلىكتى يمامدار كورپۋسى قالىپتاستى دەۋگە نەگىز بار.
بۇگىندە يمامدارعا قويار تالاپ تا كۇشەيدى. ولاردىڭ اتقارىپ جاتقان قىزمەتىنە لايىق نەمەسە لايىق ەمەس ەكەنىن انىقتاۋ ءۇشىن مەشىت يمامدارىن اتتەستاتتاۋ جۇمىستارى قولعا الىندى.
كەشەگى تاۋەلسىزدىك العان كەزەڭ مەن 2000 جىلدارداعى يمامدار مەن قازىرگى ءدىن قىزمەتكەرلەرىن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. قازىرگى يمامداردا قابىلەت, دەڭگەي باسقا. ءىسكەرلىك, بايسالدىلىق, شەشەندىك ونەر قالىپتاستى. ءبىلىم مەن كوزقاراس كوكجيەگى كەڭەيدى. يمامدار ۋاعىزدى تەك شاريعي تۇرعىدان عانا ەمەس, تاعىلىمعا تولى تاريحىمىزبەن, ادەپكە ۇندەيتىن ادەبيەتىمىزبەن, ءماندى مادەنيەتىمىزبەن ۇشتاستىرىپ ايتۋعا داعدىلاندى.
مۇسىلمان مەيرامدارى ۇلتتىق ناقىشتا تويلانۋدا
– وسى ارادا ءوزىمىزدىڭ ءدىني مەكتەبىمىز قالىپتاستى دەۋگە كەلە مە؟
– اللاعا شۇكىر, كورشى ەلدەرمەن سالىستىرعاندا ءبىزدىڭ ءدىني سالاداعى قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەرىمىز از ەمەس. سونىڭ بىرەگەيى رەتىندە ايتارىم, بارلىق مەشىتتە ءبىر مەزەتتە ءبىر تاقىرىپتا جۇما ۋاعىزىنىڭ جۇرگىزىلۋى. كەيبىر ەلدەردە ايماق-ولكەگە ءبولىنىپ, ءبىر-بىرىنە باعىنا بەرمەيتىن, ۇيلەسىم تاپپاعان ءدىني قىزمەت جۇيەسى كورىنىس تاپقان. بۇل تۇرعىدا ءبىزدىڭ ەل كوش ىلگەرى. ءبىر ورتالىققا ۇيىعان قۇلشىلىق ۇيلەرىندەگى سان-سالالى جۇمىس جاندانىپ كەلەدى.
وسىدان ءۇش جىل بۇرىن «ءدىن مەن ءداستۇر» يدەياسىن كوتەردىك. بۇل يگى باستاما كوپشىلىك قولداۋعا يە بولدى. ءدىني مەرەكەلەردى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزبەن ۇيلەستىرىپ تويلاۋدىڭ مادەنيەتى قالىپتاستى. قۇربان ايت, ورازا ايت, ءماۋلىت مەرەكەلەرى ۇلتتىق سيپاتتا اتالىپ وتەدى.
ءدىني باسقارما ەشقانداي ەلدىڭ ءوز ىشىندە قالىپتاسقان ءدىني كوزقاراسىن, ۇستانىمىن, جولىن, مەكتەبىن ۇلگى تۇتىپ, وعان باسىمدىق بەرگەن ەمەس, بەرمەيدى دە. ءار ەلدىڭ وزىندىك ءداستۇرى, ءدىني جولى بار. ءبىز, ءدىني سالاداعى ساراپشىلار, تەولوگ-عالىمدار قازاق مۇسىلماندىعىنىڭ قالىپتاسقان ءدىني مەكتەبىنىڭ ءرولىن ارتتىرۋدى قولعا الدىق.
– ءدىني ءبىلىم الۋ ماسەلەسىنە قايتا ويىسساق… قازىرگى ۋاقىتتا قانشا ادام شەتەلدە ءدىني ءبىلىم الۋدا؟ ولاردى باقىلاۋعا مۇمكىندىك بار ما؟
– ءدىني باسقارما مەكتەپتى ەندى بىتىرگەن جاستاردى شەتەلگە ءدىني ءبىلىم الۋعا جىبەرمەيدى. ويتكەنى ولاردىڭ بويىنا ەڭ الدىمەن ءداستۇرلى رۋحاني قۇندىلىقتار مەن ءداستۇرلى ءدىني تانىمدى سىڭىرگەن ابزال. ءمۇفتيات ءدىني ءبىلىم بەرۋ سالاسى بويىنشا مۇسىلمان مەملەكەتتەرىمەن ارىپتەستىك بايلانىس ورناتىپ, ورتاق كەلىسىمدەرگە قول جەتكىزدى. جىل سايىن تۇركيا, ەگيپەت ەلدەرىنە يمام-مولدالار ءبىلىمىن ارتتىرۋعا جىبەرىلەدى. مۇنىڭ ءبəرى دە ءدىني احۋالدى تۇزەتۋگە, جاقسارتۋعا باعىتتالعان شارالار. بۇدان بولەك, تۇركيالىق əرىپتەسىمىز پروفەسسور, دوكتور مەحمەت گورمەز مىرزامەن ورتاق كەلىسىمگە كەلۋىمىزدىڭ ءناتيجەسىندە ەكىجاقتى تاجىريبە الماسۋ جانە ءدىن ماماندارىن دايارلاۋ جۇمىستارى جۇزەگە اسىپ جاتىر. بولاشاقتا ءدىن قىزمەتكەرلەرىنە ارنالعان عىلىمي ورتالىق اشۋدى دا جوسپارلاپ وتىرمىز. قازىرگى ۋاقىتتا مىسىردا, تۇركيادا 100-دەن استام ازاماتىمىز ءبىلىم الىپ جاتىر. ولار – ءبىزدىڭ يمامدارىمىز بەن شاكىرتتەرىمىز.
تاريحىمىزدان الار تاعىلىم مول
– 2016 جىلدى «ءدىن جانە تاريح تاعىلىمى» دەپ جاريالادىڭىزدار. ءدىن مەن تاريحىمىزدىڭ بايلانىسى قانشالىقتى زەردەلەندى؟
– ءيا, جىلدىڭ باسىندا مەنىڭ ۇسىنىسىم بويىنشا قمدب تورالقا ءماجىلىسىنىڭ شەشىمىمەن 2016 – «ءدىن جانە تاريح تاعىلىمى» جىلى دەپ جاريالاندى. باستى ماقسات – تاريحي تامىرىمىزعا زەر سالىپ, ءدىن مەن تاريحىمىزدىڭ بايلانىسىن تەرەڭ زەردەلەۋ. ۇلتتىق تابيعاتىمىزبەن ساباقتاس شاريعاتتاعى مازھابىمىز بەن تانىمدىق مەكتەبىمىزدى تۇعىرلاپ, اسىل دۇنيەلەرىمىزدى, جاۋھارلارىمىزدى جارىققا شىعارۋ, ۇزىلگەنىمىزدى جالعاپ, جوعالتقانىمىزدى تۇگەندەۋ. سان عاسىرلىق تاريحى بار ءدىني داستۇرلەرىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋ. سول ارقىلى قازاقتىڭ تولىققاندى ۇلتقا, الاشتىڭ ىرگەلى ەلگە اينالۋى ءۇشىن قولدان كەلگەنشە ۇلەس قوسۋ. مۇنى تاريحي سانانى قايتا تۇلەتەتىن پاراسات باسپالداعىنا جاسالعان يگى قادام دەپ ەسەپتەۋگە بولادى.
ايتا كەتكەن ءجون, «ءدىن جانە تاريح تاعىلىمى» جىلىنا وراي كوپتەگەن يگى جوبالار مەن ءىس-شارالار جۇزەگە استى. اتاپ ايتقاندا, ءدىني ءھام تاريحي كىتاپتار شىعارىلدى, قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ وبلىستارداعى, اۋداندارداعى وكىلدىكتەرىندە «ءدىن جانە تاريح تاعىلىمى» اتتى كونفەرەنتسيالار, سەمينارلار, دوڭگەلەك ۇستەلدەر, رۋحاني شارالار وتكىزىلدى. قازاق دالاسىنان شىققان ءدىن قايراتكەرلەرى مەن تاريحي تۇلعالار تۋرالى, ولاردىڭ ءدىني تۋىندىلارىنا ارنالعان دەرەكتى فيلمدەر مەن زەرتتەۋ ماقالالار جاريالاندى.
قازاق دالاسىنا يسلامنىڭ كەلۋىمەن دانالارىمىز بەن دارا تۇلعالارىمىز جاقسىلىقتىڭ جارشىسىنا اينالدى. ەلدىڭ جادىندا قالعان قاي تۇلعانى الساق تا, ءدىن مەن ءداستۇرىن ناسيحاتتاپ وتكەن. تەكتى بابالارىمىز اللاعا دەگەن سەنىمىنە سىزات تۇسىرمەدى. مۇسىلمانشىلىقتى بەكەم ۇستاندى. عيبراتتى عۇمىر كەشە ءبىلدى. اللانىڭ بەرگەن اقىلى مەن تالانتىن يسلامدى ناسيحاتتاۋعا, حالىقتىڭ ساۋاتىن اشۋعا سارپ ەتكەن. ولاردان قالعان ءبىلىم مەن تاربيە اۋىز ادەبيەتى, ياعني جىر, ايتىس, داستاندار ارقىلى ۇرپاقتان-ۇرپاققا بەرىلىپ وتىردى. ءبىز ءتول تاريحىمىزدى زەردەلەي وتىرىپ, يسلامنىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىز بەن قازاق حالقىنىڭ ەل بولىپ قالىپتاسۋىنا زور ۇلەس قوسقانىن كورەمىز.
بۇل تۇرعىدا ءبىز قازاق قوعامىنا تىڭنان جاڭا دۇنيە ۇسىنىپ جاتقان جوقپىز. بار بولعانى كەزىندە ءباھادۇر بابالارىمىز سالىپ كەتكەن, كەيىننەن كومەسكى تارتا باستاعان سوقپاقتىڭ سۇلدەرىن تاۋىپ, سونى قايتادان سارا جولعا اينالدىرۋعا تىرىستىق.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
گۇلميرا ايماعانبەت
