ساياسي-قۇقىقتىق ويدىڭ ءىنجۋ-مارجانى

شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆ ءوزىنىڭ ايگىلى شىعارمالارىنىڭ بىرىنەن سانالاتىن «سوت رەفورماسى تۋرالى جازباسىنىڭ» سوڭىنا «28 اقپان 1864 ج. ومبى» دەپ قول قويعان ەكەن. مىنە, سودان بەرى 150 جىل ءوتىپتى. وسى ايتۋلى وقيعاعا بايلانىستى وقىرماندار نازارىنا ساياسي عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور ابدىجالەل باكىردىڭ ماقالاسىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا پاتشالىق رەسەي قازاقستان ايماعىن تولىق قاراتىپ العاننان كەيىن حاندىق بيلىكتى جويىپ, باسقارۋدى ءوز جۇيەسىنە سايكەس رەفورمالاۋعا كىرىسكەن ەدى. 1860 جىلدارى جۇرگىزىلە باستاعان سوت رەفورماسى يمپەريانىڭ وسى كەڭ كولەمدەگى وتارشىلدىق ساياساتىنا تىكەلەي قاتىستى بولدى. ونىڭ ماقساتى قازاق تۇرمىسىندا ەجەلدەن كەلە جاتقان, ءوزىنىڭ تيىمدىلىگىن تالاي عاسىر دالەلدەگەن بيلەر سوتىن جويۋعا باعىتتالعان بولاتىن.

وسى ماسەلەگە ارنالعان شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ «سوت رەفورماسى تۋرالى جازبا» اتتى ەڭبەگى – سول كەزدەگى قۇنى بۇگىن دە بيىكتەمەسە, استە تومەندەمەگەن, قازاقتىڭ ساياسي قۇقىقتىق, الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ويىنىڭ تەوريالىق جانە پراكتيكالىق جاعىنان اسقار شىڭى. بۇل – ورىسشا وقىپ, ورىس ورتاسىندا ءوسىپ, ورىسشا تاربيەلەنىپ, ەۋروپا مادەنيەتىن ۇستانعانىمەن, اۆتوردىڭ جاسىنان ۇلتتىق رۋحاني بۇلاقتان بارىنشا سۋسىنداعان, كەيىن ونى جەتىلدىرە تۇسكەن, ءوز حالقىنىڭ ادال پەرزەنتى ەكەنىن دالەلدەگەن شىعارما.

بۇل جازبا ءبىر جارىم جىلدان استام تىنىمسىز ىزدەنىستەردىڭ ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەن بولاتىن. رەسەيدىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك, ەكونوميكالىق احۋالىنان, وسى قيتۇرقى ساياساتقا تىكەلەي قاتىستى سوت رەفورماسىنان جان-جاقتى حاباردار, بۇل كەزدەرى اتاعى شەتەلدەرگە دە ءمالىم بولىپ قالعان شوقان ءۋاليحانوۆ جەرگىلىكتى اكىمشىلىك ارنايى قۇرعان ەكسپەديتسيا قۇرامىندا 1862 جىلعى جاز ايلارىندا ورتالىق  جانە سولتۇستىك قازاقستاندا, كوكشەتاۋ, اقمولا, اتباسار, باياناۋىل جانە قارقارالى وكرۋگتەرىندە بولىپ, قازاقتاردىڭ قۇقىقتىق قارىم-قاتىناستارىن زەرتتەپ, ادەت-عۇرىپ تۋرالى ماتەريالدار جيناپ, جۇرگىزىلمەكشى رەفورما جايىندا بيلەردىڭ, باي-سۇلتانداردىڭ پىكىرلەرىمەن تانىسقان-دى.

حالىق پىكىرىنىڭ ماڭىزدىلىعىنا لايىقتى ءمان بەرىپ, شوقان ونىڭ شىنايى كورىنىسىن جەتكىزۋ ءۇشىن ءىس بارىسىنداعى بارلىق جاعدايعا ناقتى, ءارى ەگجەي-تەگجەيلى شولۋ جاسايدى. ەڭ اۋەلى حالىقتىڭ پىكىرى قالاي, سوت رەفورماسى جونىندەگى ۇسىنىستار قانداي جاعدايدا جينالعانىن بايان ەتەدى. ەكسپەديتسيا كەزىندە جينالعان ماتەريالداردى ساراپقا سالادى. رەفورمانى تالقىلاۋ كەزىندە 92 ءارتۇرلى ماسەلەلەردى قامتىعان ۇسىنىستار تۇسكەن بولاتىن. بۇل  پىكىرلەر كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعىنىڭ  5-تومىنان ورىن العان. ولاردى شوقان ءوز ەڭبەگىندە بارىنشا پايدالاندى. مىسال ءۇشىن, كوكشەتاۋدان تۇسكەن مىنانداي ۇسىنىستاردى كەلتىرە كەتكەن ارتىق بولماس: «3. بي يگى جاقسى, حالىق اراسىندا ادالدىعىمەن بەلگىلى, حالىق زاڭدارى مەن سالتتارىن  جاقسى بىلەتىن جانە سوت پەن تەرگەۋدە بولماعان, جاسى 25-تەن اسقان قازاقتاردان سايلانادى. 4. بيلەر ىستەردى حالىق زاڭدارى مەن سالتتارىنىڭ نەگىزىندە شەشەدى. ول ءۇشىن دالا زاڭدارىنىڭ بىزدەردىڭ انا تىلىمىزدە باسىلىپ شىعۋىن قالايمىز. 5. بيلەر ءوز شەشىمدەرىندە حالىقتىڭ سالتىنان اۋىتقيتىن بولسا, ايىپپۇل سالىنادى, ال الاياقتىق تانىتسا, سوتقا تارتىلادى. 6. بيلەردىڭ شەشىمدەرى كىتاپقا قىرعىز تىلىندە جازىلۋى  جانە ول ءار ءبيدىڭ قولىندا بولۋى ءتيىس» [2, 119]. وسىنداي تالاپتار, اسىرەسە, حالىقتىق ءداستۇردى جانە زاڭدى بىلەتىن, ادامگەرشىلىگى جوعارى, ەلگە تانىمال دەگەن بيلەرگە اسا قاجەت قاسيەتتەر وكرۋگتاردان تۇسكەن ۇسىنىستاردىڭ بارلىعىندا بار ەدى.

الايدا, شوقان قاراپايىم حالىقتىڭ بۇل  اسا ماڭىزدى ىسكە ەنجار قاتىسقانىن اتاپ كورسەتەدى. ونىڭ سەبەپتەرىن ول بىلاي تۇسىندىرەدى: بىرىنشىدەن, قازاقتاردىڭ ساۋاتتى بولىگى عانا ۇعىناتىن ماسەلەلەرگە كوپشىلىكتىڭ دايىن ەمەستىگى, بىلىمسىزدىگى; ەكىنشىدەن, تەز ارادا جاۋاپ تالاپ ەتىلەتىن ەرەجەنىڭ جۇرتشىلىققا الدىن الا تۇسىندىرىلمەگەندەگى; ۇشىنشىدەن, ورىس ۇكىمەتىنە سەنىمسىزدىك سالدارىنان دا قازاقتاردىڭ سالعىرتتىققا بوي الدىرعاندىعى. ويتكەنى, ورىس باستىقتارىنىڭ ءاربىر ارەكەتىن قازاقتار اراسىندا كوبىنە بوستاندىعىمىزعا, تۇرمىسىمىزعا قول سۇعاتىن وزبىرلىق دەپ قابىلداۋ داستۇرگە اينالعان بولاتىن.

شوقان ءۋاليحانوۆ ۇسىنىلىپ وتىرعان ماسەلەنىڭ بارىنشا دۇرىس شەشىلۋىن اڭسادى. سوندىقتان, ول قازاقتارعا قاتىناسىندا ادەتكە اينالىپ كەتكەن ىقىلاسسىزدىقتىڭ سالدارىنان عانا ايماقتىق باسقارما جانىنداعى بۇرىنعى كوميتەت سۇلتان-بيلەردىڭ جانە باسقا «اقسۇيەك» قازاقتاردىڭ پىكىرلەرىن ەشبىر سىني باعاسىز-اق ءوز جۇمىستارىنا باستى نەگىزدەمە ەتىپ قابىلداپ, تەرەڭنەن تامىر العان سالعىرتتىقتان حالىق ءۇشىن تۇككە كەرەگى جوق, تەك قازاقتىڭ مارتەبەسى جوعارى توبى قول جەتكىزۋگە تىرىساتىن زياندى جاڭعىرتۋلار مەن وزگەرىستەردى ءوز جوباسىندا قايتا بەكىتكەنىن سىنايدى. «قوعامداعى دارەجەسى بيىك تاپتىڭ پىكىرىنە حالىقتىڭ شىنايى قاجەتتىلىگىن تەرىس بۇرمالاۋشى رەتىندە قاراۋ كەرەك, ويتكەنى اتاقتى نە باي ادامداردىڭ مۇددەسى, ءتىپتى جوعارى وركەنيەتكە قول جەتكىزگەندەر قوعامىندا دا باسىم جاعدايدا كوپشىلىكتىڭ مۇددەسىمەن قاستاسىپ, قارسى كەلىپ جاتادى» دەگەن شوقان بۇكىل ۇلتتىڭ مۇددەسى, قاتال ادىلەتتىككە جۇگىنگەندە  جەكە قاۋىمنىڭ پايداسىنان جوعارى بولۋى كەرەك دەپ ەسەپتەدى [1, 84]. ءسويتىپ, تابيعاتىندا دەموكرات شوقان اقسۇيەكتەر مەن اۋقاتتى ادامداردىڭ, جوعارى مارتەبەلى قاۋىم ادامدارىنىڭ مۇددەسى كوبىنە كوپشىلىكتىڭ مۇددەسىنە قايشى كەلەتىنىن ويدا ۇستاۋدى قاجەت دەپ سانايدى.

وزىنە جۇكتەلگەن تاپسىرمانى قاتاڭ ەسكەرە وتىرىپ, شوقان وبلىس باسقارماسى مەن وكرۋگتىك پريكازداردىڭ ءىس قاعازدارىنان الىنعان ساناق پەن تاريحي دەرەكتەردى بارىنشا پايدالانادى. رەفورما ماسەلەسىن ناقتى مالىمەتتەرمەن, بولجامدارمەن تۇسىندىرەدى. قازاقتىڭ بيلەر سوتى جونىندەگى مول ءبىلىمىن تولىقتاي جايىپ سالادى.

ۇلى عالىمنىڭ كلاسسيكالىق شىعارماسىندا ءوز كەزىندەگى تولىپ جاتقان كەلەلى ماسەلەلەر ءسوز بولادى. حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق تابيعاتى, ونىڭ  ادەبيەتى, ءدىلى, ءدىنى, اعارتۋ جانە ت.ب. تۋرالى ماڭىزدى دا ءماندى پىكىرلەر جەتەرلىك. ولاردى ءبىر ماقالاعا سىيعىزۋ مۇمكىن ەمەس. سول سەبەپتى ءوزى قازاق قاۋىمىنا اسا قاجەت دەپ ەسەپتەگەن حالىقتىق سيپاتتاعى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك رەفورمالار تۋرالى تۇجىرىمدامالارىن ەسكە تۇسىرۋمەن شەكتەلىپ,  نەگىزگى تاقىرىبىمىز – سوت رەفورماسى تۋرالى ماسەلەگە كوشكەندى ءجون كورىپ وتىرمىز.

سىرتتان تەلىنگەن زاڭ سىڭارجاق

شوقان ءۋاليحانوۆ جالپى رەفورمالاردىڭ ىشىندە ەڭ ءبىرىنشى ادام تۇرمىسىن جاقسارتۋعا وڭ ىقپال ەتەتىن رەفورمالار پايدالى دەي وتىرىپ,  قوعامدىق جاڭارۋدىڭ قوزعاۋشى تەتىگى, تاريحي دامۋدىڭ ەڭ باستى باعىتى, قوعامنىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ ماتەريالدىق جاعدايىن ءوسىرۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى رەتىندە ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك  رەفورمالارعا  ەرەكشە ءمان بەرەدى. بۇلارداي «سونشالىقتى ماڭىزدى قوعامدىق ماسەلە جوق» دەپ سانايدى. «ءبىزدىڭ قازىرگى ۋاقىتىمىزدا, – دەپ جازدى شوقان, –  حالىققا ەتەنە جاقىن ءارى ەڭ ماڭىزدىسى بولىپ, ونىڭ ەڭ تولعاقتى قاجەتتىلىكتەرىنە تىكەلەي قاتىستى ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك رەفورمالار ەسەپتەلەدى, ال ساياسي رەفورمالار ءتيىستى ەكونوميكالىق فورمالاردى جۇرگىزۋ قۇرالى رەتىندە ورىن الادى, ويتكەنى ءاربىر ادام جەكەشە تۇردە جانە بۇكىل ادامزات ۇجىم بولىپ ءوز دامۋىندا ءبىر عانا سوڭعى ماقساتقا – ءوزىنىڭ ماتەريالدىق تۇرمىسىن جاقسارتۋعا تالپىنادى, وسى تۇرعىدان پروگرەسس (ىلگەرىلۋشىلىك)  اتالاتىن نارسە انىقتالادى» [1, 84]. شوقان ويىنشا, وسى ماقساتقا قانداي دا بولسا كەدەرگى كەلتىرەتىن رەفورما زياندى دەپ سانالادى.

وسى جەردە مىنانداي ءبىر ماسەلەگە ارنايى توقتاي كەتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىز.  كەيبىر عالىمدارىمىزدىڭ, اسىرەسە ەكونوميست مامانداردىڭ اراسىندا الدىمەن ەكونوميكا, سونان سوڭ ساياسات دەگەن جالعان تۇسىنىك بار. مەنىڭشە, بۇل – قاتە پىكىر. بىرىنشىدەن, قوعامنىڭ نەگىزگى سالالارىن بىرىنەن ءبىرىن بولۋگە بولمايدى. قوعام – تۇتاس دۇنيە. ەكىنشىدەن,  ەكونوميكالىق سالا ءوز- وزىنەن دامىمايدى. ونى ۇيىمداستىرۋ, باسقارۋ قاجەت. ونىڭ ۇدايى وسۋىنە ىقپال ەتەتىن وبەكتيۆتى جاعدايلارمەن قاتار, سۋبەكتيۆتى فاكتورلاردىڭ دا قاجەت ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ەكونوميكانىڭ دامۋى ادامداردىڭ ساناسى مەن قابىلەتىنە, اقىل-ويى, كوڭىل-كۇيى مەن ىقىلاسىنا, بىلىمىنە, بەلسەندىلىگى مەن ەڭبەكقورلىعىنا بايلانىستى. سول سەبەپتى قانداي دا ءبىر ەكونوميكالىق قۇبىلىس, ۇدەرىس بولماسىن, ولاردى تالداۋدى, انىقتاۋدى ءار ۋاقىتتا ناقتىلى جەكە ادامنىڭ, جەكە توپتىڭ ءىس-ارەكەتى مەن قىزمەتىنىڭ جەمىسى رەتىندە قاراعان ءجون.

«سوت رەفورماسى تۋرالى جازبا» اتتى ەڭبەكتىڭ اسا ءبىر ماندىلىگى, ونىڭ بۇگىنگى كۇن ءۇشىن دە استە تومەندەمەگەن ەرەكشە ماڭىزدىلىعى اۆتوردىڭ جالپى رەفورما اتاۋلىنى جۇزەگە اسىرۋدا قاجەتتى-قاجەتتى دەگەن عىلىمي-ادىستەمەلىك قاعيدالارعا جان-جاقتى توقتالعانىندا بولىپ وتىر. شوقان رەفورمالاردى جۇرگىزۋدە ءار حالىقتىڭ قوعامدىق تاريحي ۇدەرىستەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن, ولاردىڭ حالىقتىڭ مۇددەسى مەن ماتەريالدىق مۇقتاجىنا, تۇرمىس-سالتى مەن ادەت-عۇرپىنا ساي كەلۋىن ەسكەرۋ قاجەت ەكەنىن اتاپ كورسەتەدى. ول وزىنە ەتەنە تانىس, سونىمەن تاربيەلەنىپ, ءوسىپ-ونگەن زاڭ قانشالىقتى ولپى-سولپى بولعانىمەن, سىرتتان تەلىنگەن نەمەسە جوعارىدان ۇسىنىلعان زاڭنان گورى تۇسىنىكتى دە ايقىن ەكەنىنە ەشقانداي كۇمان جوق دەيدى. زاڭ ءىسىنىڭ ەڭ الدىمەن ادام تۇرمىسىنا, ونىڭ تاربيەسىنە, ساناسىنا جانە تاعى باسقا كوپتەگەن فاكتورلارعا سايكەس كەلۋىنىڭ قاجەتتىگىن العا تارتادى.

وسى باعىتتاعى ويىن ارى قاراي تارقاتا كەلە شوقان رەفورماعا قوعامدىق قاجەتتىلىك بولعاندا عانا جۇزەگە اسادى دەپ, اعىلشىن فيلوسوفى, ساياسي جانە ەكونوميكالىق ليبەراليزمنىڭ تەورەتيگى دجون ستيۋارت ءميللدىڭ قانداي دا بولماسىن قاۋىمنىڭ ادامدارىنا جاڭا قۇكىق بەرمەستەن بۇرىن بۇل قاۋىم ادامدارىنىڭ اقىل-قابىلەتىن, ونەگەلىلىگىن جانە ساياسي سانا سەزىمدىلىگىن عىلىمي تۇرعىدا مۇقيات زەرتتەۋى كەرەك دەگەنىن ورىندى سانايدى. ءسويتىپ, جوعارىداعى قوعامدىق قاجەتتىلىك دەگەن ۇعىمعا ادامداردىڭ اقىل-قابىلەتىن, ونەگەلىلىگىن, جوعارى ساياسي ساناسىن سىيعىزادى.

شوقان ءۋاليحانوۆ زاڭ شىعارۋشىلار مەن رەفورماتورلار قوعام مۇددەسىن كوزدەپ كەلگەنى, بىراق قوعامنىڭ دامۋىنا نە زالال, نە پايدا ەكەنى جايىنداعى ۇعىم ءار داۋىردە ءارتۇرلى بولعانىن, ءتىپتى ءالى كۇنگە دەيىن دە كوپتەگەن تاعىلىق بولجام ورىن الىپ وتىرعانىن, ال عىلىم مۇنىڭ جاڭساقتىعىن, ەشقانداي نەگىزسىز ەكەندىگىن تولىق دالەلدەگەنىن اتاپ كورسەتەدى. قانداي دا بولماسىن رەفورما قوعامنىڭ مۇقتاجى مەن قاراجاتى بەلگىلى بولعاندا عانا كەزدەيسوقتىققا ۇشىراماي, دىتتەگەن ماقساتىنا جەتە الادى دەيدى. بىراق وسىلاردى بىلمەگەندىكتەن, قاجەتى جوق جاڭا وزگەرىستەر, رەفورمالار بۇرىن دا, كەيىن دە تۋاتىندىعىن اتاپ كورسەتەدى. «ەگەر ءتۇرلى رەفورمالاردى ەنگىزۋ كەزىندە وسىمدىكتەردى ەگۋ ۇستىندە قولدانىلاتىن تاسىلدەردى اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى سياقتى بۇلجىتپاي باسشىلىققا الاتىن بولساق, بۇل تۇرعىداعى قاتەلىكتەردەن قۇتىلۋ وڭاي. بۇل ءادىس بويىنشا, بىرىنشىدەن, وسىمدىكتەردىڭ ءوزىن تولىقتاي زەرتتەۋ قاجەت, سودان كەيىن ونىڭ قانداي توپىراقتا ءوسىپ-ونەتىنىن, قانشا جارىق, جىلۋ جانە سول سياقتىلاردى تالاپ ەتەتىنىن ءبىلۋ كەرەك» دەگەن شوقان پىكىرىن بۇگىن دە ەسكەرىپ جاتساق, استە ارتىق بولماس ەدى [1, 85].

شوقان  رەفورما قوعامدىق ورگانيزم جان جاقتى دامي الاتىن مىزعىماس پروگرەسس زاڭىنا نەگىزدەلىپ جاسالعاندا عانا ۇتىمدى بولا الاتىنىن, سوندىقتان قانداي دا بولماسىن وزگەرىستەردى ۇلاستىرىپ, ورىن تەپتىرىپ, ءارى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قابىلداعالى وتىرعان رەفورما سول حالىقتىڭ ۇلتتىق مىنەز-قۇلقىنا ساي كەلۋى قاجەت دەپ سانادى. ءتىپتى  قازاقتىڭ ەۋروپالىق رەفورمانى قابىلدايتىن قابىلەتىن ارتتىرۋ ءۇشىن وعان الدىن الا ءبىلىم بەرۋ ارقىلى وي قابىلەتى مەن جۇيكە جۇيەسىن جەتىلدىرۋ كەرەك دەۋى جايدان-جاي ەمەس ەدى. بۇل جاعدايدان تىس جاسالعان وزگەرىستىڭ ءبارى دە زياندى, ءارى جاعىمسىز انوماليالىق قۇبىلىس رەتىندە قاۋىمدى ايىقپاس دەرتكە شالدىقتىراتىنىن ەسكەرتەدى. سونداي-اق, قيسىنسىز تەورياعا نەمەسە وزگە حالىقتىڭ ومىرىنە نەگىزدەلىپ, زورلىقپەن ىرىقسىز جاسالعان رەفورما ادام بالاسىن جويقىن اپاتتارعا  دۋشار ەتىپ كەلەدى دەيدى. بۇعان كەزىندە قوعامدا انومالدىق ياعني اۋىتقۋشىلىق جاعداي دا تۋعىزعان ءبىرىنشى پەتردىڭ رەفورماسىن مىسالعا كەلتىرەدى.

«قازاقتى ورىس زاڭىمەن سوتتاۋعا بولمايدى»

وسىنداي اسا ماڭىزدى ادىستەمەلىك قاعيدالاردى جالعاستىرا ءتۇسىپ, شوقان ءۋاليحانوۆ ەجەلگى حالىقتىق ۇلگىدەگى بيلەر سوتىنا, ونىڭ كەرەمەت ۇلتتىق قاسيەتتەرىنە توقتالادى. مۇنى تەرەڭىرەك ءتۇسىنۋ ءۇشىن تۋىندىداعى حالىقتىڭ قالىپتى ءوسۋى ءۇشىن ول دامۋدىڭ قانداي ساتىسىندا بولماسىن ءوزىن-ءوزى قورعاۋى, ءوزىن-ءوزى ساقتاۋى, ءوزىن-ءوزى بيلەۋى جانە وزىندىك سوتى بولۋى كەرەك دەگەن اسا ءبىر ماڭىزدى قاعيداسىنىڭ «وزىندىك سوت» دەگەنىنە ارنايى توقتاي كەتسەك. «وزىندىك سوتتى» ايتقاندا اۆتور ەجەلدەن قالىپتاسقان, كوشپەلى ءومىر تۇرمىسىنا ساي كەلەتىن ادەت-عۇرىپ, سالت-ساناعا نەگىزدەلگەن سوت جۇيەسىن, ياعني بيلەر سوتىن ايتىپ وتىر.

قازاق قوعامىندا بي اتاعىنا كوتەرىلۋ قانداي دا ءبىر ءفورمالدى سايلاۋدىڭ وتكىزىلۋىنە جانە ونىڭ باسقارۋشى ۇكىمەت تاراپىنان  بەكىتىلۋىنە سەبەپكەر بولعان ەمەس, تەك زاڭگەرلىك ءبىلىم, شەشەندىك ونەر مەن سوتتىق سالت-داستۇردەگى تەرەڭ تانىمنىڭ  ءوزارا ورايلاستىرىلۋى قاجەت. مۇنداي ادامدار تۋرالى داقپىرت تۇتاس دالاعا تەز جايىلىپ, ولاردىڭ ەسىمدەرى بارلىعىنا جانە ارقايسىسىنا تانىمال بولادى. ءسويتىپ, بي اتاعى سوتتىق جانە قورعاۋشىلىق ىستەگى پاتەنتكە اينالادى. وسىنداي اتاعى بار بيلەردىڭ بالالارى زاڭگەرلىك تاجىريبە مەن ءتيىستى بىلىمگە يە بولىپ بيلىك جۇرگىزگەندەرىنە  شوقان كوپتەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولاتىنىن ايتادى. حVII عاسىردىڭ سوڭىنان كەلە جاتقان قازىبەك ءبيدىڭ بەكبولات, تىلەنشى جانە الشىنباي سياقتى ۇرپاقتارىن اتاپ وتەدى. 

قازاق قوعامىندا بي بولۋ ءۇشىن حالىق اراسىندا ادىلدىك, شەشەڭدىك جاعىنان تانىلعان ادام بولۋى كەرەكتىگى, ءبيدىڭ بيلىگى ۇناماعان ادامنىڭ ەكىنشى ءبيدىڭ تورەلىگىنە جۇگىنۋگە قۇقى بارلىعى جانە تاعى باسقا فاكتىلەرگە سۇيەنە وتىرىپ, شوقان قازاقتار اراسىندا اشىقتىعى, دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرى ەرتەدەن ەتەنە تانىس, ءوز تىلىندە  وتەتىن بيلەر سوتىن ۇكىمەتتىڭ جوبالاپ وتىرعان ميروۆوي ء(بىتىستىرۋشى) سوتىنىڭ العاشقى جوباسىمەن سالىستىرا وتىرىپ, الدىڭعىسى ادىلدىككە الدەقايدا جاقىن ەكەنىن اتاپ كورسەتتى. ونىڭ پىكىرىنشە, قازاقتى ورىس زاڭىمەن سوتتاۋعا بولمايدى, جالپى العاندا, ميروۆوي سوتتى پاك تازا سوت دەپ ايتۋعا دا جانە قالايدا بۇل قالپىنان ارتىقتى كۇتۋگە دە بولمايدى. ەگەر قازاق ءوز قۇلقىنىن, قاراباسىنىڭ قامىن ويلاعان شەنەۋنىكتەردىڭ ىرقىمەن بي تاعايىنداۋدى سايلاۋ ارقىلى جۇرگىزسە, وندا سوت ادىلەتتىگى دەگەن كىم كورىنگەننىڭ قولجاۋلىعى بولىپ, اقشامەن پۇلداپ, ءارتۇرلى جىلپوستىق جولمەن, سوت تارتىبىنەن, يۋستيتسيالىق قۇقىقتىق ءجون-جوسىعىنان بەيحابار مالدى بايلاردىڭ, اتاقتى ساۋداگەرلەردىڭ قولىنا كوشىپ كەتەدى.

جوعارىداعى ويلاردى جالعاستىرا ءتۇسىپ شوقان وزگە كورشى حالىقتاردىڭ زاڭدارىنا قاراعاندا, قازاقتىڭ ادەتتەگى قۇقىعىنىڭ ادامگەرشىلىك جاعى باسىمداۋ ەكەنىن ناقتى مىسال نەگىزىندە كورسەتەدى. قازاق زاڭىندا ەۋروپالىق جاڭا كودەكستەردەگىدەي سىرەسىپ سەسكەندىرەتىن شارالار جوق. مىسالى, ول قازاقتا دەنە جازاسىنىڭ جوقتىعى, رۋلىق داستۇردەگى ءوزارا كومەك (مىسالى, بارىمتادان زارداپ شەككەنگە, مالدارى جۇتقا ۇشىراعاندارعا) تاعى باسقالارىمەن كوپتەگەن ۇلتتاردىڭ زاڭدار جۇيەسىنەن ەرەكشەلەنەتىنىن ايتۋمەن قاتار, ادەتتەگى قۇقىقتىڭ «كولەنكەلى جاعىن دا» (مىسالى, وتباسىنىڭ ءداستۇرى بويىنشا قىزدارىن تىم ەرتە كۇيەۋگە شىعارۋى, ءتىپتى كەيدە ىقتيارسىز بەرۋى, اتاستىرۋ, قالىڭ مال, امەڭگەرلىك, قىلمىس جايلى قۇقىعىندا كىسى ولتىرگەننىڭ تولەم تولەۋى جانە باسقالار) اتاپ كورسەتەدى. سوڭعىلاردى  وركەنيەتكە جات قۇبىلىس دەپ تانىدى.

بيلەر سوتىنىڭ ماڭىزى مەن  ەرەكشە سيپاتىن كورسەتۋ ءۇشىن ءۋاليحانوۆ ستاتيستيكا مەن وزگە دە ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنىپ وتىرىپ, سوت ىستەرىن جۇرگىزۋدىڭ جانە بيلەر سوتى مەن ءبىتىستىرۋشى سوت قۇرىلىمىن ەگجەي-تەگجەيلى سالىس­تىرا تالدايدى. بيلەر سوتىنىڭ ەڭ باستى ارتىقشىلىعىن ونىڭ قوعامدىق ءومىردى قابىلداۋ ديناميكاسىنىڭ اشىقتىعىنان, فورمالدىق بۇعاۋىندا ەمەستىگىنەن, بولىپ جاتقان قوعامداعى وزگەرىستەردى  نازىك سەزىنەتىندىگىنەن كورىنەدى. بيلەر سوتى ءىستى نەكەن-ساياق بولماسا, جالعىز شەشپەيدى, وعان قاتىساتىن ادامعا شەك قويىلمايدى, ال ءتىپتى كەيدە ولار اقتاۋشى دا بولىپ كورىنەدى جانە ءبيدىڭ شاعىم جاساۋعا دا قۇقى بار دەپ جازدى. شوقاننىڭ تەرەڭ سەنىمى بويىنشا فورماليزم مەن بيۋروكراتيزم «حالىقتىڭ جاندى كۇشى تالاپ ەتەتىن كۇندەلىكتى وزگەرىستەر اعىمىنا» تەجەۋ بولادى.

قازاق بيلەرىن رەسمي تۇردە ەشكىم سايلامادى جانە بەكىتپەدى. ەۋروپاداعى اقىندار, عالىمدار, ادۆوكاتتار سياقتى بيلەردىڭ ماڭىزى جەكە بەدەلگە نەگىزدەلدى. حالىق قالاعاندا عانا بي بيلىك جۇرگىزە الادى. بەدەل جويىلعاندا بيلىك تە دارەجەدەن ايىرىلادى. ءبيدىڭ شەشىمىنە ارقاشان دا شاعىم جاساۋعا بولادى, ال ميروۆوي سۋديانىڭ شەشىمى بەلگىلى جاعدايدا اقتىق شەشىم بولىپ تابىلادى. بيلەردىڭ بارلىق ىسىنە جاريالىق ءداستۇر بولسا, ميروۆوي سۋديا بولسا ازاماتتىق ءىستى عانا جاريا جۇرگىزەدى. بيلەر سوتى قاراعان بارلىق ىسكە ادۆوكاتۋرا قاتىستىرىلادى. ال ميروۆوي سوتتىڭ ءىس قاراۋىندا ادۆوكات تەك ازاماتتىق ىسكە عانا قاتىستىرىلادى.

بيلەر سوتى اۋىزشا, كوپشىلىك الدىندا جاريا جۇرگىزىلەدى جانە بارلىق جاعدايلاردا قورعاۋشىلىق قىزمەتكە جول بەرىلەدى. ونىڭ حالىق اراسىندا قۇرمەتكە يە بولعانى سونشالىق, بۇگىنگە دەيىن ەشقانداي تارتىپتىك شارا قولدانۋدى تالاپ ەتپەدى جانە ەتپەيدى دە.

بۇل سالىستىرۋلار سول كەزدەگى قولدانىستاعى قىلمىستىق, ازاماتتىق سوت ءىسىن جۇرگىزۋ زاڭدارىنىڭ ناقتى باپتارىنا سۇيەنە وتىرىپ جاسالعان. سودان بايقالعانىنداي, قازاقتىڭ بيلەر سوتىنىڭ ميروۆوي سوتتان ارتىقشىلىعى باسىم. شوقاننىڭ پىكىرىنشە, بيلەر سوتىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى وندا نەمقۇرايلىلىق پەن ءارتۇرلى رەسمي كەرتارتپالىقتىڭ جوقتىعىندا. بۇعان ۇلگىلى دەگەن انگليانىڭ وزىندە كوپتەگەن زاڭگەرلەر مەن مەملەكەت ادامدارى اعىلشىننىڭ «ميروۆوي سوت» مەكەمەلەرىنىڭ جاعدايىنا تولىق قاناعاتتانبايتىنىن, بريتاندىق سوتتىڭ كەمشىلىگىن كورسەتكەن بەلگىلى اعىلشىن, فرانتسۋز جانە نەمىس زاڭگەرلەرىنىڭ دە پىكىرىن مىسالعا كەلتىرەدى.

قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپىن وتە جاقسى بىلگەن شوقان وسىلاي بيلەر سوتىنىڭ ارتىقشىلىعىن جان-جاقتى بايانداي وتىرىپ: «رەسەي ءوز ۇلدارىنىڭ قاتارىندا بايىرعى ورىس تۇرعىندارىنىڭ ءومىر سالتىنا قاراما-قايشىلىقتى ءومىر كەشەتىن سلاۆياندىق ورىس تايپاسى سالتتارى مەن ونەگەسىنە مۇلدەم كەرەعار ونەگەلەرى مەن عۇرىپتارى بار وزگە ءدىندى جانە بۇراتانا حالىقتارعا دا يە. جوعارىدا باياندالعان سەبەپتەرگە بايلانىستى حريستياندىق ءارى وتىرىقشى ورىس حالقىنا ارنالىپ جوبالانعان قايتا جاڭعىرتۋدىڭ ەشقانداي پايدا اكەلمەيتىنىنى جانە دە ول كوشپەندىلەرگە, ەۋروپا مەن ازيالىق رەسەيدىڭ قاڭعىباس بۇراتانالارىنا تۇتاستاي قولداناتىن بولسا, ءمان-ماعىناسىز بولاتىنى تۇسىنىكتى» دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى [1,83].

شوقان ەجەلگى حالىق سوتىنىڭ ۇلگىسىنە قوساتىن ەشقانداي جاڭالىق, وزگەرىس تابا الماۋىن, ورىستىڭ ىقپالىنا قاراماستان بۇرىنعى قالپىن ساقتاپ قالۋىن, ورىس مەكەمەلەرى مەن زاڭدارى دا ونىڭ ەجەلگى, قاراپايىم ۇلگىسىن وزگەرتە الماۋىن قازاقتىڭ ەجەلگى سوت بيلىگى حالىقتىڭ بۇگىنگى دامۋ كەزەڭىنە ساي ەكەنىن دالەلدەيتىن داۋسىز شىندىق دەپ تۇيىندەيدى. وسىنداي سەبەپتەرمەن ول بيلەر سوتىن بەلگىلى مەرزىمگە دەيىن ءوز قالپىندا قالدىرىلۋىنا شەشۋشى ىقپال ەتەدى. 1864 جىلعى 4 ناۋرىزدا ك.ك.گۋتكوۆسكيگە جازعان حاتىندا شوقان: «مەن بيلەر سوتىن ەش وزگەرىسىز قالدىرۋ كەرەكتىگى  تۋرالى جازبا جىبەردىم. مەنىڭ جوبام قابىلدانىپ, بيلەر سوتى بۇرىنعىشا قالاتىن بولدى» دەپ جازدى [2,155-156].

حالىق مۇددەسى مەن مۇراتىن اسقاق ۇستاعان شوقان نەنىڭ قاۋىپتى ەكەنىن تەرەڭ ءتۇسىندى. سوندىقتان بيلەر سوتىنىڭ بۇرىنعىشا قالۋىنا بارىن سالدى, جاقسى ماعىنادا كونسەرۆاتور بولدى. ول تەك حالىقتىڭ مۇڭ-مۇددەسىن ويلاۋدان, ەجەلگى بيلەر سوتىنىڭ جاعىمدى جاقتارىنىڭ باسىمدىعىن تۇسىنگەننەن تۋعان ەدى. الايدا, شوقان ءوزىن حالىقشىلداردىڭ تار شەڭبەرىندەگى, ياعني حالىقتاردىڭ تاعدىرىن الدىن الا كەسىپ-ءپىشىپ قوياتىن, ولار ەشبىر بوگدەگە قاتىسپاي وزىمەن-ءوزى داميدى دەپ توپشىلايتىندار توبىنا جاتقىزۋدان اۋلاق بولعان ءجون دەپ ەسكەرتەدى. كەرىسىنشە, ءوزىنىڭ بەرىسى ەۋروپالىق, ءارىسى جالپى ادامزات بالاسىنا ءتان عىلىم-ءبىلىم بۇلاعىنان ءنار الۋ جولىنداعى بوگەتتەرمەن باتىل كۇرەسكەر ەكەنىن اشىق ايتىپ, بۇل دامۋعا, مادەنيەتتى ورىستەتۋگە ۇمتىلۋ – حالىقتىڭ تۇپكى ماقساتى ەكەنىن قاداپ ايتادى. بۇل ماقساتتان شوقاندى ەشكىم, ەشنارسە, ەشقاشان دا بۇرا الماعانىنا ونىڭ  جارقىن ءومىرى تولىق دالەل بولا الادى.

شوقان ءۋاليحانوۆ قايتىس بولعاننان كەيىن جۇرگىزىلگەن سوت رەفورماسىنىڭ تاجىريبەسى جازبادا ايتىلعان ۇسىنىستاردىڭ شىندىعىن راستاي ءتۇستى, ومىرشەڭدىگىن كورسەتتى.  بۇرىن دا حالىقتىڭ تاريحي دامۋ ۇدەرىسىن, ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن  ەسكەرمەي رەفورمالاۋدىڭ قاۋىپتى دە زياندى ەكەنى تالاي دالەلدەگەن ەدى, كەيىن سان رەت دالەلدەندى. بۇل, اسىرەسە كەڭەستىك داۋىردە ەرەكشە بايقالدى. باسقانى بىلاي قويعاندا, جەرگىلىكتى حالىقتىڭ تۇرمىس-شارۋاشىلىق جاعدايىمەن ساناسپاي جۇرگىزىلگەن ءبىر عانا ۇجىمداستىرۋدىڭ ءوزى ميلليونداعان ادامداردى اشارشىلىققا ۇشىراتىپ, ومىرلەرىن قيعانى ەستەن كەتە قويعان جوق. كەشە عانا جوعارىدان, ماسكەۋدەن تانىلىپ جۇرگىزىلگەن قايتا قۇرۋدىڭ قانشا ماتەريالدىق جانە رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى  قيراتقانى ءالى كوز الدىمىزدا.

قازىرگى ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك جاعدايىندا دا جاھاندانۋدىڭ الىس-جاقىندى بىلە بەرمەيتىن  كۇشىمەن ءوز مۇمكىندىكتەرىمىزدى بارىنشا ەسەپكە الا بەرمەي, سان عاسىر سەرىك بولىپ كەلە جاتقان مادەني قازىنالارىمىزعا تەرەڭدەپ بارماي, شەتەلدىك نۇسقالارعا جان-جاقتى پاراساتتىلىقپەن قاراماي, شەكتەن تىس ەلىكتەۋ, كەيدە ونى سول كۇيىندە قابىلداۋ بوي كورسەتىپ قالادى. سوندىقتان, ولاردىڭ دا ۇزاققا بارا بەرمەيتىنى بەلگىلى.

قوعام دامۋىنىڭ پروگرەستى جولىن قولداۋشى, دەموكراتيالىق باعىتتى ۇستانۋشى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ قوعامداعى جالپى رەفورمالارعا, سونداي-اق ناقتى سوت رەفورماسىنا قاتىستى ايتىلعان تاماشا ويلارى مەن تولىمدى تۇجىرىمدارىن, عىلىمي ادىستەمەلىك ءمانى زور قاعيدالارىن قوعامىمىزدىڭ سان ءتۇرلى سالاسىندا ءتيىمدى دە پايىمدى پايدالانا بىلسەك, ۇتارىمىز دا, تابىسىمىز دا كوپ بولار ەدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر

1. شوقان ءۋاليحانوۆ.كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى. 4-توم. –الماتى: «تولاعاي گرۋپپا». 2010.- 496 ب.

2. شوقان ءۋاليحانوۆ. كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعى. 5-توم. –الماتى: «تولاعاي گرۋپپا». 2010.- 528 ب.

12 اقپان 2012 جىل