الماتى وبلىسىنا ءتان تابيعاتتىڭ تاماشا قۇبىلىستارىن, ونىڭ تاريحي جەرلەرى مەن كەڭ جايلاۋلارىن, نۋلى وزەندەرىن تاماشالاۋىما وسىدان ءجۇز جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن كەلىپ كەتكەن قىپشاقتىڭ ءبىر ۇرپاعىنىڭ ساياحاتى سەبەپشى بولىپ ەدى. «مەنىڭ حالقىم شىعىستىڭ تۇقىمى جانە تامىرىن ورتاازيالىق تۇركىلەر جەرىنەن ىزدەۋ كەرەك. كوپتەگەن عاسىرلار بويى ۆەنگرلەر (ماجارلار) سول تۋىس حالىقتى تاۋىپ, ونىڭ كىندىك بايلانىستارىن جالعاستىرعىسى كەلەتىنىن ارماندايدى» دەپ جازعان ەكەن ۆەنگر اريستوكراتى, ساياحاتشى, بوتانيك-عالىم الماشي دەرد. وسى جولدى جاڭعىرتقالى ۆەنگريادان كەلگەن عالىم ءداۋىت سامفاي قارا مەن تەلەوپەراتور دجوردجعا جول باستاۋشى بولىپ, شارىن شاتقالىن بەتكە العان ەدىك.
شارىن شاتقالى تابيعاتتىڭ تىلسىم كۇشىمەن قارا جەر قاق جارىلعانداي وزگە ءبىر الەمنىڭ ۇشتىعىن بەينەلەيتىن قۇپيا قۇبىلىس بىرنەشە ميلليونداعان جىل بۇرىن پايدا بولعان دەسەدى. 150-300 مەترگە جەتەتىن بيىك قۇزدارى توبەڭىزدەن ءتونىپ, اسەرلى كورىنىس شارىن وزەنى بويىمەن سولتۇستىك-شىعىستان وڭتۇستىك-باتىسقا 154 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر. قىزىعى, شاتقالعا سۇرلەۋىمەن تومەن ءتۇسىپ, وزەنگە بەت العانىڭىزدا, توبەڭىزدەن تونگەن شاتقالدىڭ اسقاقتىعىنان باسىڭىز اينالىپ, بوتەن پاتشالىققا ەنىپ كەتكەندەي سەزىنەسىز. جارتاستىڭ تيىك ۇشىنان اينالاعا كوز جىبەرسەڭىز, بۇكىل شاتقال الاقانىڭا سىيىپ كەتكەندەي اسەر قالدىرادى. ساياحاتشىلارىمىز جارتاس-جىقپىلداردى ارالاپ, بيىك شاتقالدارعا ورمەلەپ شارشاعان شارىن وزەنىنىڭ جاعاسىنا كەلىپ تىنىققان ەدى.
بۇل ماڭ 200 شاقىرىم قاشىقتا قالعان الماتى قالاسىنىڭ ۋ-شۋىن ۇمىتتىرىپ, راحاتقا بولەيدى. سول كورىنىستى كوزىڭىزبەن ايالاپ, جەردەگى جالعىز يەسى ادام ەكەندىگىنە ماساتتانىپ, كوڭىلىڭىز كوككە شارىقتايدى. شارىن وزەنى باستاۋىن تاۋلى شىڭداردان الىپ, ىلەگە بارىپ قۇيادى. جاعالاي وسكەن بۇتالى نۋ ىستىقتا كولەڭكە بولىپ جارىتپاسا دا, كۇنمەن بىرگە قۇلپىرىپ, قوڭىر-قىزعىلت رەڭى ورتاعا ءار بەرىپ تۇراتىن شەتەن توعايىنىڭ ورنى بولەك. توعاي نەگىزى سوعديان شەتەنiنەن (Fraxsinus potamophila) قۇرالعان. الەم بويىنشا مۇنداي توعاي ەكى جەردە عانا بار. ءبىرى – شارىننىڭ شەتەن توعايى, ەكىنشىسى – سولتۇستىك امەريكادا. 1964 جىلدان شەتەن توعايى تابيعات ەسكەرتكىشى دەپ جاريالانعان. شاتقالدا وسەتىن 1500 وسىمدىكتىڭ 17 ءتۇرى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىزىل كىتابىنا ەنگىزىلگەن.
ايگۇل ۋايسوۆا
