شەكارانى ايقىنداعان شەشىم

25 تامىزدا «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ «الاش» مادەنيەت جانە رۋحاني دامۋ ينستيتۋتىمەن بىرلەسىپ, «قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ 100 جىلدىعى جانە ونىڭ قۇرىلۋىنداعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءرولى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزدى. ونلاين تۇردە وتكەن كونفەرەنتسياعا پارتيا توراعاسى ازات پەرۋاشەۆ, «الاش» مادەنيەت جانە رۋحاني جاڭعىرۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى سۇلتان حان اققۇلى, ءماجىلىس دەپۋتاتتارى, شەتەلدىك جانە وتاندىق الاشتانۋشى عالىمدار مەن قوعام قايراتكەرلەرى قاتىسىپ, قازاق رەسپۋبليكاسى مەن الاش زيالىلارى جونىندەگى ورەلى ويلارىن ورتاعا سالدى.25 تامىزدا «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ «الاش» مادەنيەت جانە رۋحاني دامۋ ينستيتۋتىمەن بىرلەسىپ, «قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ 100 جىلدىعى جانە ونىڭ قۇرىلۋىنداعى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءرولى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيا وتكىزدى. ونلاين تۇردە وتكەن كونفەرەنتسياعا پارتيا توراعاسى ازات پەرۋاشەۆ, «الاش» مادەنيەت جانە رۋحاني جاڭعىرۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى سۇلتان حان اققۇلى, ءماجىلىس دەپۋتاتتارى, شەتەلدىك جانە وتاندىق الاشتانۋشى عالىمدار مەن قوعام قايراتكەرلەرى قاتىسىپ, قازاق رەسپۋبليكاسى مەن الاش زيالىلارى جونىندەگى ورەلى ويلارىن ورتاعا سالدى.
جينالىسقا قاتىسقان ماماندار الاش ۇلتتىق اۆتونومياسى مەن بيىل قۇرىلعانىنا 100 جىل تولعان قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنىڭ تاريحي العىشارتتارى, ولاردىڭ زاماناۋي مەملەكەتتىلىك قالىپتاستىرۋ جولىنداعى قىزمەتى جانە قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستان ءۇشىن ماڭىزىن جان-جاقتى تالقىلادى. الاش اۆتونومياسىنىڭ ەل تاريحىندا الاتىن ورنى, الاش قايراتكەرلەرىنىڭ سىڭىرگەن ەڭبەگى جانە ولاردى ەل جادىندا ساقتاۋ ماسەلەلەرى جونىندە كەلەلى كەڭەس وتكىزدى.
1920 جىلى 26 تامىزدا كەڭەس ۇكىمەتى بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن ركفسر حكك «قىرعىز (قازاق) اۆتونوميالى سوتسياليستىك كەڭەس رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى» دەكرەت قابىلدادى. 4-12 قازان ارالىعىندا ورىنبوردا قازاق اۆتونومياسىنىڭ ۇلكەن سەزى ءوتتى. مامانداردىڭ پىكىرىنشە, وسى جىلعى قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قازاق حالقىنا قايىرىمدىلىق جاساعانىنان ەمەس, كەرىسىنشە, ءبىراز جىلدار بويى ءوز ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەس­كەن الاش ارىستارى بولشەۆيكتىك بيلىكتى قازاق حالقىنىڭ مۇددەسىمەن ساناسۋعا ءماجبۇر ەتتى. ياعني قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ پايدا بولعانىنىڭ باستى سەبەبى الاش كوسەمدەرى جاريا­لاعان قازاق ەلىنىڭ قايسارلىعى, ءور رۋحى, ۇلتتىق ۇستانىمدارى بولدى.
جينالىستا ءسوز العان تاريح عى­لىم­دارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور زيابەك قابىلدينوۆ الاش زيالىلارىنىڭ ەل ءۇشىن ەتكەن ەڭبەكتەرىنە توقتالدى. «1920 جىلى 3 ميلليونداي حالىق اۆتونوميا قۇرامىندا بولسا, 1925 جىلى 6,5 ميلليونعا دەيىن شارىقتادى. قازاقتىڭ سانى 1 پايىزدان اسپايتىن ورىنبوردا قانشا قيىندىق بولسا دا, كادرلار جەتىسپەسە دە, اۆتونوميا­نىڭ باسىندا وتىرعان جىگىتتەر كوپ جۇمىس ىستەدى. ءتىپتى 1924-1925 جىلدارى الاش زيالىلارى قازاقتىڭ تەرريتورياسىنا قازاقتىڭ تۇپكى جەرلەرىن جيناپ الدى. تەك 1928-1929 جىلدارى الاشتىڭ مىقتى ازاماتتارى جۇمىس­تان شەتتەتىلگەن سوڭ ومبى قالاسى مەن ومبى ۋەزىن ركفسر قۇرامىنا ەنگىزۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى» دەيدى عالىم.
كونفەرەنتسيادا رەسەيلىك تاريحشى ۆيكتور كوزودوي «تاريحي شەشىمدە الاشوردا يدەياسى جەڭگەنىن» باسا ايتىپ, الاش يدەياسىنىڭ مىقتى بولعانى سونداي, بولشەۆيكتەر ولاردى ەلەۋسىز قالدىرا الماي, ىمىراعا كەلگەنىن, الاش زيالىلارى قازاقستاننىڭ شەكاراسىن بەكىتۋدە زور ءرول اتقارعانىن ايرىقشا اتادى. «ساياسي تاجىريبە تۇرعىسىنان, 1917 جىلدان باستاپ ەكى جوبا قاتار جۇزەگە اسىرىلدى. بۇل – الاش جوباسى جانە كەڭەس جوباسى. 1917 جىلى جەلتوقساندا ەكىنشى جالپىقازاقتىق سەزدە الاش اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانىپ, باسقارۋ ورگانى – الاش وردا قۇرىلدى. سونىمەن, جوعارىدا اتاپ وتكەن ەكى جوبا قاتار ءومىر سۇرە باستادى. 1918 جىلدىڭ باسىنان باستاپ بولشەۆيكتەر شابۋىلى كۇشەيە ءتۇستى, سوندىقتان الاش كوسەمدەرى جاسىرىنۋعا ءماجبۇر بولدى. 1917 جىلى جەلتوقساندا جوسپارلانعان يدەيالار تولىق جۇزەگە اسپادى» دەدى رەسەيلىك تاريحشى.
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى, پروفەسسور اققالي احمەت قازاقستان شەكاراسىن بەكىتۋگە اتسالىسقان ءمالىم ءارى بەيمالىم تۇلعالار تۋرالى ايتتى. «1920 جىلى قازاق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعان كەزدەن باستاپ قازاقستان مەن رەسەي شەكاراسى ءبىرىنشى رەت وزگەرىسكە تۇسكەنى بەلگىلى. مۇستافا كوكەباەۆ 1920 جىلى جەر كوميتەتىنىڭ توراعاسى, گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولىپ, جاڭادان ىرگەتاسى قالانىپ جاتقان قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ جاريالانۋى ءۇشىن قىزمەت اتقارعان. ول سول كەزدە قازاقستاننىڭ باتىس شەكاراسىنىڭ ءبىر بولىگىن ناقتىلاپ, قاي اۋماق ءبىزدىڭ شەكارا اۋماعىنا كىرۋ كەرەك ەكەنىن تۇيەمەن ءجۇرىپ كارتاعا تۇسىرتكەن. ول – ەلدىڭ شەكاراسىن بەلگىلەۋگە ەرەكشە ەڭبەگى سىڭگەن ازامات. ەندەشە ۇلتى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتكەن, قازاقستان شەكاراسىن بەلگىلەۋگە اتسالىسقان تۇلعاعا اتىراۋ, ورال, شىمكەنت, الماتى, نۇر-سۇلتاننان ءبىر كوشە ­اتاۋىن بەرسە – ەسكەرۋسىز قالعان تۇلعانى قۇرمەتتەگەنىمىز بولار ەدى. ءۋاليحان تاناشەۆ تە قازاق رەسپۋبليكاسىن قۇرۋمەن اينالىسقان بىردەن-ءبىر تۇلعا. وكىنىشكە قاراي, ونىڭ اتىندا ەلىمىزدە نە دۇرىس كوشە, نە ەسكەرتكىش جوق. قازاق شەكاراسىن بەكىتۋگە ۇلەس قوسقان تۇلعالاردى ءاردايىم ناسيحاتتاۋىمىز كەرەك» دەدى ول.
ونلاين باسقوسۋدا الاش اۆتونو­ميا­سى مەن الاش زيالىلارى تۋرالى بۇدان باسقا دا كوپ دەرەكتەر ايتىلىپ, وسى ءبىر تاريحي ەستەلىكتەردى قايتا اقتارىپ, بۇگىنگى ءداۋىر تىنىسىمەن ۇندەستىرۋ جاعىندا «اقجول» پارتياسىنىڭ جۇيەلى جۇمىستار اتقارىپ جاتقانى ايتىلدى. كونفەرەنتسيا سوڭىندا قاتىسۋشىلار بارلىق ۇسىنىستاردى ەسكەرە وتىرىپ, قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ قالىپتاسۋىنداعى ماڭىزدى بەلەس بولىپ سانالاتىن قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋى مەن حح عاسىردىڭ باسىنداعى قوعامدىق-سايا­سي جاعدايلاردى تەرەڭىرەك زەرتتەي ءتۇسۋ قاجەت دەگەن ۇيعارىمعا كەلدى.