جىلقىنى العاش قولعا ۇيرەتكەن قازاق ىقىلىم زاماننان بەرى, ءتىپتى ۇزەڭگىدەن بۇرىن تىزگىن, شىلبىردى ويلاپ تاپقانى انىق. ويتكەنى اۋەلى اتتى بايلاپ, ودان سوڭ جەتەلەپ, ۇيرەتىپ, باس بىلدىرەتىنى قيسىنعا كەلەدى. سول ءۇشىن نوقتاعا شىلبىر, جۇگەنگە تىزگىن تاققان بولۋعا ءتيىس. ءبىز بىلەتىن بەرگى داۋىردە دە تىزگىن, شىلبىرسىز ات مىنگەن قازاق بالاسىن كورمەي وستىك.
«ەكى تىزگىن, ءبىر شىلبىردى بەكەم ۇستا» دەيتىن بابالارىمىز. تىزگىن اتتى تەجەۋ, قالاعان باعىتىڭا بۇرۋ ءۇشىن كەرەك بولسا, شىلبىر اتتان تۇسكەن كەزىڭدە جەتەكتەۋ, الىس جولدا كەتىپ بارا جاتساڭ, اتىڭدى از ۋاقىت بولسا دا شالدىرۋ ءۇشىن نەمەسە بەلدەۋگە, كەرمەگە بايلاۋ ءۇشىن كەرەك. ويتكەنى قازاقتىڭ سالت اتقا تاعاتىن تىزگىنى اربالى اتتىڭ دەلبەسى (بوجىسى) سياقتى ۇزىن بولمايدى. اتتى جەتەكتەۋگە, اتاعاشقا بايلاۋعا كەلمەيدى ء(ارى قىسقا, ءارى تۇيىق).
بالا كۇنىمىزدە اجەلەرىمىز, انالارىمىز جۇننەن, قىلدان ەكى-ءۇش قۇلاش شىلبىر ەسىپ بەرگەندە, قۋانىشىمىز قوينىمىزعا سىيماي, مەنشىگىمىزگە تيگەن تاي-قۇناندارىمىزدىڭ جۇگەن سۋلىعىنا تاققانشا اسىعاتىنبىز. ال شىلبىردىڭ كەلىستىسى – قايىس شىلبىر, ءسان-سالتاناتتىسى – ورمەلى قايىس شىلبىر. جوقشىلىق زاماندا بالالارعا تيەتىنى قىل ارالاس جۇننەن ەسىلگەن ءجۇن شىلبىر بولدى. جىپتىكتەي ءارى بەرىك قىل شىلبىردىڭ ءوزى ءبىزدىڭ قولىمىزعا تۇسپەيتىن.
زامان, ءداستۇر, سالت وزگەرگەن بە, بۇل كۇندەرى شىلبىر كوزدەن بۇل-بۇل ۇشقان. تاريحي, ءتىپتى دەرەكتى فيلمدەردەن, تەلەارنالار سەمكىلەرىنەن كورمەيسىز. اتتى سۇيرەگەندەي بولىپ تىزگىنىنەن جەتەكتەگەن, كەرمەگە بايلاي الماي, بىراق تىرمىسىپ جاتقان سۋرەتتەردى كورگەندە كۇلكىڭ كەلەدى. قايران سالتىمىز قايدا كەتكەن دەپ قور بولاسىڭ. اقىرى وسى شىلبىر دەگەن ابزەل كۇللى قازاق تۇرمىسىندا بولعان با ءوزى دەپ كۇدىكتەنىپ, قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىنە ءۇڭىلدىم. ارينە, بار. ۇلى ابايدان باستاپ ءمۇيىزى قاراعايداي جازۋشى اعالارىمىز ع.مۇسىرەپوۆ, م.ماعاۋين, ءى.ەسەنبەرلين, س.بەگالين, د.دوسجانوۆ, م.سۇندەتوۆ, ءتىپتى ش.قۇماروۆا اپامىزدىڭ شىعارمالارىنان دايەك سويلەمدەر كەلتىرگەن. بىراق «قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىن» (15 توم) قۇراستىرعان ءتىل عىلىمىنىڭ دوكتورلارى مەن اكادەميكتەرىنىڭ قازاقى سالت-ساناعا كەلگەندە «دۇمبىلەزدەۋ» ەكەنىنە كوز جەتكىزىپ, شىلبىردى سولار بىلمەگەندە قاراپايىم قالا قازاعى قايدان ءبىلسىن دەگەن ويعا قالدىق. ويتكەنى سوزدىكتە «شىلبىر قاشاعان» دەگەن تۇراقتى ءسوز تىركەسىن «پىسىق» دەپ تۇسىندىرگەن. ارينە, بۇل – اۋىسپالى ماعىناسى. سونىڭ وزىندە دۇمبىلەز. پىسىقتىڭ ءبارى قۋ ەمەس قوي. شىلبىر قاشاعاندار – جاي پىسىق ەمەس, سوزىنەن ۇستاتپايتىن قۋ, جالتارعىشتار عوي. ال شىلبىر قاشاعاننىڭ تۋرا ماعىناسى – شىلبىرى سۇيرەتۋلى بوس تۇرعاندا يەسىنە ۇستاتپاي قاشا بەرەتىن اككى ات (يەسى شىلبىرعا تاياي بەرگەندە قاشا جونەلىپ, ءسال الىستاپ بارىپ تۇرا قالادى. قايتا تاياعاندا قايتا سولاي ىستەيدى). جازۋشى ن.قازىبەكوۆ «مۇنداي جىلقىنىڭ تەكسىزدىگى تاعى بار. اناداي جەرگە بارىپ جايىلىپ تۇرادى. جەتە بەرسەڭ, ءارى قاشادى. ال تەكتى جىلقىدا مۇنداي شىلبىر قاشاعان بولمايدى» دەيدى.
شىلبىر جايلى قاتەلىك تەك بۇل تىركەس قانا ەمەس. «شىلبىر ۇستاتۋ» دەگەن تۇراقتى تىركەستى «ات جارىسىندا تاڭداۋلىلار الدىندا كەلۋ» دەپ تۇسىندىرگەن. تۇسىنىكسىز. ويتكەنى شىلبىر ۇستاتۋ – الدىندا كەلۋ ەمەس, بايگە بەرىلەتىن جۇيرىكتەردىڭ قاتارىندا كەلۋ. «ايتەۋىر اعارىپ الدىنا شىقپاسا دا شىلبىر ۇستاتتى» دەيدى قازاق. سول سياقتى «شىلبىرىنا ورالۋ» تىركەسىنە «كۇتتى, قىزمەت كورسەتتى» دەگەن تۇسىنىك بەرگەن. ناقتى ماعىناسى: ءبىر جاققا بارۋىنا قارسى بولۋ, بوگەت بولۋ ءۇشىن جالىنىپ-جالپايۋ. «قانشايىم وزگە ايەلدەردەي كۇيەۋىنىڭ شىلبىرىنا ورالىپ, «مەنى كىمگە تاستاپ بارا جاتىرسىڭ» دەپ داۋىس ساپ بوزداعان جوق» (ش.قۇماروۆا, «قوس شىنار»). ول ول ما, «مىنا سوزدىككە كىرمەگەن بىردە-ءبىر ءسوز قالماعان شىعار» دەيتىندەي شامامەن 101 مىڭ ءسوز قامتىلعان «قازاق سوزدىگى» (الماتى, 2013 ج.) مەن جوعارىداعى 15 تومدىقتا شىلبىرلاۋ (1. شىلبىر تاعۋ; 2. ەتتى جىڭىشكەلەپ ءتىلىپ كەپتىرۋ) دەگەن سوزدەر جوق. ءبىزدىڭ ۇلتتىق سالت-سانانى, «مەملەكەتتىك ءتىل» دەگەن مارتەبەسى بار انا ءتىلىمىزدى دارىپتەۋدىڭ «ەكى تىزگىن, ءبىر شىلبىرىنان» ايىرىلىپ قالعانىمىزدىڭ ءبىر بەلگىسى وسى شىعار…
بوداۋحان توقانۇلى,
جۋرناليست
