9 مامىر – جەڭىس كۇنى. كەلەسى جىلى وسى مەرەكەنىڭ 75 جىلدىعىن اتاپ وتەمىز. سول ايتۋلى داتانىڭ قارساڭىندا ىسكە اسىراتىن ساۋاپتى دا جاۋاپتى ءىستىڭ ءبىرى – كەڭەس قولباسشىلىعىنىڭ كىناسى مەن جىبەرگەن قاتەلىگىنەن تۇتقىنعا تۇسكەن, جات جەردە كوز جۇمعان نەشە ءجۇز مىڭ قازاقستاندىق (دەنى قازاقتار) جاۋىنگەرلەردى اقتاۋ. قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ بەرگەن مالىمەتى بويىنشا, قازاقستاننان سوعىسقا اتتانعان ازاماتتاردىڭ سانى – 1 196 164 ادام. سوعىستان ورالعانداردىڭ سانى – 595 153 ادام, ال سوعىستان ورالماعان تاعدىرى بەيمالىم جانداردىڭ سانى – 601 011 ادام. ءبىر وكىنىشتىسى, سۇراپىل سوعىستىڭ بىتكەنىنە 75 جىلعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە, ءبىز ءوز وتانىن, جەرىن جاۋدان قورعاعان جانداردىڭ ەسىمىن, ار-ابىرويىن اقتاۋدى قولعا العان جوقپىز.
اقتالا الماعان المات
بۇل ماقالانى جازۋىمىزعا سەنات دەپۋتاتى ءالىمجان قۇرتاەۆتىڭ سوعىستا تۇتقىنعا تۇسكەن, جات جەردە كوز جۇمعان بىرنەشە ءجۇز مىڭداعان قازاقستاندىق جاۋىنگەرلەردى اقتاۋ تۋرالى ماسەلە كوتەرۋى سەبەپ بولدى. حالىق قالاۋلىسى سوعىس قۇربانى, ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن تۋعان جەرىندە اقتالماعان قازاقتىڭ تالانتتى مۋزىكانتى, الەمگە ايگىلى سكريپكاشى ءالىم المات مىرزانىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءوتىنىشىن ەل ۇكىمەتىنە جەتكىزۋدى, سونداي-اق ءا.المات سياقتى جۇزدەگەن, مىڭداعان بوزداقتاردى اقتاۋدى سۇراپ, ءۇن قاتپاقشى. سەناتوردىڭ پرەمەر-مينيستر اسقار ءماميننىڭ اتىنا دايىنداعان حاتىنىڭ قىسقاشا مازمۇنى مىناداي:
«ءالىم المات 1917 جىلى اقتوبە وبلىسى, ىرعىز اۋدانىندا تۋعان. تاشكەندەگى, الماتىداعى مۋزىكا ۋچيليششەسىندە ءبىلىم الادى. 1939 جىلى قىزىل اسكەر قاتارىنا شاقىرىلىپ, ەكى جىل پولشا شەكاراسىندا قىزمەت ەتەدى. ەلگە قايتار كەزدە, 1941 جىلى سوعىس باستالىپ كەتەدى. ماۋسىم ايىنىڭ سوڭىندا ءا.المات ديۆيزياداعى 560 اداممەن بىرگە تۇتقىنعا تۇسەدى. تۇتقىنداردى تۇگەل گەرمانياعا ايداعان. ولار فاشيستەردىڭ كونتسلاگەرىندەگى بارلىق ادام توزگىسىز قيىندىقتاردى باسىنان كەشەدى. ۋچيليششەدە سكريپكا پانىنەن ءبىلىم العان ءالىم المات سوعىستا جۇرگەندە دە قولىنان سكريپكاسىن تاستاماعان. ءتىپتى, ءوزىنىڭ ءومىرىن امان ساقتاپ قالعان سول سكريپكاسى كورىنەدى. كونتسلاگەردىڭ باستىعى بولعان نەمىس مۋزىكانى جاقسى كورەتىن, ءوزى كۇيساندىقتا وينايتىن ادام ەكەن. ول تالانتتى جىگىتتى وزىنە شاقىرىپ, ونەرىن قۇرمەتتەپ, اس-سۋىن بەرىپ, امان قالۋىنا سەبەپكەر بولادى. 1943 جىلى ءا.المات گەرمانيادا تۇراتىن قازاقتىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتى مۇستافا شوقايدىڭ جارى – ماريا شوقاي انامىزعا بىرنەشە رەت حات جازىپ, كەيىنىرەك سول كىسىنىڭ كومەگىمەن تۇتقىننان بوساپ شىعادى. گەرمانيانىڭ تولقۇجاتىن الىپ, مۋزىكا ۋچيليششەسىنە وقۋعا قابىلدانادى. ماريا شوقاي ونىمەن شەكتەلمەي, تالانتتى مۋزىكانتتىڭ اۋەلى پاريجدەگى كونسەرۆاتورياعا وقۋعا تۇسۋىنە, كەيىنىرەك تۇرىك ەلشىلىگى ارقىلى تۇركيا ازاماتتىعىن الۋىنا جاردەمدەسەدى. ءسويتىپ, ءا.المات 1950 جىلى پاريجدەن ىستامبۇلعا كوشەدى. ول ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سول قالادا تۇرىپ, كونسەرۆاتوريادا ءدارىس بەرىپ, وپەرالىق تەاتردا جۇمىس ىستەيدى. ىستامبۇلدا باشقۇرت قىزى ەدىگەگە ۇيلەنىپ, ودان ءبىر ۇلى دۇنيەگە كەلگەن. ءا.المات 1992 جىلى ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان كەيىنگى العاشقى قۇرىلتايدا قازاقستانعا كەلەدى. ىرعىزعا بارىپ, اعايىندارىمەن كورىسىپ, 53 جىلدان كەيىن تۋعان جەرىنىڭ توپىراعىن سۇيەدى. سول ۋاقىتتان باستاپ ءوزىنىڭ ەل الدىندا ار-نامىسىنىڭ تازا ەكەنىن ايتىپ, اقتاۋدى سۇراپ, قازاقستان ۇكىمەتىنە ءۇش مارتە ارىز جازادى. بىراق ونىسى وڭ ناتيجە بەرمەيدى. 2018 جىلى ءالىم المات 101 جاسىندا دۇنيەدەن ءوتتى. ونىڭ ءوزىنىڭ, ارتىندا قالعان ۇرپاقتارىنىڭ, اعايىن-تۋىستارىنىڭ جالعىز ارمانى – تۋعان جەرىندە اقتالۋ عانا ەدى».
تۇتقىنداردىڭ تاعدىرى نەگە قۇپيا؟
حالىق قالاۋلىسى ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسۋشىلاردىڭ ناقتى سانىن بىلمەك بولىپ, قورعانىس جانە ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنە, ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە سۇراۋ سالىپ, حات جازعانىندا قۇزىرلى مەكەمەلەردەن سىرعىتپا جاۋاپ العانىنا قاتتى قىنجىلادى. «جاۋدىڭ تۇتقىنىندا بولعان قازاق جاۋىنگەرلەرىنىڭ اقتالعان جانە اقتالماعاندارىنىڭ سانى جونىندە اقپارات سۇراتىپ ەدىم, قۇزىرلى مەكەمەلەر (قورعانىس مينيسترلىگى, ءىىم, ۇقك) سىرعىتپا جاۋاپ جازىپ, ءبىر-بىرىنە سىلتەدى. ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ جاۋابىندا ارحيۆتىك قۇجاتتاردىڭ قۇپيا بولىپ تابىلاتىنى ايتىلعان. سوندا ءبىز تۇتقىنداردىڭ تاعدىرىن كىمنەن جاسىرىپ, قۇپيا ۇستايمىز؟ وزىمىزدەن بە, الدە, وزگەلەردەن بە؟ كەڭەستىڭ كەلمەسكە كەتكەنىنە 30 جىلعا جۋىقتاسا دا, قۇلدىق سانادان ارىلا الماي, جات ەلدە جوقتاۋسىز قالعان بوزداقتارىمىزدىڭ رۋحىنىڭ الدىندا دارمەنسىزدىك تانىتىپ وتىرمىز» دەيدى ءالىمجان قۇرتاەۆ.
اقيقاتقا جۇگىنسەك, الەمنىڭ بارلىق ەلدەرى جەرىنىڭ تۇتاستىعى, حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن جاۋىنگەرلەرىن اقتاپ, مەملەكەتتىك اكتىلەر قابىلدادى. بۇل ماسەلەنى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن زەرتتەگەن بەلگىلى ساياساتكەر, زاڭگەر سابىر قاسىموۆ شىعىس ەۋروپا مەملەكەتتەرى, بۇرىنعى كسرو-نىڭ وداقتاس رەسپۋبليكالارىنىڭ بارلىعى دەرلىك وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارىندا وسىنداي مەملەكەتتىك اكتىلەر قابىلداپ, اقيقاتتى قالپىنا كەلتىرگەنىن ايتادى. ءوز ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەندەردى اقتاۋ باعىتىندا ليتۆا (29 مەملەكەتتىك قۇجات قابىلداعان), گرۋزيا, رەسەي وسىنداي قادامدار جاساپتى.
«رەسەي پرەزيدەنتى ب.ەلتسين 1995 جىلى 24 قاڭتاردا «ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە جانە سوعىستان كەيىنگى كەزەڭدە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان, بۇرىن اسكەري تۇتقىن جانە ازاماتتىق تۇلعا بولعان رەسەي ازاماتتارىنىڭ زاڭدى قۇقىقتارىن قالپىنا كەلتىرۋ تۋرالى» جارلىققا قول قويدى. بۇل جارلىق رەسەي اۋماعىندا, نەگىزىنەن العاندا, كەڭەس قولباسشىلىعىنىڭ كىناسىنەن تۇتقىنعا تۇسكەن جۇزدەگەن, مىڭداعان قۇرباندارىن اقتاپ, ولاردىڭ ار-نامىسىن قالپىنا كەلتىرۋگە جول اشتى» دەيدى سابىر احمەتجانۇلى.
زەرتتەۋشى-زاڭگەردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا, ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن قازاقستاننىڭ ازاتتىعى, تاۋەلسىزدىگى جانە اۋماقتىق تۇتاستىعى ءۇشىن كۇرەسكەندەرگە قاتىستى ەشبىر مەملەكەتتىك قۇجات قابىلدامادىق. بۇل وتانىمىزدى قورعاۋ جولىندا ەرلىك جاساعان اتا-بابالارىمىز تۋرالى ەستەلىكتى ءتيىستى باعالاپ, قايتا جاڭعىرتۋدى قالامايتىنىمىزدى بىلدىرەدى.
ءالىم المات بىزبەن باۋىرلاس تۇركيانىڭ ازاماتى اتانىپ, سۇيەگى سول ەلدە جەرلەندى. ال قالعان جارتى ميلليوننان استام بوزداقتاردىڭ سۇيەگى قايدا قالدى؟ بۇرىن ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان ءولى-ءتىرىسى بار 350 مىڭ قازاقستاندىق جاۋىنگەر ەلگە ورالعان جوق دەگەن بەيرەسمي اقپارات بولعان. ال بيىل قورعانىس مينيسترلىگى سوعىستان قايتپاعانداردىڭ سانى 601 011 ادام دەگەن دەرەكتى ۇسىنىپ وتىر. 1941-1944 جىلدارى تۇتقىنعا تۇسكەن كسرو اسكەرىنىڭ سانى 1944 جىلى 5 ملن 700 مىڭعا جەتىپتى دەگەن دە دەرەك بار. سونىڭ ىشىندە, 3,3 ملن-ى تۇتقىندا كوز جۇمعان. ءستاليننىڭ وپاسىز ءارى قۇيتىرقى ساياساتىنىڭ سالدارىنان كەڭەس بيلىگى اسكەري تۇتقىنداردىڭ ءبارىن وتانىن ساتقان, حالىق جاۋى دەپ اتادى. بۇعان قوسا, ءستاليننىڭ گااگا (1907), جەنەۆا (1929) كونۆەنتسيالارىنا قول قويماي, ءوزىنىڭ اسكەري تۇتقىندارىنا ساتقىندىق جاساعانىن بىلەمىز. سونىڭ سالدارىنان قانشاما كەڭەس جاۋىنگەرى فاشيستەردىڭ ەڭ اۋىر, ازاپتى لاگەرلەرىندە قىناداي قىرىلدى.
تاۋەلسىزدىك زامانىندا نەگە ءبىز وتانىن قورعاۋ ءۇشىن مايدانعا اتتانعان, اسكەري قولباسشىلارىنىڭ كىناسىنەن قورشاۋدا قالىپ, قولعا ءتۇسىپ, تۇتقىندا ازاپ شەككەن اتا-بابالارىمىزدىڭ ارۋاعىنىڭ الدىنداعى پارىزىمىزدى ورىندامايمىز؟ اسكەري تۇتقىن – امالسىز قولعا تۇسكەن جاۋىنگەر, ول ساتقىن ەمەس قوي. فاشيستەردىڭ لاگەرلەرىندە سۇيەكتەرى شاشىلىپ قالعان, ءتىرى بولعانىمەن جات جەردە ولمەستىڭ كۇيىن كەشكەن بوزداق باتىرلارىمىزدى ىزدەپ-تاۋىپ, نەگە اقتامايمىز؟ تۇتقىنداردىڭ تاعدىرى ەشقانداي قۇپيا بولماۋى ءتيىس. جاپون, نەمىس, امەريكا ۇلتى سوعىستا ولگەن ءار سولداتىنىڭ سۇيەگىن, توپىراعىن ەلىنە اپارىپ, قۇرمەتتەپ جەرلەيدى. ال ءبىز ءوز تاريحىمىزداعى اقتاڭداقتاردى جويۋعا, تۇتقىنداردىڭ شىندىعىن قالپىنا كەلتىرۋگە دارمەنسىزدىك, نەمقۇرايدىلىق تانىتىپ وتىرمىز. مۇنى كۇنى ەرتەڭ ازات ويلى, قايسار رۋحتى جاس ۇرپاعىمىز كەشىرە مە؟
قاۋلى شىعارىپ, باعا بەرەيىك!
70 جىلدان اسا ۋاقىت تۋعان ەلىن اڭساپ, اقتالاتىن كۇندى زارىعا كۇتىپ, تۇركيادا كوز جۇمعان ءالىم الماتتى جوعالتقان قازاقستان اسا دارىندى, ۇلى مۋزىكانتىنان ايرىلدى. ال قابىرى تۇگىلى, سۇيەگىنىڭ قايدا قالعانى بەيمالىم 600 مىڭنان استام ادامنىڭ ىشىندە قانشاما عالىم, ينجەنەر, فيلوسوف, مۋزىكانتتار كەتتى. ول ول ما, سوعىس تۇتقىندارىنىڭ تالكەككە تۇسكەن تاعدىرى ارتىندا قالعان بالالارىنا, ۇرپاقتارىنا جاعىمسىز اسەر ەتتى. ەگەر ءبىز ادىلەتتىلىك سالتانات قۇرسىن دەسەك, سوعىس تۇتقىنداردىڭ بارلىعىن اقتاۋ تۋرالى ارناۋلى قاۋلى شىعارىپ, مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شىنايى باعا بەرۋىمىز كەرەك.
بۇل باعىتتا تىم قۇرىعاندا ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستى كەيىپكەرىنىڭ ءبىرى بولعان رەسەيدى ۇلگى ەتەيىك. كەزىندە ستالين «حالىق جاۋى, ساتقىن» دەپ ءبىر قورلاسا, تۇتقىندا ادام توزگىسىز قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ, ەكى قورلانعان بەيباقتاردىڭ تاعدىرىنا ورىس حالقى اراشا ءتۇستى. ولاي بولسا, ءبىزدىڭ دە سۇراپىل سوعىستا قازا تاپقان, ەلگە ورالا الماي وكىنىشتىڭ ۋىن ىشكەن بوزداقتارىمىزدىڭ ەسىمى مەن ەرلىگىن اقتاپ, تاريحي اقيقاتتى قالپىنا كەلتىرەتىن بورىشىمىزدى اتقاراتىن كۇن جەتتى.
«ءولى رازى بولماي, ءتىرى بايىمايدى» دەيدى قازاق. ولاي بولسا, جاۋدىڭ تۇتقىنىندا قازا بولعان بارلىق جاۋىنگەرلەرىمىزدىڭ تاعدىرىن تولىق زەرتتەپ, اتى-ءجونىن ەلگە جاريالايىق. ەلباسىمىز ۇستانعان «رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ» ءبىر جولى وسى بولماق! بىرىنشىدەن, سوعىس تۇتقىندارىنا قاتىستى رەسمي مالىمەتتەر تياناقتالىپ, ءبىر جۇيەگە كەلتىرىلىپ, حالىققا اشىق قولجەتىمدى بولۋى ءتيىس. قۇزىرلى مەملەكەتتىك ورگاندار بۇل ماسەلەدە بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋى كەرەك. ءوز وتانىن جاۋدان قورعاۋ جولىندا كوز جۇمعان, جات ەلدەردە قالعان بارلىق سوعىس تۇتقىندارىن اقتايتىن ارنايى قاۋلى شىعارىپ, مەملەكەتتىك اكتى قابىلدايىق. سوندا ءبىز ادىلدىك پەن اقيقاتتىڭ سالتانات قۇرۋىنا جول اشامىز جانە سوعىس تۇتقىندارىنىڭ مارتەبەسىن ناقتىلاپ, جاس ۇرپاقتىڭ الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىمىزدى اتقارامىز.
