جىل سايىن ادامزات تاريحىنداعى بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن, وبادان بەتەر قاتەرلى قان-قاساپ قىرعىندى باستاعان گيتلەرلىك گەرمانيانى تىزە بۇكتىرگەن ۇلى وتان سوعىسى اياقتالعان 1945 جىلدىڭ 9 مامىرىن جەڭىس كۇنى رەتىندە اتاپ ءوتۋ داستۇرىمىزدەن بەرىك ورىن الدى.
بۇل سول سوعىسقا قاتىسىپ, كوكورىم جاس كۇيلەرىندە مايدان دالاسىندا قازا تاپقان, «كەبىن ەمەس, كەبەنەك كيىپ كەتىپ ەدى…» دەپ ەلدەگى اكەلەرى مەن انالارى, سۇيگەن جار, سۇيىكتى ارۋلارى امان ورالۋلارىن ءبىر جاراتقاننان تىلەگەن, بۇگىندە قاتارلارى سيرەپ, ءار اۋماقتا «ساۋساقپەن سانارلىقتاي» ساندارى قالعان مايدانگەر اتا, اكەلەرىمىزگە دەگەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى. سودان دا وسىندايدا:
كۇندەر-اي, كۇندەر وتە بەر.
جىلدار-اي, جىلدار جەتە بەر.
قاتارىڭ سيرەپ بارادى,
اتتەڭ-اي, اتتەڭ, اكەلەر!؟ – دەپ باستالاتىن ءوزىمنىڭ كەشەگى مايدانگەرلەرگە ارناپ جازعان ولەڭىمدەگى جىر شۋماعى ەرىكسىز ويىما ورالادى. ولاي دەيتىنىم بوراعان وققا كەۋدەلەرىن توسەپ, ءولىم مەن ءومىر ايقاسىندا جەڭىسكە جەتكەن, تۋعان جەردىڭ توپىراعىنا قان مايداندا كورسەتكەن ەرلىكتەرىنىڭ ايعاعىنداي ومىراۋلارىن وردەن, مەدالدارعا تولتىرىپ ورالعان سوعىس ارداگەرلەرى ءالى دە ورتامىزدا بار ەكەندىگىنە شۇكىرشىلىك ەتىپ جاتقان جايىمىز بار. سولاردىڭ ءبىرى – عاسىرعا جۋىق عۇمىر سۇرگەن جىر سۇلەيى جامبىل بابامىزدىڭ جاسىن جاساعان مايدانگەر, ىشكى ىستەر قىزمەتىنىڭ ارداگەرى قازەس جولدىباەۆ.
اقمولا وبلىسىنىڭ استراحان اۋدانىنداعى ءوندىرىس اۋىلىندا 1924 جىلدىڭ 16 مامىرىندا دۇنيە ەسىگىن اشقان, بۇگىنگى ۇرپاق – نەمەرە-شوبەرەلەرگە ابىز اتا, سوعىستان كەيىنگى تۋعاندارعا اسىل اكە اتانعان قازەس اقساقالدى ۇلى جەڭىستىڭ قارساڭىندا نۇر-سۇلتان قالاسى ارداگەرلەر ۇيىمىنىڭ ۇسىنىسىمەن ارنايى ىزدەپ بارعان ەدىم. سوزگە دە, تىلگە دە ورامدى قالپىنان ءالى تايا قويماعان ارداگەر اعا ءالى دە تىڭ كورىنەدى. اتتەڭ-ايى دا جوق ەمەس: جاسىنىڭ ەگدە تارتىپ قالعانىنان بولار, قوس تىزەسىنەن باسا الماي, قول ارباعا وتىرىپ قالعان ەكەن. بىراق ءوز توسەگىنە ءوزى بارىپ, ءوزى جاتىپ تىنىعاتىنداي قاۋقاردان ءالى دە ايىرىلا قويماپتى.
– مەن سانالى ءومىرىمنىڭ كوپ جىلدارىن اسكەري قىزمەتكە ارناعان اداممىن. ونىڭ باسى 1942 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا استراحان اۋداندىق اسكەري كوميسسارياتىنىڭ شاقىرتۋىنان باستاۋ الادى. سوندا بۇكىل وبلىس اۋماعىنان ۇزىن-سانى 300 ادامدى اقمولاعا جيناپ, قيىر شىعىستاعى زابايكالە مايدانىنا اتتاندىرىپ جىبەردى. ءبىزدىڭ بارىپ تۇسكەن جەرىمىز مانچجۋرياعا جاقىن شەكاراداعى ستانتسياعا شوعىرلانعان 298-ءشى اتقىشتار ديۆيزياسى ەدى. ياعني ءبىز قيىر شىعىستان كەڭەس وداعىنا جاپونيا تاراپىنان تۇتقيىلدان شابۋىل جاسالا قالعان جاعدايدا وعان تويتارىس بەرۋگە ءازىر اسكەري قۇراما بولدىق, – دەيدى مايدانگەر قازەس اعا.
وسى ارادا ءوز تاراپىمنان ۇلى وتان سوعىسى قارساڭىنداعى جاپونياعا قاتىستى تاريحي دەرەك كوزدەرىنەن الىنعان مىنا ءبىر جايلاردى ايتا كەتسەم دە ارتىق بولمايتىن سياقتى.
جاپونيا ۇكىمەتىن باسقارۋعا سايلانعان حانزادا كانوە بيلىك تىزگىنىن قولىنا ۇستاپ تۇرا الماي, 1939 جىلدىڭ 3 قاڭتارىندا تاعىنان تايدىرىلىپ, ونىڭ ورنىن «حاككويتۋ» ءپرينتسيپىن قولداۋشى («ءبىر ءۇيدىڭ سەگىز بۇرىشى»), – بارلىق شىعىس ەلدەرىن يمپەرياليستىك جاپونياعا باعىندىرۋدى دارىپتەۋشى اسكەري توپتىڭ يتارشىسى بارون حيرانۋمانىڭ قولىنا كوشتى. بۇلار, اتاپ ايتقاندا, حيرانۋما, يتاگاكي, يونان, تودزيو, كاساحارا, ياماۆاكي, اراكي, ۋەدە جانە ت.ب. كەڭەستەر وداعىنىڭ اتا جاۋلارى ەدى. ميليتاريستىك ناسيحاتتارىنىڭ ءوزى ادامدى ەستەن تاندىرارلىقتاي. ماسەلەن, مىناعان قاراڭىز: «جاپون ازاماتى قانشالىقتى كۇناقار ياكي سۇرقيا بولعانىمەن, اسكەري تۋ استىندا يمپەراتور ءۇشىن سوعىسادى, ونىڭ سوعىسى – قاسيەتتى سوعىس. ول سوعىستا «جاساسىن يمپەراتور» دەگەن ۇرانمەن ولگەن جاۋىنگەر, جاقسى نە جاماندىعىنا قاراماستان «قۇدايعا اينالادى» دەلىنگەن.
وسىعان دەيىن ىشكى مونعوليانى جاپونيا مەن مانچجۋرياعا قوسىپ الۋدى, چيتا قالاسىنىڭ وڭتۇستىگىنەن كەڭەس وداعىنىڭ شەكاراسىنا باسىپ كىرىپ, ءسىبىر تەمىر جولى ماگيسترالىنەن ايىرىپ, قيىر شىعىستى كسرو-نىڭ باسقا ايماقتارىنان ءبولىپ تاستاپ, بۇل ايماقتاردا ءوز ۇستەمدىگىن ورناتۋدى كوزدەگەن جاپوندىق سوعىسقۇمارلار فاشيستىك گەرمانيامەن قيان-كەسكى شايقاس جۇرگىزىپ جاتقان ەلدىڭ وزدەرىنە قارسىلىق كورسەتەر قاۋقارى بولا قويماس دەگەن سەنىمدە ەدى. سوعىستا ولگەن جاۋىنگەرلەرى «قۇدايعا اينالاتىن» جاپونيانىڭ حيرانۋما باستاعان ۇكىمەتى شىعىس ازيانى تۇپكىلىكتى باعىندىرۋ ءۇشىن كەڭەس وداعىنا سوعىس اشىپ, ونى جەڭۋى, ەڭ قۇرىعاندا بايقالعا دەيىن اياعىن سوزىپ الۋى كەرەك-ءتى.
بىراق كۇنشىعىس بەتتەگى كەڭەس جاۋىنگەرلەرى ولاردىڭ قيالعا بەرگىسىز ارماندارىن جۇزەگە اسىرتپاي تاستادى.
– قاراعىم, ءوزىڭ دە بىلەسىڭ, اقش جاپونيانىڭ حيروسيما جانە ناگاساكي قالالارىنا جويقىن قارۋ – اتوم بومباسىن تاستاعان 1945 جىلعى تامىزدىڭ باسىنداعى قاسىرەتتى وقيعادان كەيىن ىلە-شالا كەڭەس وداعى جاپونياعا سوعىس جاريالاپ, ولاردىڭ تەمىردەي قۇرسانعان جەڭىلمەيتىن اسكەري كۇشى سانالعان كۆانتۋن ارمياسىن از ۋاقىتتىڭ ىشىندە تاس-تالقان ەتتى. ءبىر اتاپ ايتارلىعى سول, جاپون جاۋىنگەرلەرى قانشەلەك قىرعىنعا باسى ءبۇتىن بەرىلگەن, وڭايشىلىقپەن الدىرا قويمايتىن ناعىز سوعىسقۇمارلاردان جاساقتالعانداي ەدى. ولگەن-تىرىلگەنىنە قاراماي بوراعان وققا قارسى ۇمتىلاتىن, جارىلعىش زاتتارىمەن تانك استىنا تۇسۋدەن تايسالمايتىن, الدەقالاي قولعا ءتۇسىپ قالۋ قاۋپى تۋا قالسا قارىندارىن وسىپ جىبەرىپ ولە سالۋعا دايىن تۇراتىن تۇرپاتتارىمەن ەرەكشەلەنەتىن. وزدەرىنىڭ الدىندا قانداي جاۋمەن شايقاسقالى تۇرعانىن جادىنان شىعارماعان كەڭەس جاۋىنگەرلەرى ولاردىڭ ارىنىن دا, اپتىعىن دا باسا الدى. ءبىزدىڭ اسكەري قولباسشىلارىمىز تاراپىنان بۇل سوعىستى جۇرگىزۋدىڭ كوپتەگەن ستراتەگيالىق ءادىس-تاسىلدەرى جان-جاقتى ويلاستىرىلعاندىقتان, جاۋ جاعى قىركۇيەك ايىندا تازا جەڭىلىسكە ۇشىراعاندىعىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى. ال مەن سول 1945 جىلدىڭ 3 قازانىندا قيىر شىعىستاعى جاپون مەليتاريستەرىنە قارسى سوعىستى اياقتادىم. بۇل مەنىڭ مايداندىق جولىم, – دەيدى ارداگەر اعا.
بىراق مايدانگەر جولى سول جەڭىستى ساتپەن اياقتالا قالعان جوق. ول قۇرىلىس باتالونى قۇرامىندا تاتارستانعا جول تارتتى. وسى جاقتا اسفالتتى جول سالۋ جۇمىسىمەن اينالىستى. قۇرىلىس كاسىپورنىنىڭ شارۋاشىلىق مەڭگەرۋشىسى, وندىرىستىك ءىس قاعازدارىن جۇرگىزۋشى سياقتى ءبىرتالاي قىزمەتتەردە ءجۇرىپ, ءومىر كوردى, ەڭبەك ەتۋدىڭ تاجىريبەلەرىنە توسەلدى. سۇيىكتى جارى تاتار قىزى اسيامەن باس قۇراپ, ورىمدەي ون سەگىز جاسىندا مايدان تورىنەن تابىلعان ول تەك 1950 جىلدىڭ مامىر ايىندا تۋعان توپىراعى اقمولاعا ات باسىن تىرەدى.
– اسيامەن مەنى تاعدىردىڭ جولى تابىستىردى. ءبىز ۇلتتىق شىققان تەگىمىزدى استە ويعا العان ەمەسپىز. 1930 جىلى تۋعان ءاسيام اقمولا قالاسىنداعى م.مامەتوۆا اتىنداعى تىگىن فابريكاسىندا ەڭبەك ەتە ءجۇرىپ, شاڭىراعىمنىڭ ىرگەسىن تىكتەدى, ماعان ەكى ۇل, ءۇش قىز سىيلادى. وكىنىشتىسى «سەلحوزتەحنيكا» كاسىپورنىندا جاقسى قىزمەتتە جۇرگەن ۇلكەن ۇلىم عالىم 37 مۇشەل جاسىندا, ال كارىمىم 9 جاسىندا قايعىلى قازاعا ۇشىرادى. زاتى تاتار قىزى دەمەسە, ۇلتىمىزدىڭ سالت-ءداستۇرىن قازاقتىڭ قاي ايەلىنەن بولسىن كەم تۇسپەستەي مەڭگەرگەن ءاسيامدى دا 2011 جىلى جەر قوينىنا تابىستادىم. بىراق ءالى دە جالعىزسىرار جايىم جوق. ماماندىقتارى دارىگەر ايسۇلۋ مەن كۇنسۇلۋ اتتى قوس قىزىم بار. ولاردىڭ سوڭىنان ەرگەن كوزىمنىڭ قاراشىعىنداي, بۇگىندە ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە كىتاپحانا قىزمەتىنىڭ بىلىكتى مامانى بولىپ قىزمەت ىستەيتىن كاريمامنىڭ ورنى دا ءبىر بولەك. ولاي دەيتىنىم, قىزدارىمنىڭ ءبارى اكەلەپ ايالاپ, قامقورلىقتارىن جاساپ جاتقانىمەن, كاريمامدى شاڭىراعىمنىڭ التىن قازىعى دەيمىن. نەمەرەلەرىم نۇرلان, رۇستەم, لاۋرا, لەيلام, شوبەرەلەرىمنىڭ ءبارى – مەنىڭ جايقالعان ءبىر-ءبىر بۇتاقتارىم مەن جاپىراقتارىم. ونى از دەسەڭىز, تاعى دا ايتايىن, ماماندىعى دارىگەر, قازىر سەكسەننىڭ بەسەۋىنە يەك ارتىپ وتىرعان تۋعان ءىنىم قاپەزىم دە باۋىرىمداتىپ كەلىپ تۇرعان سايىن ءبىر مارقايىپ قالامىن. باقىت دەگەن, مىنە وسى. قازەس اقساقال وسىنى ايتىپ, «اڭگىمەنى وسىمەن دوعارساق قايتەدى, اربادا كوپ وتىرۋعا بەل شىركىن شىداس بەرەر ەمەس» دەگەن سوڭ, مەن دە ارداگەر اعانىڭ ومىرىنەن مول ماعلۇمات العانداي اسەردە بولىپ, ريزالىق سەزىمىمدى ءبىلدىردىم.
الايدا اعانىڭ مايداندىق جولىنان كەيىنگى ءومىرى دە كۇش قۇرىلىمىمەن ساباقتاسقان. 1950 جىلدان 1973 جىلى ەڭبەگى سىڭگەن جىلدار ەسەبىنەن زەينەتكەرلىك دەمالىسقا شىققانىنشا اقمولا وبلىستىق ىشكى ىستەر باسقارماسىندا اقمولا قالاسى بويىنشا قىلمىستىنى جەدەل ىزدەستىرۋ ۋاكىلى بولىپ قىزمەت اتقارعان. بۇدان كەيىن دە ۇيدە قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماي 1994 جىلعا دەيىن وبلىستىق ىرگەلى بازالاردىڭ بىرىندە اعا ينسپەكتور بولىپ جۇمىس ىستەپ, سودان بەرى ەلگە ەتكەن ەڭبەگىنىڭ زەينەتىن كورىپ وتىر.
پولكوۆنيك شەنى تاعىلعان ىشكى ىستەر ورگانى قىزمەتكەرى كيتەلىنىڭ وڭىرىندە ءىى دارەجەلى وتان سوعىسى وردەنى مەن «جاۋىنگەرلىك ەرلىگى ءۇشىن» – بارلىعى 20 مەدال جارقىراپ تۇر. ءبارى دە – كەشەگى قاندى سوعىس پەن بەيبىت كۇندەردەگى ەڭبەكتەرىنىڭ ايعاعى.
ارداگەر اعامەن قوشتاسار ءسات تە جاقىندادى.
– كوز كورگەندەر قاشان دا جاقسى عوي. ىشكى ىستەر ورگانىنىڭ گەنەرالى ومىرزاق بولسامبەكوۆ قولى قالت ەتكەندە ارنايى كەلىپ, نە بولماسا تەلەفون ارقىلى حال سۇراسىپ تۇرادى. رەسپۋبليكالىق ارداگەرلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى گەنەرال بەكبولات مۇقىشەۆ ءىنىم دە امان-ساۋلىق بىلىسۋدەن قالمايتىن. ءجۇرىپ-تۇرۋىم قيىن مىنا تىزەنىڭ اسەرىنەن قايتىس بولعانىن كەشتەۋ ەستىگەنىممەن بارىپ وتباسىنا كوڭىل بىلدىرە المادىم. جانى ءجانناتتا بولسىن دەيمىن دە. قالالىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ ماعان ىستەگەن ىزدەنۋى مەن قولداۋ كورسەتۋى ارقاسىندا وسى جۋىردا قازىرگى نۇر-سۇلتان اتانعان قالامىزدىڭ ابىلاي حان داڭعىلى بويىنان ۇلى وتان سوعىسى ارداگەرلەرى ساناتىندا ەكى بولمەلى پاتەرگە قولىم جەتتى. تاعدىرىنا ريزا ءبىر جان بولسا, سول ەندى مەن شىعارمىن, – دەگەن ەدى قازەس جولدىبايۇلى ۇستەل باسىنان تۇراردا.
توقسان بەستىڭ تورىندەگى اقساقالدىڭ بۇل سوزدەرى ماعان ناعىز جۇرەك تەبىرەنتكەن لەبىزدەي اسەر قالدىردى. «بارەكەلدى!» دەگەن ەدىم ىشتەي. باسقا نە دەرسىڭ؟! ارداگەر اعالار امان بولسىن!
امانكەلدى جۇمابەك,
ارداگەر-جۋرناليست
