ەلوردامىزدىڭ ىرگەتاسى پاتشالىق رەسەي تۇسىندا, دالىرەك ايتساق, ەكاتەرينا ءىى پاتشايىم زامانىندا اقمولا اتاۋىمەن 1830 جىلى قالانعانى, 1862 جىلى قالا مارتەبەسى بەرىلگەنى – كەشەگى تاريح. سول زاماندا جاڭا قالاعا بەرەر جاڭا ات تاپپادى ما ەكەن؟ نەگە اقمولا ەسىمى تاڭدالدى؟ بۇعان بۇلتارتپاس دالەل – كوممۋنيستەردىڭ مىسىن باسقان بابالار رۋحى بولار. اقمولا اتاۋى بۇدان 2000 جىل الدىندا ءدال وسى وڭىردە عۇن بابالارىمىز تۇرعىزعان قامالعا بەرىلگەن ات ەكەنىن بۇگىندەرى بىلەتىندەردەن بىلمەيتىندەر كوپ. ناقتى ايتساق, عۇندار داۋىرىندە بۇكىل دەشتى قىپشاقتىڭ ۇلان-عايىر دالاسىن بابالارىمىز دارحان دالانىڭ ءدال كىندىگىندەگى تايتوبە بەلىنە سالىنعان اقمولا قامالىنان باقىلاعانىن تاريح دالەلدەيدى.
اقمولا» اتاۋىنىڭ ءتۇپ توركىنى كونە عۇن زامانىنداعى كونە تۇركى تىلىندەگى «اق» – باتىس, «مولا» – قامال» ۇعىمىن بىلدىرەتىنىن بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ قۇلاعىنا قۇيۋشى – جازۋشى, پۋبليتسيست الدان سمايلوۆ. ول سوناۋ باعزى زامانداعى ۆيزانتيا تاريحىن جازعان پروكوپي كەساريسكيدەن باستاپ, ماركو پولو, (1271-1295 ج.) رۋبرۋك ۆيللەم, ي.شانگين, (1816 ج.) ا.ي.لەۆشين (1832 ج.) سىندى زەرتتەۋشىلەر مەن بۇگىنگى زامانعى عالىمىمىز قايرات عابيتحانۇلىنىڭ ەڭبەكتەرىنە دەيىنگى كەشەگى اقمولا قامالى جايلى كونەدەن جەتكەن زەرتتەۋ ماعلۇماتتاردى ونان-مۇنان ىزدەتپەي ءارى بايىتىپ جەتكىزدى. باستىسى, عۇندار قورعان تۇرعىزعان تايتوبە, قاراوتكەل, قورعالجىن اينالاسىندا بوزوق, تاتاعاي (بىتىعاي) سىندى قالا بولماسا دا قامال, قورعاندار سوناۋ عۇن داۋىرىنەن بەرى جالعاسقانىن, 1694 جىلى نۇرا وزەنى بويىندا ءاز تاۋكە حاننىڭ وردا تىگىپ وتىرعانىن بىلدىك.
«داۋىرىندە ايبىنى اسىپ, قۋاتى تاسىپ تۇرعان عۇن كوسەمدەرى سارىارقانىڭ توسىندە ءتورت قۇبىلانى توعىستىرعان جەر ورتاسىندا نۇرا مەن ەسىل وزەندەرى اراسىندا جاتقان تايتوبە بەلىنىڭ ۇستىنە قامال سالىپتى, كەڭدىگىنەن باس اينالاتىن, قاراعاندا كوز سۇرىنبەيتىن ۇلان دالانى سول قامال كۇندىز-ءتۇنى قالت ەتكىزبەي قاراۋىلداعان» دەپ جازادى.
ءسويتىپ, كورەگەن ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ كەزىندەگى استانا قالاسىنىڭ ورنىن ارقا ءتوسىنىڭ ءدال وسى تۇسىنان تاڭداعانى بەكەردەن-بەكەر ەمەستىگىن كوبىمىز بىلە بەرمەيمىز. ال كوپشىلىك تەگىس ءبىلىپ, ەل استاناسىنىڭ تاريحىن اسقاقتاتۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
قاسيەتتى قۇران كىتابىنداي مەملەكەتتىڭ قاعيداتتار جيناعى – «جەتى جارعىنى» جازعان ءاز تاۋكە بابامىزدىڭ بۇگىنگى ەلوردانىڭ ىرگەسىندەگى جازعى ورداسى ورنىنان تاريحي كەشەن تۇرعىزۋ, قالانىڭ ورتاسىنان تايتوبەگە تۋرا اپاراتىن داڭعىل سالۋ, كونە «اقمولا» قامالى تۇرعان ورىنعا ارحيتەكتۋرالىق زەرتتەۋ جۇرگىزىپ, ەسكى قامال پىشىنىندە كەشەندى مونۋمەنت ورناتۋ سياقتى شارالار قولعا الىنۋعا ۋاقىتىن تاپقان سۇرانىپ تۇرعان يىلىكتى ءىس.
ەلوردامىزدىڭ ەسكى جۇرتى باعزى بابالاردان قالعان «اقمولا» تاس قامالىنان باستالسا, وسى زامانعى اقمولا قالاسىنىڭ ىرگەتاسى قالانعانىنا كەلەر جىلى 190 جىل تولعالى وتىر. تايتوبە بەلىندەگى «اقمولا» قامالىنىڭ تاريحى «مەنمۇندالاپ» وزىنە تارتىپ تۇرار بولسا, نۇرسۇلتان قالاسىنىڭ ىرگەتاسىن كەمىندە 2000 جىلدىڭ الدىندا عۇن بابالارىمىز قالاعانىن ۇرپاقتىڭ بىلەرى, سىرت كوزدىڭ سىر تۇيەرى انىق. جاتجۇرتتىقتار ءبىزدىڭ وركەنيەت باستاۋىمىز ارىدە جاتقان «ۇلى دالا» ەلى ەكەنىمىزدى مويىندارى حاق.
بۇل كۇندە قاناتىن كەڭگە جايعان ەلوردا ىرگەسىندەگى قاراوتكەل, كۇيگەنجار, كوكتال, جىبەك جولى سياقتى ەلدى مەكەندەر قالا اۋماعىنا كىرىپ كەتتى. ويتسە, بۇگىنگى ەلوردانىڭ ىرگەتاسى ەجەلگى «اقمولا» قامالى تۇرعان تايتوبە ودان دا بەرى جاتقان قوسشى اۋىلى نەگە ەلوردانىڭ, نۇرسۇلتان قالاسىنىڭ قۇرامىنا ەنبەي وقشاۋ قالۋعا ءتيىس؟ تاريحي ساباقتاستىق, رۋحاني جاڭعىرۋ يدەياسى ەلوردادان قول سوزىم جەردە تۇرعان بىتىعايدان, ىرگەسى استاناعا ءتيىپ تۇرعان تايتوبەدەن, ودان دا جاقىن تسەلينوگراد – قورعالجىن تاس جولىن سالۋ كەزىندە بۇزىپ تاستاعان بوزوق كەرۋەن سارايى ورنىن قايتا تاريحي ورىن رەتىندە جاڭعىرتۋدان باستالۋى كەرەك. 1694 جىلى رەسەيدەن ءاز تاۋكە حانعا كەلگەن ەلشىلەر ف.سكيبين, م.تروشيندەر بىتىعاي قالاسىن حاننىڭ ەرەكشە كۇتىپ وتىرعانىن تاڭدانا جازعان ەكەن. بىزگە سول ءۇردىستى جاڭعىرتۋ ءلازىم. ۋاقىت بىزبەن اياقتالمايدى, نۇر-سۇلتان قالاسىنا الداعى جۇزدەگەن, ءتىپتى, مىڭداعان جىلداردان كەيىن كەلگەن شەتەلدىكتەر بىزگە دە وسىلاي تاڭدانۋى, تامسانۋى كەرەك.
كەشە عانا نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ اكىمى باقىت سۇلتانوۆتىڭ اۋزىنان ەلوردانى وركەندەتۋدىڭ 5 جىلدىق جوسپارىنا سايكەس بيۋدجەتتەن شەتكى ايماقتاردى دامىتۋعا ءۇش جىلدىق مەرزىمگە 7,5 ميلليارد تەڭگە بولىنگەنىن, بۇل قوماقتى قارجىعا «كوكتال-2», «يلينكا», «ءوندىرىس», «جەلەزنودوروجنىي» تۇرعىن الاپتارىنا ينفراقۇرىلىمدىق قۇرىلىستار سالۋعا جۇمسايتىنىن ەستىدىك. وسىنداي يگىلىكتى شارالاردىڭ شاراپاتى قاسيەتتى ورىن تايتوبەگە دە تيسە دەپ ويلايمىز.
تايتوبە اۋىلىن نۇر-سۇلتانعا قوسۋ, الىپ مونۋمەنت ورناتۋ يدەياسىنىڭ جۇزەگە اسۋىنىڭ باستاماسى – قازىر اياقتالۋعا جاقىن تۇرعان ەلوردانىڭ سولتۇستىك باتىسىن كوكتەي ءوتىپ, تايتوبە باۋىرىمەن قوسشى ىرگەسىندەگى قابانباي داڭعىلىنا قوسىلاتىن تاس جول قۇرىلىسى. بۇل تاس جول تايتوبەنى نۇر-سۇلتانعا ودان سايىن جاقىنداتا تۇسەرى انىق.
رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن, الەمدەگى ەڭ كەدەي ەلدەردىڭ ءبىرى سانالاتىن موڭعوليا اتا-بابالارى شىڭعىسحان ارۋاعىن ۇلان-باتىر قالاسىنىڭ ىرگەسىندە (گيننەس تىزىمىنە كىرگەن) كوسەمنىڭ اتۇستىندەگى تۇلعاسىمەن اسقاقتاتتى. تايتوبەنى ۇلىقتاۋعا قاتىستى ويىمىزدى موڭعولياداعى تاعى ءبىر كەشەندى مونۋمەنتپەن ساباقتايىق. ۇلان-باتىر قالاسىنىڭ وڭتۇستىك ىرگەسىندە تۇرعان «زايسان تولگاي» («جايساڭ توبە») اتتى توبەنىڭ باسىنا 1945 جىلعى جاپوندارمەن شايقاستا ەرلىك كورسەتكەن موڭعول-سوۆەت جاۋىنگەرلەرى قۇرمەتىنە ارنالعان تانك ەسكەرتكىشىنە شىققان ادام ەكى ەل دوستىعىنان گورى ۇلان-باتىر قالاسىنىڭ سۇلۋلىعىنا ءتانتى بولادى. 500 باسپالداقپەن توبە باسىنا كوتەرىلىپ, زايسان تولگاي بيىگىندەگى ەسكەرتكىشكە تاعزىم ەتۋشىلەردىڭ كوز الدىندا ۇلان-باتىر قالاسى جەردەگى جۇلدىزداي قۇجىناپ جاتىر. سول سياقتى تايتوبە باسىنداعى باعزى عۇن بابالارىمىز تۇرعىزعان قامال بيىگىنەن بۇگىنگى قازاق ۇرپاقتارى تۇرعىزعان ساۋلەتتى نۇر-سۇلتان قالاسىنا كوز تاستاعان ءاربىر ادامنىڭ رۋحى دا نۇرعا مالىنار ەدى. بۇل سونشالىقتى ءبىر قول جەتپەس قيال ەمەس. الىپ ەكسپو شارىن, «حان شاتىر» عيماراتىن زاڭعاردان اسقاقتاتقان قازاق ەلىنە تايتوبەگە «اقمولا» قامالىنىڭ مونۋمەنتىن تۇرعىزۋ ءسوز بە, ءتايىرى! تەك نيەت بولسا…
بوداۋحان توقانۇلى,
جۋرناليست
