امانگەلدى قاشقىمباەۆ, تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى, دوتسەنت, قر بعم عك مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى
زامان وزگەرىپ, ايىمىز وڭىنان تۋعالى دا ءبىرشاما ۋاقىت ءوتىپ بارادى. اڭساپ كۇتكەن تاۋەلسىزدىگىمىز جولىمىزدى اشتى. كەشە عانا الەم تانىماي كەلگەن قازاق ەلى بۇگىن دۇنيەجۇزىلىك قاۋىمداستىقتىڭ الدىڭعى قاتارىنان كورىنۋگە ۇمتىلۋدا. دەسەك تە, وسى ءبىر كۇرمەۋگە كەلمەيتىن قىسقا ۋاقىت ىشىندە قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەردىڭ ءتاتتى بۋىنا ماستانعاننان گورى, وتكەنىمىز بەن بۇگىنىمىزگە تەرەڭ كوز سالىپ, قىرى مەن سىرى مول سول جىلداردى وي ەلەگىنەن وتكىزىپ, تەك بۇگىنگى كۇندەرگە ساي ەمەس, ەلدىڭ ەرتەڭگىسىنە, بولاشاعىنا لايىقتى قۇندىلىقتاردى انىقتاپ الۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىرعانى داۋسىز.
وسى ورايدا جاقىندا وتكەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق تاريحىن زەردەلەۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبىنىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىن ەرەكشە اتاپ كەتۋ كەرەك. جيىندا باس بايانداما جاساعان قر مەملەكەتتىك حاتشىسى مارات ءتاجين: «بۇگىنگى تاڭدا ءبىز مەملەكەت قۇرۋدىڭ جاڭا بەلەسىنە شىقتىق. مەملەكەت باسشىسى جاريالاعان «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى قوعام دامۋىنىڭ جاڭا بەلەسىندەگى باستى سۇراقتارعا, اتاپ ايتقاندا, ءبىز قايدا بارامىز جانە 2050 جىلى قانداي بولعىمىز كەلەدى دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەدى. كەڭىنەن ايتساق, ماسەلە ەل بولاشاعىنىڭ دۇنيەتانىمدىق جاڭا مودەلىن جوبالاۋ, باستى قۇندىلىقتار مەن باعدارلاردى ايقىنداۋ بولىپ وتىر» دەگەن ويدى ورتاعا سالدى.
ۆەدومستۆوارالىق كەڭەستىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسىنا شاقىرىلعانداردىڭ دەنى – وتاندىق تاريحشىلار. وسىدان-اق نە ماقساتپەن جينالعانىمىزدى بايقاۋعا بولسا, ەكىنشىدەن, مەملەكەتتىك حاتشىنىڭ بايانداماسى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ كەشەگى مەن بۇگىنگى تاريحىنا تەرەڭ عىلىمي تۇرعىدان تالداۋ جاساۋداعى تاريحشىلاردىڭ مىندەت-ماقساتتارىن ايقىنداپ بەردى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ قوعامىمىزدىڭ قازىرگىسى مەن ەرتەڭگىسىنە قاجەتتى رۋحاني كۇشتىڭ كوزدەرىن قايدان كورۋگە, نەدەن ىزدەستىرۋگە بولادى دەگەن كوكەيتەستى ويىن تاراتقان بۇل بايانداما تاريحشىلار اراسىنا ۇلكەن سەرپىلىس جاسادى رەسەيلىك سامودەرجاۆيە كەزىندە, ودان قالدى كەڭەستىك كەزەڭدە دە زورلىق پەن ۇلتتىق مەنسىنبەۋشىلىكتىڭ ابدەن زاردابىن كورگەن قازاق ۇلتى ەگەمەندىك پەن تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەننەن كەيىن وزىندىك دامۋدىڭ جاڭا سەرپىلىسى جولدارىن تاۋىپ, الەمگە تانىمال ۇلتتىق مەملەكەتكە اينالدى. تەك وزىنە قاتىستى ەمەس, الەمنىڭ كوپتەگەن مەملەكەتتەرىنە ۇلگى بولا الارلىقتاي باعىتتاردى سىننان وتكىزىپ, ولاردىڭ جاسامپازدىق قۇندىلىقتارىن كورسەتە الدى.
بىرەۋلەردى تاڭعالدىرىپ, ەندى بىرەۋلەردىڭ ءىشىن كۇيدىرىپ وتىرعان قازاقستاننىڭ وسى تاماشا جەتىستىكتەرى. وكىنىشكە قاراي, قازاق ۇلتىنىڭ ءبۇگىنگى بيىكتەن كورىنۋىمەن كەلىسە المايتىن كەيبىر عالىمسىماقتار قازاق ەلىنىڭ جەتىستىكتەرىن كەزدەيسوقتىق ساناپ, بولاشاعىن بۇلىڭعىر ەتىپ كورسەتۋگە ۇمتىلادى. ولارعا سالساڭىز, قازاق ۇلتىنىڭ كەلەشەگى تۇگىل, كەشەگى تاريحىنىڭ ءوزى كۇماندى: قازاقتار ەشقاشاندا ۇلت رەتىندە قالىپتاسا الماعان, مەملەكەتتىلىكتىڭ ساتىلى كەزەڭدەرىن باستارىنان كەشىرمەگەن, «قازاق ۇلتى», «قازاق مەملەكەتى» دەگەن تەرميندەر كەزىندە رەسەي مەملەكەتىندە باستالعان الەۋمەتتىك توڭكەرىسپەن تىكەلەي بايلانىستى دەپ داۋرىعادى (بولشەۆيكتەردىڭ وزدەرى 1930-جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىن رەسەيدە 1917 جىلى قازان ايىنان
باستالعان وزگەرىستەردى رەۆوليۋتسيانىڭ ەمەس, الەۋمەتتىك توڭكەرىستىڭ ناتيجەلەرى دەپ كەلگەن – ا.ق.).
وسىنداي پىكىردە جۇرگەن رەسەيلىك ساياساتكەرلەردىڭ ءبىرى – رەسەي ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتىنا قاراستى «پروبلەمى ناتسيونالنوي ستراتەگي» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى ادجار كۋرتوۆ بۇدان ءبىر جىلداي بۇرىن «سرەدنيايا ازيا پريۆىكلا سليزىۆات كروشكي س لادونەي روسسي ي كۋسات دلان دايۋششەگو»… دەگەن اراڭداتقان تاقىرىپپەن سۇحبات بەرىپ, «قايىر سۇراعان» ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ قاتارىنا قازاقستاندى دا قوستى. ەندى, مىنە, بايقونىر قالاسىندا ءساۋىر ايىندا وتكەن كونفەرەنتسيادا, ودان قالدى ءار اپتا سايىن شىعاتىن «اDAM Readers» اتتى گازەت بەتتەرىندە الگى «مىرزا» تاعى دا بىزگە قاراپ ءتىل بەزەپ ءجۇر.
اسىرەسە, سوڭعىسىندا ول قازاق حالقىنىڭ تاريحىن (اسىرەسە تاۋەلسىزدىك كەزىندە جازىلعان تاريحتى) «قيالدان تۋعان كورىنىستەردىڭ ناتيجەسى» دەپ كورسەتكەن.
وسىدان كەلىپ مىناداي وي تۋادى. ءبىز وسى ۇلتتىق تاريحىمىزدى قۇرمەتتەي بىلەمىز بە؟ سونىڭ ىشىندە تاريحشىلار قوعامدى وسىنداي دەڭگەيگە جەتكىزە الدىق پا؟ ءيا دەلىك! ولاي بولاتىن بولسا, سولجەنيتسىن, جيرينوۆسكي, كۋرتوۆ, حيدوياتوۆ تارىزدەس اۆتورلاردىڭ ءبىزدىڭ تاريحىمىزعا قول سۇعىپ, ماڭدايلارى كەرەقارىس عالىمدارىمىز تۇرعاندا ءتول تاريحىمىزدى قالاي زەرتتەۋدى, جازۋدى ۇيرەتۋلەرىن, وقۋلىقتاردا نە جازىپ, نە قويۋ تۋرالى سىبىرلاي بەرۋلەرىن, قازاق تاريحشىلارىنىڭ كونتسەپتۋالدى ويلارىن ەش تايسالماستان جوققا شىعارۋ ارەكەتتەرىن قالاي تۇسىنسەك بولادى؟
ءبىزدىڭ ويىمىزشا, وسىنداي سىڭايداعى جاعىمسىز كورىنىستەردىڭ بوي كورسەتە باستاۋىنىڭ سەبەپتەرى جوق ەمەس. بىرىنشىدەن, وقىرمان قاۋىمعا قازاق عالىمدارىنىڭ ۇلت تاريحىنا بايلانىستى اشقان جاڭا بەتتەرىنىڭ, جاڭا كوزقاراستارىنىڭ جەتپەي جاتۋى. وسى تۇرعىدان قازاقستان تاريحى وقۋلىقتارى مەن ونى وقىتۋدىڭ تاسىلدەرى تۋرالى ءسوز قوزعاساق, شىندىعىن ايتقاندا, باسقانى قويىپ, ءوزىمىز كەلىسە بەرمەيتىن تۇستار كوپ. سونىڭ ىشىندە, اسىرەسە, قازىر تەك تاماشا جازىلعان وقۋلىق قانا قازاق قوعامىنا جاڭا باعىت, جاڭا بەتبۇرىس اكەلەدى دەگەن پىكىرمەن قانشالىقتى كەلىسۋگە بولادى؟
گەرمانيانىڭ بەلگىلى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى وتتو فون بيسمارك كەزىندە «سەدان تۇبىندەگى شايقاستا نەمىس اسكەرلەرى قالاي جەڭىسكە جەتتى؟» دەگەن سۇراققا «جەڭىسكە جەتكىزگەن نەمىس اسكەرلەرى ەمەس, كىشكەنتاي عانا تاريح مۇعالىمى» دەپ جاۋاپ بەرگەن كورىنەدى. اڭگىمە سولاي بولدى ما, جوق پا, ونى كىم بىلەدى؟ ماسەلە وسى كىشكەنە عانا ەپيزودتىڭ سوڭىندا تۇرعان ۇلكەن مازمۇندا.
ءبىز ءبىراز ۋاقىتتان بەرى قازاقتىڭ بەلگىلى جازۋشىسى, تاريحتى كوركەم شىعارما تۇرعىسىندا جازۋدىڭ شەبەرى – ءىلياس ەەنبەرليننىڭ شىعارمالارىنا كوپ نازار اۋدارىپ ءجۇرمىز. جازۋشىنىڭ شىعارمالارىنا قاراپايىم وقىرماندار تاراپىنان اسقان قىزىعۋشىلىق تۋىندادى. ەسەنبەرليننىڭ كەرەمەتتىگى دە وسىندا. جازۋشى از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە تاريحي شىعارمالارى ارقىلى مىڭداعان قازاقتىڭ تاريحتى بىلۋگە ىنتاسىن وياتا ءبىلدى, ولاردىڭ ساناسىنا «ءبىز كىمبىز؟» دەگەن ساۋالدى ماڭگىلىككە ەنگىزدى.
ەندەشە, ماسەلە تەك تاريح وقۋلىعىندا بولماسا كەرەك.
دەسەك تە, وقۋلىقتاردىڭ ءالى كۇنگە دەيىن نەگىزگى ويلاردى, كەيبىر تەوريالىق ماسەلەلەردى مازمۇنداۋدا وقىتۋشىنى دا, وقۋشىنى دا ءبىلىمدى يگەرۋدىڭ ەڭ وڭاي جولىنا, ياعني, دايىن سۇراقتار مەن دايىن جاۋاپتارعا يتەرمەلەپ وتىرعانىن مويىنداۋ كەرەك.
كەلەسى پروبلەما تاعى دا عالىمدار مەن وقۋلىقتاردىڭ اۆتورلارىنا قاتىستى. سوڭعى ۋاقىتتا عالىمدار اراسىندا «كونسپيرولوگيا» دەگەن تەرمين قولدانىلىپ ءجۇر. ول دەگەنىمىز, نەندەي ءبىر تاريحي وقيعالاردىڭ استارىنان مىندەتتى تۇردە اسا ءبىر قۇپيالىقتى بايقاۋ دەگەن ءسوز: بۇعىپ قالۋ, جاسىرىپ قالۋ, بايقاماعان سىڭاي ءبىلدىرۋ, ت.ت. مىنە, ءبىزدىڭ ويىمىزشا, وسى ۇدەرىس وقىرماندار اراسىندا رەسمي مالىمەتتەرگە كۇمانشىلدىك تۋدىرىپ, ناتيجەسىندە جوعارىداعى ايتىپ كەتكەن وقۋلىقتارعا دەگەن سۇرانىستى تومەندەتىپ وتىرعان ءجايى بار. وسىنىڭ سالدارىنان كەيبىر وقۋلىقتار مەن وقۋ قۇرالدارىندا رەسمي (قۇجاتتارعا نەگىزدەلگەن) مالىمەتتەردەن گورى, بەيرەسمي باسىلىمدارداعى مالىمەتتەرگە بۇرىڭقىراعان جازبالار ءجيى ۇشىراسىپ قالادى. ال كەيبىر اۆتورلار وقۋشىنى تارتۋ, ەلىكتىرۋ وسى ەكەن دەپ «وزدەرى تانىعان جاڭالىقتاردى» كەز كەلگەن وقۋ قۇرالدارىنا ەشبىر كەدەرگىسىز, الدى-ارتىن ويلاماي ەنگىزىپ جاتىر. مىسالى, اتتيلانىڭ ەسىمى – ەدىل بولۋى كەرەك, توميريس – تۇمار دەگەن سەكىلدى.
وزدەرىنىڭ ەرەكشە قارەكەتتەرىمەن كوشپەندىلەردىڭ ءرولىن الەم تاريحىنا ماڭگىلىككە قالدىرعان وسىنداي تاريحي تۇلعالاردىڭ الەم تاريحىنا ورتاق اتتارى بۇلايشا وزگەرىپ سالعانىنا تاڭدانباستان باسقا امال جوق. قازاق ايتپاقشى – «ەلۋ جىلدا ەل جاڭارادى». كىم بىلەدى؟! مۇمكىن, جارتى عاسىرلىق ۋاقىت وتكەننەن كەيىن جاڭا ۇرپاق ەدىل دەگەنىڭىز – اتتيلا ەكەن دەپ عىلىمي شىعارما جازىپ جۇرمەسەك….
سپارتاندىقتاردىڭ ەرلىگىن گرەكتەردىڭ ماڭگى جادىندا. ولاردىڭ ەرلىگى – جاستاردىڭ بويىنا وتانعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتى جەتكىزۋدىڭ ءبىر جولى. شىنداپ قاراعاندا, سپارتاندىق جاۋىنگەرلەردىڭ ەرلىگىندە جيناقتاۋشى وبراز, مۇمكىن, ءتىپتى قيالدان تۋعان بەينەلەر دە جوق ەمەس سياقتى. ال قازاق تاريحىندا بولعانىنا ناقتى دەرەكتەرى بار «وربۇلاق شايقاسىنداعى» جاڭگىر حان مەن ونىڭ جانىنداعى التى ءجۇز ەرجۇرەك جاۋىنگەردىڭ ەرلىكتەرى نەگە ەكراندا قيالدان تۋعان «مىڭ بالاعا» اينالىپ كەتتى؟.
تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا تاريح عىلىمى كوپ العا ىلگەرىلەدى. تاريحتىڭ اقتاڭداقتارىن اشۋعا كومەكتەسە الاتىن جاڭا دەرەكتەر توم-توم بولىپ شىعىپ جاتىر. پرەزيدەنتىمىز ن.ءا.نازارباەۆتىڭ جەكە باستامالارىنىڭ ارقاسىندا قاجەتتى قارجىكوزى تابىلىپ, «مادەني مۇرا», «عىلىمي قازىنا» باعدارلامالارى اياسىندا الىس جانە جاقىن شەتەلدەردەن الىنعان دەرەكتەردىڭ جيناقتارى جارىق كوردى. وسىعان قاراماستان, بىزدەر – عالىمدار زامان اعىمىنان كەشۋىلدەپ جاتقان سياقتىمىز.
تاياۋدا ءبىر قىزىق وقيعانىڭ كۋاسى بولدىم. مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنا ءبىر توپ رەسەيلىك عالىمدار كەلگەن. ءبىزدىڭ كىتاپحانامىزعا كىرىپ, سورەدەگى تىڭ تاريحي ماتەريالدارعا بايلانىستى شىققان بىرنەشە سەريالاردى كورىپ, قاتتى تاڭىرقادى. ءتىپتى, تابان استىندا ساتىپ الۋعا دا ىڭعاي بىلدىرگەندەر بولدى.
ەندەشە, وسىنداي كەيبىر شەتەلدىك عالىمداردىڭ قازاق تاريحىنىڭ كەشەگىسىنە كۇمانمەن قاراۋىنا نەگە جول بەرەمىز؟
ويتكەنى, ءبىر كەزدەرى قولىمىز جەتە بەرمەيتىن دەرەكتەر كوز الدىمىزدا تۇرعانىمەن, ولار عىلىمي اينالىمعا دەر شاعىندا ەنبەي جاتىر. ءبىز, تاريحشىلار, قول جەتە باستاعان جاڭا دەرەكتەردى «ءسويلەتە» الماي وتىرمىز. ناتيجەسىندە قازاق تاريحىنىڭ اقتاڭداق بەتتەرىن جاڭارتامىز دەپ ءجۇرگەن ارەكەتتەرىمىزدە تەرەڭدى شولاتىن, ىزەرلەيتىن ىزدەنىس از.
وكىنىشكە قاراي, زەرتتەۋشىلەردىڭ اراسىندا كەز كەلگەن فاكتىنى تاڭعالارلىق ەتىپ كورسەتۋ ادەتكە اينالىپ بارا جاتىر. سوندىقتان دا بولار, شىڭعىس حان ەش نەگىزسىز كەنەتتەن قازاق بولىپ شىعا كەلەدى. بۇل, ءسوزسىز – سەنساتسيا! مۇنداي ورەكپىتۋ كىمگە كەرەك؟!.
مىنە, وسىدان بارىپ كەيبىر شەتەلدىك عالىمدار ءالى كۇنگە دەيىن باردى جوققا شىعارۋعا تىرىسادى, بولعاندى جوق دەۋدەن تايىنبايدى.
امەريكالىق جازۋشى مارك تۆەن بىردە بىلاي دەگەن ەكەن: «جيۆي يا پري ناچالە ميرا, يا بى سپەرۆا پوسلۋشال چتو سوسەدي گوۆوريات پرو ۋبيستۆو اۆەليا, پرەجدە چەم گرومكو وسۋديت كاينا»…
سول سەكىلدى, وتكەن جيىندا ايتىلعانداي, ەندىگى جەردە نەگىزگى مىندەت – تاۋەلسىزدىكتىڭ وسى ۋاقىت ىشىندەگى جەتىستىكتەرىن ماڭگىلىك ەتۋ, ونى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزۋ. تاريحشىلار الدىنداعى اسا جاۋاپتى مىندەت, مىنە, وسى.
