وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى ون جىلدىعى… دالىرەك ايتقاندا, 95-ءشى جىلدىڭ جادىراعان جازى. اۋىلدان اقمولاعا ارمان قۋىپ كەلگەن بالامىن. قالانى دا انىق بىلمەيمىن. ايتەۋىر, ەلدەن بىرگە شىققان ەكى سىنىپتاس دوسىم, ۆوكزالعا جاقىن بولعاسىن با, قۇجاتتارىن اقمولا اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتىنا تاپسىردى. امال جوق, مەن دە سولاردان قالماي قۇجاتتارىمدى اتالعان وقۋ ورداسىنا وتكىزدىم. الايدا, «ىشىمدە جۋرناليست بولسام» دەگەن ءتاپ-ءتاتتى ارمانىم دا بار ەدى… بالالىق قوي, ايتپەسە, وسى قالادا ساكەن سەيفۋللين اتامىز اتىنداعى پەداگوگيكالىق ينستيتۋت بار ەكەنىن, سول جىلى وندا العاش جۋرناليستيكا فاكۋلتەتى اشىلعانىن بىلسەم دە بولادى ەكەن. ءساتىن سالىپ, جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسىپ كەتتىم. ينجەنەر-مەحانيكا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى اتاندىم. امال جوق, جۇرەگىم قالاماسا دا بىلدەي ءبىر ينستيتۋتتا وقيدى دەگەن ابىرويدىڭ ءوزى نەگە تۇرادى؟ ايتەۋىر, انام قاتتى قۋاندى. ساباق تا باستالىپ كەتتى. تولعان سىزۋدان باس المايمىز. سونىڭ اراسىندا ءجۇرىپ, ولەڭىمدى دە جازىپ قويامىن. بىردە قالانى ارالاپ ءجۇرىپ, وبلىستىق «ارقا اجارى» گازەتى رەداكتسياسىن تاۋىپ الدىم. جۇمابيكە ەگىنباەۆا دەگەن اقىن كىسى اپارعان ەكى-ءۇش ولەڭىمدى الىپ قالدى. ءبىر كۇنى وبلىستىق گازەتتە اقىن اپايىمنىڭ العى سوزىمەن ولەڭىم جاريالاندى. كادىمگىدەي قاناتتانىپ قالدىم. تاعى بىردە جەرگىلىكتى قالامگەر اعامىز مەنى قالالىق وقۋشىلار سارايىندا اشىلعان «اراي» ستۋدياسىنا الىپ باردى.
جينالعانداردىڭ دەنى – ءوزىم سەكىلدى ورىمدەي جاستار. قاتارىمىز دا كوپ ەمەس. ءارى كەتسە, بەس-التاۋدان اسپايمىز. اسا يناباتتى, قازاقى كيىنگەن جاسى ۇلكەندەۋ اپاي سىپايى ءسوز باستاپ, وسى قۇرىلعان ستۋديا تۋرالى, ونىڭ ءوزىمىز سەكىلدى قازاقتىڭ ادەبيەتكە جاقىن بالالارىنا «اتا جولىن ۇمىتپاسىن, سالت-ءداستۇردى دارىپتەپ ءجۇرسىن» دەگەن نيەتپەن قۇرعانىن بايىپپەن ايتىپ ءوتتى. اراسىندا وسى جەردىڭ تاريحى جايلى, ەرەن تۇلعالار تۋرالى دا ءسوز قوزعادى. جىپ-جىلى مايدا سويلەيدى ەكەن. ءبىزدى «اينالايىن» دەپ ەركەلەتىپ قويادى. بۇل ولكەتانۋشى – كلارا امىرقىزى ەدى. مەن كلارا اپانى العاش وسىلاي كوردىم. كەيىن دە كورىپ ءجۇردىم. بىراق, ماعان العاش كورگەن وسى ءسات ەسىمدە ەرەكشە قالدى.
«تەرەڭ وزەن بۇلقىنباي اعادى»
ومىردە باسقان ءىزى بىلىنبەيتىن, كوپ دۋىلداعان ورتادا كورىنبەيتىن, ەڭبەگى ەرەن, تانىمى تەرەڭ تۇلعالار بولادى. ولاردىڭ كىسىلىگى دە, كىشىلىگى دە باسقالاردان جوعارى تۇرادى. «تەرەڭ وزەن بۇلقىنباي اعادى» دەگەن اتالى ءسوز وسىنداي ارداقتىلارعا ارنالسا كەرەك.
ول كىسى 1925 جىلى 13 ناۋرىزدا اتباسار اۋدانى ەرىكتى اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. بالالىق شاعى دا باقىتتى بولدى دەي المايمىز. سول كەزدەگى قوعامدا ورىن العان داۋلەتتى ادامداردىڭ مال-مۇلكىن تاركىلەۋ, وتىزىنشى جىلدارداعى الاپات اشتىق سەكىلدى ەل باسىنا تۇسكەن اۋىر ناۋبەتتىڭ ءبارىن كوردى. ودان كەيىنگى قىرقىنشى جىلدارى ەكىنشىدۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالادى. ەلدەگى ەر ازاماتتاردىڭ بارلىعى مايدانعا تارتىلىپ جاتقاندا, ول كىسى ونىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەن وقۋشى ەدى. الايدا, ۋاقىت تالابىنا وراي, اتالعان وقۋدى اياقتاماستان, ەندى ءوزى دە سوعىسقا الىنعان ۇستازداردىڭ ورنىنا مۇعالىم بولىپ ەڭبەك ەتە باستايدى. بالالارعا ءبىلىم ءدانىن سەبە ءجۇرىپ, كوكشەتاۋ پەداگوگيكالىق ۋچيليششەسىن ءتامامدايدى. تابان اۋدارماستان ون جەتى جىل بويى ورتا مەكتەپتە ۇستاز بولعان اياۋلى جان 1963 جىلى مادەنيەت سالاسىنا اۋىسادى. اتباسار قالاسىنداعى №2 كىتاپحانانىڭ نەگىزىن قالايدى.
جالپى, اپايدىڭ قايراتكەرلىك قىرى وسى سالادا جۇرگەندە بارىنشا اشىلادى. ونىڭ سەبەبى دە بار. سول شاقتا, سولتۇستىك وڭىرلەرگە تىڭ يگەرۋ ساياساتىمەن لەك-لەك كەلگەن وزگە جۇرت وكىلدەرى كەڭىرەك قونىستانادى. جەرگىلىكتى حالىق شەتكەرىلەپ, جەتىم بالانىڭ كۇيىن كەشەدى. قازاق مەكتەپتەرى جابىلادى. بارلىق ەلدىمەكەندەردىڭ كونە اتاۋلارى ۇمىتىلىپ, ولارعا جاڭا ەسىمدەر قويىلادى. ءسويتىپ, قازاق جۇرتى ءوز تامىرىنان اجىراي باستايدى. جاس ۇرپاق جات تىلدە ءبىلىم الىپ, ءوز تاريحىنان بەيحابار وسەدى. وسى جاعدايلاردىڭ بارلىعى ەلىم دەگەن, جەرىم دەگەن كەز كەلگەن ادامنىڭ جانىڭا باتاتىن اۋىر قاسىرەت ەدى. اسىرەسە, اتباسار سەكىلدى قازاقتىڭ قۇيقالى ولكەسى وسىنداي جاعدايدى باستان كەشتى. وسىنداي اۋىر زارداپتى جان-جۇرەگىمەن تۇيسىندىرگەن كلارا اپاي, ءوزى قالاعان №2 كىتاپحانانىڭ جانىنان ولكەتانۋ ءمۇيىسىن اشادى. بۇل بۇگىنگى اتباسار ولكەتانۋ مۇراجايىنىڭ العاشقى ىرگەتاسى ەدى. كەيىن ول اۋداندىق مۋزەي دارەجەسىنە كوتەرىلدى. ونى اشۋ ءۇشىن دە ول كىسىگە وڭاي بولعان جوق. جاياۋ-جالپىلاپ, ءوزى تۋعان ولكەسى جايىندا دەرەك ىزدەپ, ارحيۆ قوپارىپ, ۇلكەندەردەن شەجىرە شەرتىپ, كونە مازارلاردان سىر ساۋلاپ, دامىلسىز ەڭبەك ەتەدى. بارماعان ەسىگى قالمايدى. اقىرى, ءوز ماقساتىنا جەتەدى. ناتيجەسىندە, اتباساردىڭ تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايى بوي كوتەرەدى. ودان ايگىلى جازۋشى, وسى جەردە دۇنيەگە كەلگەن ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ مۇراجايى جەكە وتاۋ بولىپ, ءبولىنىپ شىعادى. بۇگىندە قالاداعى قوس مۇراجاي قالىڭ تاريحتان سىر شەرتكەن, جادىگەرى مول بىرەگەي مۋزەيلەر ساناتىندا. وسى ءىستىڭ باسىندا كلارا امىرقىزى تۇردى.
جاھانداعى جالعىز بايتەرەك
ارداقتى تۇلعا كوپ جىلدار بويى وسى اقمولا اتىرابىنىڭ تاريحىن زەرتتەپ, زەردەلەپ, تۇشىمدى دەرەكتى دۇنيلەردى ومىرگە اكەلدى. كەيىنگى ۇرپاق بىلە بەرمەيتىن قانشاما تاريحي وقيعالاردى جازدى, ەسىمدەرى ەسكەرۋسىز قالعان تۇلعالار تۋرالى قالام تەربەدى. ماسەلەن, «اتاقونىس اقيقاتى» اتتى كىتابىندا مىناداي ءبىر دەرەك كەلتىرەدى: «ەل قامى ءۇشىن ارتىندا جاقسىلىق ءىسىن قالدىرعان اعا سۇلتان ىبىراي جايىقباەۆ استاناعا جاقىن جەردە زيراتسىز, بەلگىسىز تومپەشىك بولىپ جاتقانىن وسى بولىستارعا قاراعان اتا بابا قونىستار جايىن زەرتتەي باستاعاندا ءبىلدىم. ول تومپەشىكتىڭ قاي جەردە ەكەنىن بىلەتىن كوزى ءتىرى ۇرپاعى قاسەنۇلى ايتمۇقىش قارت اقمولا تەمىرجولى ستانساسىنىڭ ارعى بەتىندەگى اۋىلدا تۇرادى». ال, ىبىراي جايىقباەۆ كىم دەسەك, ءوز زامانىندا اقمولا دۋانىنىڭ اعا سۇلتانى بولعان, زەردەلى, داۋلەتتى تۇلعا. ارينە, وسىنداي الىپ ادامنىڭ ەلەۋسىز ءبىر تومپەشىك بولىپ جاتقانى دا جانعا باتادى. ول كىسى كۇشىكباي باتىر تۋرالى دا كولەمدى دۇنيە جازدى. اسىرەسە, اپايدىڭ بۇرمالانعان ەل-جەر سۋ اتتارى جايلى جازعان دۇنيەلەرى ءوزىنىڭ تاريحي دەرەكتىلىگىمەن, ناقتىلىعىمەن, باستىسى, شىنايىلىعىمەن قۇندى سانالادى. ۇلت تاريحى ەل جادىنان شىعا باستاعان سول ءبىر الماعايىپ شاقتا, اپايدىڭ بارلىق بولمىسى ماعان جاھان دالاداعى جالعىز تامىرىن تەرەڭگە جىبەرىپ, كوگەرىپ, كوكتەپ تۇرعان بايتەرەكتىڭ بەينەسىن بەرەدى. ويتكەنى, ول كىسىنىڭ سانالى عۇمىرى قازاق دەگەن ۇلت قالاي ۇلت بولىپ قالادى دەگەن ماقسات تا بولعانى انىق. وسى جانقيارلىق جولداعى ەڭبەگى تەك ەرلىك دەپ ايتۋعا بولادى. زەردەلى جاننىڭ قايسار قالامىنان «اۋىلىم اتامەكەنىم», «ازا تۇتار ارداعىمىز», «اتاقونىس اقيقات», «اتاقونىس امانات» اتتى كىتاپتار دۇنيەگە كەلدى. ول كىسى كوزى تىرىسىندە قازاقتىڭ تالاي زيالى تۇلعالارىمەن جاقىن ارالاسقان.
ەلوردادان ءبىر كوشە بۇيىرسا…
بيىل ارداقتى تۇلعا توقسان جاسقا تولدى. امال نە, ءوزى دۇنيەدەن وزسا دا اياۋلى جاننىڭ ەسىمى ەسكەرۋسىز قالعان جوق. وسى جىلدىڭ باسىندا اتباسار قالاسىندا زەردەلى تۇلعانىڭ توقسان جىلدىق تويى ءوز دارەجەسىندە اتالىپ ءوتىلدى. وعان ابزال جاننىڭ ارتىندا قالعان بالالارى دا قاتىستى. ول كىسى قىم-قۋىت شارۋانىڭ اراسىندا ءجۇرىپ, دۇنيەگە ۇرپاق اكەلگەن ارداقتى انا. بۇگىنگى تاڭدا اتباسار قالاسىندا ول كىسىنىڭ ەسىمىنە ءبىر كوشە بەرىلگەن. الداعى ۋاقىتتا وسى قالاداعى تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنە اياۋلى تۇلعانىڭ ەسىمى بەرىلسە دەگەن جەرلەستەرىنىڭ ۇسىنىستارى دا بار ەكەن. ونى وتە قۇپتارلىق ءىس دەپ ايتۋعا بولادى.
– اياۋلى انام جايلى كوپ نارسە ايتۋعا بولادى. وتە اقىلدى, بايىپتى, ىشكى مادەنيەتى جوعارى, سىپايى, يناباتتى ادام بولاتىن. جالپى, ادام بالاسىنا ارتىق ءسوز ايتپايتىن. ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ەرەكشە باعالايتىن. جۇرگەن جەرىندە سونى دارىپتەپ وتىراتىن. انام ءۇي تىرشىلىگىنە دە ەپتى بولدى. اكەم ەكەۋىنىڭ ءبىر-بىرىنە سىيلاستىعى دا كەرەمەت ەدى. كولىكتى ءوزى جۇرگىزەتىن. ول كىسى كوزى تىرىسىندە بارلىق دۇنيەلەرىن كىتاپ قىلىپ جارىققا شىعاردى. بۇگىنگى تاڭدا انامنىڭ جەكە ارحيۆىندە زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن جازعان حاتتارى ساقتالعان. وندا دا ۇلتتىق مۇراتتار جايىندا ايتىلعان وزەكتى ويلار بار. بيىل اتباسار قالاسىندا انامنىڭ توقسان جىلدىعى ءوز دارەجەسىندە اتاپ ءوتىلدى. وعان ءبىز بارىپ قاتىستىق. جەرلەستەرى ول كىسىنى ەشقاشان ۇمىتپايدى. ۇنەمى دارىپتەپ وتىرادى. سونىڭ ءوزى بىزگە ۇلكەن قۋانىش, – دەيدى ارداقتى تۇلعانىڭ قىزى گۇلنار قابدراحمانقىزى.
ءتۇيىن: ونەگەلى ومىرىمەن ەلدىڭ ەسىندە قالعان كلارا اپامىز ءبىزدىڭ «استانا اقشامى» گازەتىنىڭ تۇراقتى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى بولعان ەدى. وسى ورايدا, ومىردە «اقىرىن ءجۇرىپ, انىق باسىپ» تۋعان جەرىنىڭ تاريحىن تۇگەندەپ وتكەن اياۋلى تۇلعاعا ءوزى توپىراق بۇيىرعان استانا قالاسىنان ءبىر كوشەگە ەسىمى بەرىلسە, زەردەلى جاننىڭ ارۋاعى ءبىر اۋناپ قالار ەدى..!
ازامات ەسەنجول
