وتكەن عاسىردىڭ سوڭعى ون جىلدىعىندا كەڭەس جۇيەسى كۇيرەپ, ول وتار قىلعان ەلدەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى ازاتتىق الىپ جاتتى. قازاقستان دا قاندىقول يمپەريانىڭ قۇرساۋىنان بوساپ, ءوز الدىنا دەربەس ەل بولىپ شىقتى. دەگەنمەن تاۋەلسىز اتانۋ مەن شىن مانىندە تاۋەلسىز بولۋدىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي ەدى. اسىرەسە, ەكونوميكا سالاسىندا جاس مەملەكەت بۇرىنعى مەتروپولياعا كىرىپتار كۇيىندە قالا بەردى.
كۇيرەگەن وداقتان قۇلدىراعان ەكونوميكا, تۇرالاعان ءوندىرىس, شارىقتاعان ينفلياتسيا, جاپپاي جۇمىسسىزدىق پەن جوقشىلىقتان باسقا ەنشىمىزگە ەشتەڭە تيمەدى.
قارجى سالاسىنداعى احۋال دا ادام ايتقىسىز كۇيدە بولدى. «گوسبانك» جويىلىپ, ونىڭ ورنىن باساتىن بىردە-ءبىر قارجى قۇرىلىمى قۇرىلمادى. رەسەي بۇرىنعى وداق مەملەكەتتەرىن قارجىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرسا دا, بۇل ءىستى كۇن سايىن كۇردەلەندىرە ءتۇستى. كوبىنە كوپ ماسكەۋدىڭ بۇل ساياساتى ەكونوميكالىق سوعىس سيپاتىندا بولىپ, وندا قازاقستاننىڭ جەڭىپ شىعۋى مۇمكىن ەمەس ەدى.
وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە مەملەكەت باسشىسى رۋبلدىك ايماقتى ساقتاپ قالۋعا تىرىستى. سەبەبى ورتاق اقشا كەڭىستىگى سول كەزدەرى ەكونوميكانى قۇردىمعا كەتىرمەۋدىڭ ەڭ ۇتىمدى امالى بولاتىن. وعان قوسا قازاقستان ءوز ۆاليۋتاسىن ەنگىزۋگە ءالى دايىن ەمەس ەدى.
«رۋبل ايماعى كاسىپورىندار مەن ءونىم جەتكىزۋشىلەر اراسىنداعى مىڭداعان بايلانىستاردى ساقتاپ قالاتىن ەدى جانە داعدارىستى جىلدامىراق ەڭسەرۋگە تيگىزەتىن كومەگى دە ۇلكەن ەدى. ەكىنشىدەن, بىزدە ۆاليۋتانى ەنگىزۋدىڭ تاجىريبەسى بولعان جوق, شەت ەلدەردە بانكنوتتاردى باستىرىپ شىعارۋعا تاپسىرىس بەرۋ ءۇشىن دە اقشا بولمادى. سول سياقتى ءوزىمىزدىڭ بانكنوت فابريكامىز دا بولعان جوق» دەپ ن.نازارباەۆ ءوزىنىڭ «قازاقستان جولى» كىتابىندا ەسكە الادى.
الايدا ەكونوميكاداعى احۋال كۇن ساناپ كۇردەلەنىپ, ءرۋبلدىڭ قۇنسىزدانۋى شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. 1993 جىلى ءبىر اقش دوللارىنىڭ باعامى 990 ءرۋبلدى قۇرادى. ودان قالدى رەسەي ەسكى ۇلگىدەگى اقشالارىن قازاقستانعا قاپتاتىپ, ەلدەگى قارجى جۇيەسىندە بەيبەرەكەتسىزدىك بەلەڭ الدى. قالتاي مۇحامەدجانوۆتىڭ: «بازاردا ءبىر كەمپىر ءبىر كيلو الماعا ەكى كيلو اقشا سۇراپ تۇر» دەيتىنى سول قيلى زاماننان قالعان ءسوز.
تۇتاس ەلدى تىعىرىققا تىرەگەن بۇل جاعدايدان شىعۋدىڭ جالعىز جولى – ۇلتتىق ۆاليۋتانى ەنگىزۋ بولاتىن. وسى ورايدا ن.نازارباەۆ ءبىرتۇتاس رۋبل ايماعىن ساقتاپ قالۋعا قاتىستى تالپىنىسىمەن قاتار, ءتول ۆاليۋتامىزدى ەنگىزۋگە دە الدىن الا قامداندى. تاۋەلسىزدىكتى جاريالاعاننان 6 ايدان كەيىن-اق, ياعني, 1992 جىلدىڭ مامىرىندا قر پرەزيدەنتى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىك بانكىنىڭ باسپا فابريكاسىن قۇرۋ تۋرالى» جارلىققا قول قويدى.
سونىمەن قاتار پرەزيدەنت ۇلتتىق ۆاليۋتانى ەنگىزۋدىڭ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىراتىن قۇپيا كوميسسيا قۇرادى. كوميسسيا تۋرالى مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءوزىن قوسقاندا نەبارى جەتى-اق ادام ءبىلدى. ولاردىڭ بارلىعىنان قۇپيانى ساقتاۋ تۋرالى قولحات الىندى. جاڭا ۆاليۋتانىڭ ديزاينىن جاساۋ تيمۋر سۇلەيمەنوۆ باستاعان سۋرەتشىلەر توبىنا جۇكتەلدى.
«بۇل مىندەتتى ەرەكشە تەبىرەنىسپەن قابىلدادىم. وزىمە سيكستين كاپەللاسىن سالۋدى جۇكتەگەندەي بولدى. سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. قازاقستان ءۇشىن جاڭا راكەتا جاساپ شىعاتىنداي كۇيدە بولدىم. بويىمدى ۇرەي بيلەدى» دەپ تيمۋر سۇلەيمەنوۆ ءوز ەستەلىكتەرىندە باياندايدى.
تەڭگە اۆتورلارىنىڭ ءبىرى ۇلتتىق ۆاليۋتانىڭ العاشقى ەسكيزدەرىن جاساۋ ءۇشىن بۇرىنعى ءسوۆميننىڭ اۋرۋحاناسىنا جاتىپ, سونداعى پالاتالاردىڭ بىرىندە جۇمىسقا كىرىسكەن.
شىعارماشىلىق توپتا تيمۋر سۇلەيمەنوۆتەن وزگە تانىمال پوليگرافيا مامانى مەڭدىباي ءالين, اعىمسالى دۇزەلحانوۆ جۇمىس ىستەدى. ولاردىڭ قاتارىنا كەيىن سۋرەتشى دوسبول قاسىموۆ پەن قايروللا عابجاليلوۆ كەلىپ قوسىلدى. العاشقى توپ قاعاز اقشا ەسكيزدەرىن جاساۋعا جاۋاپتى بولسا, مونەتا ەسكيزدەرىن جاساۋ جۇمىسى ديزاينەر, تالانتتى سۋرەتشى ايرات يسمامبەتوۆ پەن ديزاينەر ۆيكتور يۆجەنكوعا جۇكتەلدى.
جاڭا اقشانىڭ العاشقى قاعازعا تۇسكەن نۇسقالارى الماتى ىرگەسىندە جالعا الىنعان ساياجايلاردىڭ بىرىندە دۇنيەگە كەلگەن. ال بۇگىنگى تەڭگەمىزدىڭ «التىن», «سوم», «اقشا» اتانۋى دا مۇمكىن ەدى.
قازاقستاننىڭ ءتول اقشاسى قانداي بولۋ كەرەك دەگەن ماسەلە دە بىردەن شەشىلمەگەن. «بىزدە كوپتەگەن سەريالار مەن نۇسقالار بولدى, بىراق پورترەتتەردى تاڭدادىق. پورترەتتەردى تاڭداعانى قيىن بولدى. ءحىح عاسىرعا دەيىن فوتوسۋرەتتەر بولعان جوق, ابىلقايىر, ابىلاي حانداردىڭ سۋرەتتەرىن كونە ەڭبەكتەر مەن ساياحاتشىلاردىڭ جازبالارىنان ىزدەدىك. 50 تەڭگە اقشا بەلگىسىن قۇرۋ كەزىندە (وندا ابىلقايىردىڭ سۋرەتى بولعان) كلاپروتا جانە اتكينسون دەگەن اعىلشىن ساياحاتشىلارىنىڭ كىتاپتارىنداعى سۋرەتتەردى قولداندىق. ابىلاي حاننىڭ بەينەسىن ورىس ساياحاتشىلارىنان تاپتىق» دەپ مەڭدىباي ءالين ءوز ەستەلىكتەرىندە كورگەن قيىندىقتارى تۋرالى باياندايدى. بۇل رەتتە ديزاينەرلەر توبى عۇنداردىڭ جەتەكشىسى اتيللادان باستاپ, مۇحتار اۋەزوۆكە دەيىنگى تەڭگەگە بەينەلەنەتىن تاريحي تۇلعالاردى انىقتاي الماي, ابدەن قينالعان.
بىرنەشە ايعا سوزىلعان دايىندىق جۇمىستارىنان كەيىن, 1992 جىلدىڭ 27 تامىزىندا, جاڭا اقشانىڭ اينالىمعا ەنۋىنە ءبىر جىل قالعاندا تەڭگەنىڭ العاشقى ەسكيزدەرى پرەزيدەنتكە كورسەتىلىپ, كەيىن قر ۇلتتىق بانكiندە جاڭا ۆاليۋتانىڭ ۇلگiلەرi بەكiتiلدi. ارتىنشا ديزاينەرلەر توبى تۇماندى البيونعا اتتانىپ, تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءتول اقشاسى بريتان ەلىندە باسىلىپ شىعادى.
لوندونعا بارعان قازاق ديزاينەرلەرىنىڭ ءبىرى قايروللا عابجاليلوۆ ءبىر سۇحباتىندا قازاق ديزاينەرلەرىنىڭ ەلدەن جاساپ الىپ بارعان كەسكىندەمەلەرى انگليادا قوقىس جاشىگىنە لاقتىرىلعانىن ايتادى. «بىزگە قاعازبەن جۇمىس ىستەۋدى, ونىڭ قۇرامىن انىقتاۋدى, بوياۋ, ءمور تەحنولوگيالارىن قايتادان ۇيرەتتى. كەيىن ماكەتتەرگە سۋرەتتەر مەن ورنەكتەردى قايتادان سالدىق» دەيدى ول.
تەڭگەنى قازاقستانعا جەتكىزۋ جۇمىسى دا كوپتەگەن اۋىرتپالىقتارمەن, ارنايى اسكەري وپەراتسياداعىداي وتكەن. ۇلتتىق بانكىمىزدىڭ العاشقى ءتوراعاسى عالىم باينازاروۆتىڭ مىنا ءبىر ەستەلىگىنەن بۇل جۇمىستىڭ قانشالىقتى كۇردەلى بولعانىن اڭعارامىز: «تاسىمال دا وڭاي بولعان جوق. ويتكەنى ول كەزدە لوندوننان الماتىعا تىكەلەي ۇشاق ۇشپايتىن. بارلىق ۇشاقتار ماسكەۋ ارقىلى عانا ۇشاتىن. بىزدەگى عارىشتىق باسقارۋ, اۋە جولىن باسقارۋ سالاسى ول كەزدە رەسەيدەگى ءتيىستى ورتالىقتارعا باعىنىشتى بولدى. ال ماسكەۋ ارقىلى تاسىمالداۋ قاۋىپتى. اقىرى, جولاۋشى تاسىمالدايتىن ءبىر ۇشاقتىڭ ورىندىقتارىن جاتقىزىپ, وعان شاعىن كونتەينەرلەرگە سالىنعان اقشانى تيەدىك, ۆاليۋتا سالىنعان كونتەينەرلەرگە «بۇل – ۇكىمەتتىڭ قاراۋىنداعى جۇك! كەدەندىك تەكسەرۋگە جاتپايدى!» دەپ جازدىق. لوندوننان تىكەلەي الماتىعا ۇشاتىن جولدىڭ سىزباسىن دايىندادىق. بىردەن توقتاماي لوندونعا بارۋ مۇمكىن ەمەس بولعان سوڭ, ۇشاق اقتاۋعا قونىپ, جانار-جاعارماي قۇيىپ الاتىن بولدى. جۇكتى قورعاۋ, تاسۋ, كۇزەتۋ دەگەن دە ۇلكەن جۇمىس بولدى. بۇل جۇمىستار ۇلتتىق بانكتىڭ ءوز قىزمەتكەرلەرىنىڭ كۇشىمەن اتقارىلدى. رەيستىڭ ءبارى تۇندە جاسالىندى. ءسويتىپ, ءبىر-ەكى اپتانىڭ ىشىندە تەڭگەنى تۇگەل تارازعا تاسىپ الدىق».
ءتول اقشامىزدى ەنگىزۋ جۇمىستارىنىڭ مەيلىنشە قۇپيا جۇرگىزىلگەنىنە قاراماستان, ەل اراسىندا «اقشا اۋىسادى» دەگەن اڭگىمە ءجيى-ءجيى ايتىلا باستاعان. تىپتەن بۇل ماسەلە سول كەزدەرى مەرزىمدىك باسىلىمداردا دا جارىق كورىپ, ونسىز دا تۇرمىس تاۋقىمەتىن تارتىپ جۇرگەن جۇرتتىڭ جۇيكەسىن جۇقارتا تۇسكەن. «ەلىمىزدەگى مەملەكەتتىك تىلدەگى جانە ورىس تىلىندەگى مەرزىمدى باسپاسوزدەر بەتى اقشا تۋرالى الىپ-قاشپا اڭگىمەلەرگە تولعالى قاشان. ءبازبىر «دانىشپان» قايراتكەرلەر, ارانداتۋشىلىق ارەكەتكە قۇمارلار, اسىرەسە, «پانوراما», «كاراۆان» سىقىلدى الىپساتارلار اپتالىعى قازاقستاننىڭ ءتول اقشاسىن بىرنەشە رەت «كىرگىزىپ» ۇلگەرگەنى ءمالىم. ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق: ەندى ءوز ۇلتتىق اقشامىز بولادى جانە ول كوپ ۇزاماي اينالىمعا ەنگىزىلەدى. سونىمەن, مەملەكەتىمىز تاۋەلسىزدىگىنىڭ تاعى ءبىر باستى بەلگىسى جۋىردا جۇزەگە اسپاقشى» دەلىنگەن «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ 1993 جىلى, 11-ءى قاراشادا جارىق كورگەن سانىندا.
باسىلىمداعىلاردىڭ «ساۋەگەيلىگىنە» تاڭعالماسقا امال جوق. ويتكەنى گازەت شىققان كۇننىڭ ەرتەڭىنە, ياعني 12 قاراشادا قازاقستان پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەل تاريحىنداعى ءبىرىنشى ۇلتتىق ۆاليۋتا – تەڭگەنىڭ اينالىمعا ەنگىزىلەتىنىن حالىققا تەلەديدار ارقىلى حابارلادى.
1993 جىلى 15 قاراشادا 08.00 ساعاتتان باستاپ قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىندا ءوزىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى – تەڭگە ەنگىزىلدى. وسىلايشا نەبارى بىرنەشە جىلدىڭ كولەمىندە جاس مەملەكەت جەكە اقشاسىنا قول جەتكىزدى. «تەگىندە, دۇنيە جۇزىندە جاڭا اقشانى ءدال وسىلايشا تەز ءارى تابىستى ەنگىزگەن باسقا ەل جوق تا شىعار» دەپ ەلباسى «ءومىر وتكەلدەرى» سۇحبات كىتابىندا تاعدىرشەشتى تاڭداۋدىڭ ءادىل باعاسىن بەرەدى.
اسىل بابالاردىڭ بەينەلەرى بەدەرلەنگەن العاشقى تەڭگەلەر قولىنا تيگەندە جۇرەگى قازاق دەپ سوققان قاۋىمنىڭ بالاشا قۋانعانىن بۇگىنگى قوعام قايدان ءبىلسىن؟!
«شەتەلدىڭ جەبىر ۆاليۋتاسىنا كوز سۇزبەي, ءوزىڭنىڭ قولتۋما ۇلتتىق اقشاڭ بولۋى قانداي باقىت دەسەڭشى, حالقىم-اۋ! عاسىرلار بويى ۇلتىڭا, ءۇرىم-بۇتاعىڭا بەيمالىم, تۇنەرىپ, تۇكسيگەن ءارالۋان پاتشالار مەن پرەزيدەنتتەردىڭ, كورولدەر مەن كايزەرلەردىڭ جات بەينەلەرى سالىنعان سۇستى سۋرەتى بار اقشالارعا تابىنىپ كەلگەن قازاق حالقىنىڭ ءوز اقشاسى, ءوز دانالارىنىڭ سۇيكىمدى بەينەلەرى بەدەرلەنگەن ۆاليۋتاسى قاشان بولىپ ەدى و زامان دا, بۇ زامان!؟ مىنە, وسى وراسان باقىتقا قولىمىز بۇگىن جەتتى عوي ءبىزدىڭ. ءتاۋبا دەيىك وعان!» دەپ قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى ءازىلحان نۇرشايىقوۆ 1993 جىلدىڭ 19 قاراشاسىندا «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالاعان ماقالاسىندا اعىنان جارىلادى.
بۇگىندەرى ەگەمەندىكتىڭ ەلەڭ-الاڭ شاعىندا ەنگىزىلگەن تەڭگەمىز الەم اقشالارىنىڭ قاتارىنان لايىقتى ورنىن الدى. قازاقستاننىڭ مونەتا سارايى قازىردىڭ وزىندە دۇنيە جۇزىندە ەڭ وزىق كاسىپورىنداردىڭ ءبىرى دەگەن بەدەلگە يە بولىپ وتىر.
ارينە, وسى كۇندەرى ورىن الىپ جاتقان ەكونوميكالىق تولقۋلار تەڭگەمىزدى تەڭسەلتىپ تە تۇر. دەگەنمەن, ۇلتتىق ۆاليۋتامىز ەل ەكونوميكاسىنىڭ ىشكى تىرەگى, ساندىق تا, ساپالىق تا كورسەتكىشى بولىپ قالا بەرەدى.
جارقىن قۇلان
