بۇدان تابانى كۇرەكتەي تۋرا قىرىق جىل ۋاقىت بۇرىن قازاقستاندا «نەمىس اۆتونوميالىق وبلىسى» اتتى اكىمشىلىك-تەرريتوريالىق قۇرىلىم قۇرىلىپ كەتە جازدادى. بۇل كەيىن تاريحتا «تسەلينوگراد وقيعاسى» دەگەن اتپەن قالعان تىڭ ولكەسى باس قالاسى تۇرعىندارىنىڭ تولقۋلارى بوي كوتەرۋىنە الىپ باردى. ناتيجەسىندە ماسكەۋدىڭ ۆوليۋنتاريستىك جولمەن قازاق جەرىندە جاڭا اكىمشىلىك ءبولىنىسىنىڭ ىرگەسىن قالاۋىنا جول بەرىلمەدى. بىراق بۇل قارسىلىق قوزعالىسىن كىمنىڭ ۇيىمداستىرعانى, ونىڭ باسىندا كىم تۇرعانى ءالى كۇنگە دەيىن بەلگىسىز كۇيىندە قالىپ قويدى.
1979 جىلى قازاقستاننىڭ تسەلينوگراد وبلىسىنىڭ اۋماعىنان نەمىس اۆتونومياسىن اشۋ جونىندەگى يدەيانى جۇزەگە اسىرۋدىڭ بارلىق العىشارتتارى ءپىسىپ-جەتىلىپ كەلىپ تۇردى. وسىعان سايكەس, جاڭا قۇرىلىم قۇرۋدىڭ بارلىق قاجەتتى قۇجاتتارى دايىن ەدى. الايدا ەڭ سوڭعى شەشۋشى ساتتە كرەمل جوسپارىنىڭ تاس-تالقانى شىقتى.
بۇل وقيعانىڭ مىناداي دا ىلكى فاكتورى بار. 1941 جىلدىڭ جازىندا ەدىل بويىنداعى نەمىس اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى اياقاستىنان تاراتىلدى. ال 28 تامىزدا كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ «ەدىل بويىنداعى اۋدانداردا تۇراتىن نەمىستەردى كوشىرۋ تۋرالى» جارلىعى شىعىپ, ول بۇرىنعى رەسپۋبليكانىڭ جۇزدەگەن مىڭ تۇرعىنىن قازاق كسر-ءى اۋماعىنا كۇشتەپ كوشىرۋگە نەگىز بولدى. سول كەزدە نەگە مۇنداي شۇعىل شەشىم قابىلدانعانى تۇسىنىكتى ەدى. وداق بيلىگى ەلدىڭ باتىس شەبىنەن باسا-كوكتەپ كىرگەن ن ەمىس-فاشيست باسقىنشىلارى بۇل جەرلەرگە دەيىن جەتسە, جەرگىلىكتى نەمىستەردىڭ سولاردىڭ جاعىنا شىعىپ كەتۋىنەن قاۋىپتەندى. ءسويتىپ, ىقتيمال ساتقىندىقتىڭ الدى الىندى. المان جۇرتى قانداستارى جاعىنا شىعىپ كەتە العان جوق. سوندا دا بولسا سوعىس جەڭىسپەن اياقتالعاننان كەيىن نەمىستەردى بۇرىنعى تۇرعان جەرلەرىنە قايتارۋعا قاساقانا تىيىم سالىندى. بۇل نەمىستەر تاراپىنان ايتارلىقتاي نارازىلىق تۋعىزىپ وتىردى. الايدا ورتالىق كوميتەت ولاردىڭ تىلەگى مەن اشۋ-ىزاسىنا سەلت ەتە قويمادى. بۇعان بيلىك وكىلدەرى بۇرىنعى اۆتونوميا ورنىنا كەيىن شوعىرلانىپ ۇلگەرگەن حالىق سانىنىڭ تىعىزدىعىنا بايلانىستى مۇنىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن العا تارتىپ, سىرعاق جاۋاپ بەرۋمەن قۇتىلىپ كەلدى. وسىدان كەيىن نەمىس دياسپوراسىنا قازاقستاندا نەمىس تىلىندە «فرويندشافت» دەگەن گازەت شىعارۋعا رۇقسات ەتىلدى. وسىمەن اۆتونوميانى قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەسى ءبىرجولا جابىلعانداي بولىپ ەدى.
بىراق 1976 جىلدىڭ تامىز ايىندا سوكپ ورتالىق كوميتەتى ويلاماعان جەردەن نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ جونىندە ارنايى توپ قۇردى. وعان يۋري اندروپوۆ جەتەكشى ەتىپ بەكىتىلدى. مىنە, وسى جاۋاپتى توپ نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ جونىندە ۇسىنىس جاساۋعا ءتيىستى بولدى. ماسەلەنى ەكى جىل ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەگەن كوميسسيا 1979 جىلدىڭ باسىندا ورتالىق كوميتەتكە جاڭا اۆتونوميانى قازاقستان جەرىندە قۇرۋعا بولاتىنى تۋرالى قۇجاتتار مەن ۇسىنىس وتكىزدى. سونىڭ ناتيجەسىندە سول جىلدىڭ 31 مامىرىندا سوكپ وك ساياسي بيۋروسى «نەمىس اۆتونوميالىق وبلىسىن قۇرۋ تۋرالى» قۇپيا قاۋلى قابىلدادى. ول بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا ايتىلمادى, گازەتتەر بەتتەرىندە جاريالانعان جوق. ماسەلەنىڭ ءبارى استىرتىن تۇردە ىسكە اسىپ, شەكارا ماسەلەسى شەشىلدى. وسىعان بايلانىستى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ەكىنشى حاتشىسى الەكساندر كوركيننىڭ باسشىلىعىمەن نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋدى ۇيىمداستىرىپ, جۇزەگە اسىرۋ جونىندەگى كوميسسيا قۇرىلدى. ول اۆتونوميانىڭ قۇرامى مەن شەكاراسىن انىقتاپ, كادرلار تاڭداپ, وبلىستىق مەكەمەلەردى ورنالاستىرۋ ماسەلەسىمەن شۇعىلداندى. جاڭا قۇرىلىمنىڭ ورتالىعى رولىنە تسەلينوگراد قالاسىنان 100 شاقىرىم جەردەگى اۋدان ورتالىعى – ەرەيمەنتاۋ قالاسى ۇسىنىلدى. اۆتونوميا باسشىسى لاۋازىمىنا سول كەزدە كراسنوزنامەن اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ جۇرگەن ۇلتى نەمىس اندرەي براۋن تاعايىندالاتىن بولىپ كەلىسىلدى. اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىمنىڭ اۋدانى 202 مىڭ ادام تۇراتىن 46 مىڭ شارشى شاقىرىمنان ارتىق اۋماقتى قامتىدى. العاشىندا مۇندا 30 مىڭ نەمىس تۇرادى, سوسىن ۋاقىت وتە كەلە ۇلعايا بەرەدى دەپ شەشىلدى. وبلىس قۇرامىنا تسەلينوگراد وبلىسىنىڭ سىلەتى اۋدانى, پاۆلودار وبلىسىنىڭ ەرتىس اۋدانى, كوكشەتاۋ وبلىسىنىڭ ءۋاليحانوۆ اۋدانى, قاراعاندى وبلىسىنىڭ مولودەجنىي اۋدانىنىڭ مولودەجنىي پوسەلكەلىك كەڭەسى, دالنىي, پرولەتار, رودنيكوۆ, تەلمان جانە شىدەرتى سەلولىق كەڭەستەرىن بىرىكتىرۋ كوزدەلەدى.
كوپ ۇزاماي كوشەلەرگە اندرەي براۋن مەن بولاشاق اۆتونوميانىڭ وزگە دە باسشىلارىنىڭ پورترەتى ىلىنەدى. كاسىپورىنداردا كەڭەس نەمىستەرىنىڭ مەملەكەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋدىڭ ءپىسىپ-جەتىلگەنى جونىندە ەڭبەكشى ۇجىمدارىمەن جينالىستار وتكىزىلىپ, قىزۋ دايىندىق باستالادى. سول جىلعى 18 ماۋسىمدا تسەلينوگرادتا نەمىس اۆتونومياسى قۇرىلۋىنا بايلانىستى سالتاناتتى جيىن وتكىزۋ جوسپارلانعان ەدى. وعان دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ قاتىساتىنى بەلگىلى بولدى. ەندىگى ءىس تاباعا سالعان مايداي بولىپ بۇدان ءارى دوڭگەلەنىپ, اينالىمعا ءتۇسىپ جۇرە بەرۋگە ءتيىستى ەدى. سوندىقتان سالتاناتتىڭ سوڭىن كادىمگى حالىقتىق سەرۋەنگە, بۇقارالىق مەرەكەگە ۇلاستىرىپ جىبەرۋ كوزدەلدى. البەتتە, ۇكىمەتتىڭ ءتيىستى سوڭعى قاۋلىسىن الۋ دا كەزەك كۇتىپ تۇردى. بىراق شارانىڭ وتكىزىلەتىنى تۋرالى داقپىرتتىڭ ءوزى تۇرعىنداردىڭ ءبىر بولىگىنىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزىپ, ول قارسىلىق قوزعالىسىنا ۇشتاستى. جۇرت اراسىنا مىنا وكتەمدىككە قارسى كۇرەسۋگە شاقىرعان پاراقشالار تاراتىلا باستايدى. قازاق جاستارى اشۋعا مىنەدى. ءسويتىپ, كەنەت كۇتپەگەن جايتتار ورىن الىپ, سوڭعى ساتتە ءبارى قۇردىمعا باتىپ كەتە باردى…
قارسىلىق قوزعالىسى سەنبى, 16 ماۋسىم كۇنى تاڭەرتەڭگى ساعات 8-دەن باستالدى. نارازى توپتار تسەلينوگراد قالاسىنىڭ بىرنەشە مۇيىسىنە جينالدى. ولاردىڭ باسىم بولىگىن جاستار مەن مۇعالىمدەر قۇرادى. ولار سودان كەيىن ساپ قۇرىپ, وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ عيماراتى الدىنداعى لەنين اتىنداعى ورتالىق الاڭعا قاراي شەرۋ تارتتى. مۇنداعى ميتينگ ساعات 10-دا ءورىس الدى. كەيىن كۋالاردىڭ ايتۋلارىنشا, بۇل كۇنى الاڭعا بىرنەشە جۇزدەگەن ادام جينالعان. شەرۋگە شىعۋشىلار وزدەرىنىڭ نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ جونىندەگى شەشىمگە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى ەكەندەرىن ءبىلدىردى. ولار قولدارىندا قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جازىلعان «قازاق جەرى بولشەككە تۇسپەيدى», «نەمىس اۆتونومياسىنا جول جوق!» دەگەن ترانسپورانتتار ۇستاپ شىعىپ, «ەرەيمەنتاۋدا نەمىس اۆتونومياسىنا جول جوق!» دەپ ۇرانداتتى. البەتتە, الاڭعا وبلىستىڭ باسشىلار توبى دا كەلدى. جينالعان جۇرت بيلىك وكىلدەرىنە ءوز تالاپ-تىلەكتەرىن جەتكىزدى. ولار ماسەلە وڭدى شەشىلمەيتىن بولسا, 19 ماۋسىم كۇنى تاعى ءبىر جيىن وتكىزەتىندەرىن, ەگەر سول كەزدە دە تىرلىك ورنىنان جىلجىماسا, 22 ماۋسىمدا قولدارىنا الاۋ ۇستاپ تاعى شەرۋگە شىعاتىندارىن مالىمدەدى. ميتينگ شامامەن ءبىر ساعاتقا سوزىلدى. سودان كەيىن اقىرىن تاراپ كەتتى.
كەلەسى جيىن, بۇرىن ۋادە ەتىلگەندەي, سەيسەنبى, 19 ماۋسىم كۇنى ساعات 10-دا لەنين اتىنداعى الاڭدا ءوتتى. بۇل جولى شەرۋشىلەر سانى الدىڭعىدان ون ەسەدەي كوپ بولدى. ولار قولدارىندا تاعى دا كوپتەگەن ۇراندار جازىلعان ترانسپورانتتار ۇستاپ تۇردى. جينالعان جۇرت اراسىنان ءبىر جىگىت شىعىپ, الدىن الا جازىلىپ قويىلعان ۇندەۋدىڭ ءماتىنىن وقىدى, وندا قازاقستاندا جۇزدەن استام ۇلتتىڭ وكىلدەرى تۇراتىنى, ولاردىڭ بارلىعىنىڭ ءبىر-بىرىمەن تاتۋ ەكەنى جانە بولىسە الماي جۇرگەن ەشتەڭەلەرى جوقتىعى ايتىلدى. جيىندا ءسوز الۋشىلار باسشىلىققا «بۇل جەرلەردەگى قازاقتار تاعدىرى قالاي بولادى؟», «نەمىس اۆتونومياسىن نە ىستەيمىز؟» دەگەن سۇراقتار قويدى. ءبارى بەيبىت قالىپتا ءوتىپ جاتتى.
شىنتۋايتتاپ كەلگەندە, قازاق كسر ۇكىمەتى شەرۋشىلەرگە ىشتەي قولداۋ كورسەتكەن سياقتى. بۇعان ميتينگىنى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ سونىڭ الدىندا قالاداعى ۇيلەر مەن جاتاقحانالاردى جاعالاپ, باس كوتەرۋگە شاقىرعان پاراقشالار تاراتۋلارىنا كەدەرگى كەلتىرگەن ەشكىم بولماعانى ايعاق. مۇنىڭ تاعى ءبىر نىشانى شەرۋشىلەردىڭ ءوز تالاپتارىن سەنىممەن قويۋلارى مەن وجەتتىكتەرىنەن دە بايقالىپ تۇردى. ولاي بولاتىنى, قازاق كسر باسشىلىعى رەسپۋبليكا تەرريتورياسىنان نەمىستەرگە اۆتونوميا بەرىلىپ كەتسە, كەلەشەكتە بۇلايشا ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگۋدى وسىندا تۇرىپ جاتقان ۇيعىر, وزبەك, ورىس, ۋكراين سەكىلدى باسقا حالىقتار دا تالاپ ەتەدى دەپ قاۋىپتەنگەن سىڭايلى. سوڭعى كۇنى جيىنعا كەلگەندەر بيلىككە اۆتونوميانى جۇرتتان جاسىرىپ, قۇپيا تۇردە قۇرىپ جاتىر دەگەن ايىپ تاعىپ, مۇنىڭ جايىن ءتۇسىندىرىپ بەرۋدى تالاپ ەتتى. سوسىن وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى نيكولاي موروزوۆ ءسوز الىپ, حالىق تولقيتىنداي ەشتەڭە بولماعانىن, پروبلەما تۇپكىلىكتى وڭىنان شەشىلگەنىن ايتتى. بىراق ول ءسوزىن الدىمەن جينالعانداردى تۇك تولعاندىرا قويمايتىن قازىرگى حالىقارالىق جاعداي تۋرالى حابارلاما جاساۋدان باستاپ, بيىلعى جىلى وبلىستا استىقتان مول ءونىم الۋ كۇتىلىپ تۇرعانىن ايتىپ كەتتى. ال اۆتونومياعا كەلگەندە «بۇل ماسەلە كۇن تارتىبىندە ەشقاشان قويىلعان جوق» دەپ ءبىر قايىرىپ الىپ, بۇدان ءارى «مەن قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قوناەۆپەن تەلەفون ارقىلى سويلەستىم, ەندى ەشقانداي دا اۆتونوميا بولمايتىنى جونىندە سەنىممەن ايتا الامىن» دەگەندى ايتتى دا, ءسوزىنىڭ اقىرىن: «ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز باستان اسادى, ەندى بەيبىت تۇردە تارايىق» دەپ اياقتادى.
دامير قوجامقۇل
(جالعاسى بار)
