ءار ءسوزى التىنعا بالاناتىن ۇلى ابايدىڭ مىنا ءبىر ويى بۇگىنگى «رۋحاني جاڭعىرۋ» يدەياسىمەن ساباقتاسىپ جاتقانداي كورىنەدى. تىكەلەي سول جولداردان باستاپ كەتەلىك:
ولسە ولەر تابيعات, ادام ولمەس,
ول بىراق قايتىپ كەلىپ ويناپ كۇلمەس.
مەنىمەن مەنىكىنىڭ ايىرىلعانىن,
ءولدى دەپ ات قويىپتى وڭكەي بىلمەس.
ولەتىن – ءتان, ولمەيتىن – رۋح دەيتىن بولساق, جەر بەتىنە كىم كەلىپ, كىم كەتپەدى؟ جەكە ادامداردى ايتپاعاندا, ادامزات تاريحىندا قانشاما قاۋىمدار بولدى, بىراق قازىر جوق. بىرەۋلەرى پايدا بولدى, وركەندەدى, ءوستى, جەتىلدى, ال رۋحىن جاڭعىرتىپ, ونىڭ اينالاسىنا توپتاسا الماعان جۇرت سىرتقى جاۋلاردان تەپەرىش كوردى, كۇشتىنىڭ سويىلىن سوقتى, سولارعا بارىپ ءسىڭدى, قىرىلدى, اقىرىندا ءوزىن-ءوزى ساقتاي الماي جەر بەتىنەن جويىلىپ كەتە باردى. اۋىرلاۋ ايتقاندا, ولارعا بۇگىنگى جۇرت ارتىنا وشپەس ءىز قالدىرا المادى, ەرتەڭىن گۇلدەندىرۋگە ارنالعان ستراتەگياسى زامانا داۋىلىنا شىداس بەرمەدى دەپ قانا باعا بەرەدى. ال الداعى ۋاقىت تالابى قازىر ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ قانشاسىن, قالاي سۇرىپتايتىنىن بولجاۋ قيىن. «ءبىز سونىڭ قاي جاعىندا تۇرامىز؟» دەگەن ساۋالدىڭ جاۋابى «رۋحاني جاڭعىرۋ» يدەياسىن قانشالىقتى جۇزەگە اسىرا الاتىنىمىزعا بايلانىستى بولسا كەرەك.
ۋاقىت سىنى وتە اۋىر, اسىرەسە ءححى عاسىر ءبىزدى قاي جاقتان كەلەتىنى بەلگىسىز, كورىنبەيتىن كۇشتەرمەن ارپالىسۋعا ماجبۇرلەپ وتىر. تۇرمىستىق زاتتار, ەكونوميكا, تەحنيكا, تەحنولوگيا الەم ەلدەرىندە ورتاقتاسىپ بارا جاتىر, ول ءوز كەزەگىندە تۇرمىستىق داستۇرلەر مەن ۇعىم-تۇسىنىكتەردىڭ دە بىردەيلەسۋىنە ىقپال ەتەتىنى ءسوزسىز. مۇندايدا ءبىزدى وتكەنىمىزبەن جالعايتىن جالعىز ءجىپ ۇلتتىق رۋح بولماق. ول ءجىپتىڭ نازىك بولۋى دا, بەرىك بولۋى دا ءوزىمىزدىڭ ەتكەن ەڭبەگىمىزگە بايلانىستى. «جەتى اتاسىن جەتەلەپ جۇرگەن» ەل تاريحتا بولعان ەمەس, سوندىقتان ولاردان قالعان اسىل مۇرانى باعالاي ءبىلۋ, ءار زامانعا لايىق جاڭعىرتۋ مەن كەلەسى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرىپ, اماناتتاي ءبىلۋ – ەڭسەسىن جازا العان ءاربىر ەلدىڭ قازىرگى نەگىزگى مۇراتى. بىزگە دە «مەنىكىن» ەمەس, «مەنىمىزدى» تۇگەندەۋ اسا ماڭىزدى. سوندىقتان قازاقتىڭ «ءولى رازى بولماي, ءتىرى بايىمايدى» دەگەن پرينتسيپىنە جاڭا زاماننىڭ كوزىمەن قاراساق, ولگەندى ريزا ەتۋ عيماراتىن اسەمدەپ مولا سوعۋ ەمەس, ارتىندا قالعان ءىزدى جاڭعىرتۋ بولىپ شىقپاق. ۇلتتىق رۋحتىڭ تىرەگى مەن ساقتاۋشىسى – ۇلتتىق ءتىل. كەز كەلگەن حالىقتىڭ تۇرمىسى مەن تىرشىلىگىنىڭ بايانىن, جاساعان عىلىمى مەن مادەنيەتىن, ماڭگىلىك ارمان-تىلەگىن تەك تىلىنەن عانا كورۋگە بولادى. بۇگىنگى قازاق ەلى ءۇشىن ءوز تىلىنە يە بولۋ اسا ماڭىزدى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. ويتكەنى عىلىمى مەن تەحنولوگياسى دامىعان اينالاداعى ءىرى ەلدەرمەن تىعىز بايلانىس جاساپ وتىرمىز جانە الەمنىڭ باسقا ەلدەرىنەن دە اعىلشىن تىلىندە كەلىپ جاتقان جاڭالىقتار مەن تەرميندەر «مەنىڭ تىلىمدە سويلە» دەگەن ويدى ايتپاي ۇقتىرۋدا. مۇنداي جاعدايدا ءتىل مەن ءدىلدى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جەكە ادامداردان باستاپ, مەملەكەتتىك دەڭگەيگە دەيىنگى ارالىقتاعى كەڭىستىكتە بىتىسپەس مايدان ءجۇرىپ جاتاتىنى بەلگىلى.
«ءتىل – ادام قاتىناسىنىڭ اسا ماڭىزدى قۇرالى» دەگەن انىقتامانىڭ ءتىل بىلىمىندە ايتىلىپ كەلە جاتقانىنا ءبىرشاما ۋاقىتتىڭ ءجۇزى. قاتىناس قۇرالى ەكەنى بەلگىلى, الايدا تەك قانا قاتىناس قۇرالى بولسا, قۇرالدى وزگەرتىپ, قولايلىسىنا اۋىستىرۋعا بولار ەدى. ادام بالاسى سانالى ومىرگە قادام باسقالى كوپتەگەن قۇرالداردى پايدالاندى, الايدا ولار ۇنەمى دامىپ-جەتىلۋمەن كەلەدى. ءبىر عانا مەملەكەتتىڭ نەمەسە ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ اۋماعىمەن شەكتەلمەي, ءوزى قاتىناس جاساعان ەلدەردىڭ بارلىعىنان جەتىلگەن قۇرال ءتۇرىن قابىلداپ, سىرلارىن ۇيرەنىپ, وركەنيەتكە وزىنشە ۇلەس قوسىپ كەلەدى. ءتىپتى كيىپ جۇرگەن كيىمىمىزدىڭ ءوزى ءتۇرلى وزگەرىستەرگە ءتۇسىپ,
قازىرگى كەزدە ۇلتتىق بەلگىلەرگە مۇلدە سايكەس كەلمەيتىن جاڭا تۇرلەرىن تۇتىنىپ وتىرمىز. بۇل – ءارى جات, ءارى جاڭا تۇتىنىس. ۋاقىت وتكەن سايىن وركەنيەتتىڭ جاڭا شاقىرۋلارى مەن سۇرانىستارى, ۇلتتىق ۇلگىلەر مەن بوياۋدى سولعىنداتىپ, جاڭا ءبىر قۇندىلىقتار اياسىندا ءومىر سۇرۋگە باستاپ بارا جاتقانداي. ەسەسىنە عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق رۋحانياتىمىز, تۇرمىسىمىز, ادامي بولمىسىمىز, ت. ب. سەكىلدى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى توعىستىرىپ, وزىندىك بەينەمىزدى ايقىنداپ وتىرعان بەلگىلەرىمىزگە وزگەرىستەر ەنىپ جاتقانى بايقالادى. وسى وزگەرىستەردىڭ بارلىعىنا قاراماي, ۇلتتىق ءتىلىمىز ارقىلى اۋەلگى بەينەمىز بەن بولمىسىمىزدى ساقتاپ, الەم ەلدەرىنىڭ اراسىنان وزىمىزگە ءتيىستى ورنىمىزدى الىپ, ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز.
سوندىقتان تۋعان ءتىلدى ۇلتتىق بىرەگەيلىگىمىزدىڭ مىندەتتى كومپونەنتى رەتىندە قالاي بولسا سولاي اۋىستىرا المايمىز. وسى ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى قازىرگى كەزدە «ءتىل – ادام قاتىناسىنىڭ ماڭىزدى قۇرالى» بولۋمەن قاتار, «ءتىل – ۇلتتىڭ جانى» دەگەن دە انىقتاما بەرىلىپ ءجۇر. ءتىل بار جەردە ۇلت بار, دەمەك وسى قۇندىلىقتى ساقتاپ, ۇزدىكسىز جەتىلدىرىپ وتىرۋ – الدىمىزدا تۇرعان ۇلى مىندەت. ءتىلدى ساقتاۋ مەن دامىتۋدىڭ كوپتەگەن جولدارى بار, سەبەبى ءومىردىڭ قاي سالاسىن الساق تا, تىلدىك قاتىناس جاسالمايتىن جەر بولمايدى. ءتىلدى دامىتۋدىڭ قازىرگى عىلىمدا تەوريالىق جانە قولدانبالىق نەگىزدەرى تۋرالى ماسەلەلەر كوپ ايتىلادى, سونىڭ ىشىندە بۇل ەكەۋىنىڭ ءوزارا ەرەكشەلىگى مەن ساباقتاستىعى دا اسا ماڭىزدى ماسەلە رەتىندە قاراستىرىلىپ ءجۇر. ولاردىڭ بارلىعىن ماقالا كولەمىندە قامتۋ مۇمكىن ەمەس, دەگەنمەن ءتىل سالاسىندا جالپى بارشاعا ورتاق ءبىر-ەكى ماسەلە «رۋحاني جاڭعىرۋ» يدەياسىنىڭ قازىرگى تالاپتارى ءۇشىن اسا ماڭىزدى.
ءتىل تاريحىنا ءبىر ءسات كوز جىبەرىپ, «نەدەن كەتىلدى, نەدەن جەتىلدى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ قاراساق. ءتىل ۇلتتىق ءداستۇر وزگەرىستەرگە تۇسكەن كەزدە ۇلكەن زارداپ شەگەدى ەكەن. عاسىرلار بويعى ۇلتتىڭ ءومىرى مەن تانىمىنىڭ اياسىندا, وعان قاتىستى ۇعىم-تۇسىنىكتەردى ءبىلدىرىپ كەلگەن لەكسيكالىق قور, بايىرعى ءداستۇرى اياق استىنان وزگەرىسكە ۇشىراعان كەزدە ەرىكسىز سىرتتان ءسوز قابىلداپ, ءوزىنىڭ قۇرامىندا كونەرگەن سوزدەر كوبەيەدى. بۇعان الەمدەگى باسقا ەلدەردى ايتپاعاندا, ءسىبىر تۇركىلەرىنىڭ تاعدىرىن مىسالعا كەلتىرۋگە بولادى. ال قازاق ءتىلى جاعدايىندا ەكى كەزەڭدى اتاپ وتۋگە بولادى: ءبىرى – وتكەن عاسىردىڭ باسى. سول كەزدە بولعان ساياسي, ەكونوميكالىق, سونىمەن قاتار تۇرمىستاعى وزگەرىستەرگە بايلانىستى ءبىرشاما بايلىعىنان ايىرىلدى. كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىنا نەگىزدەلىپ, عاسىرلار بويى قالىپتاسقان سوزدىك قورىمىزداعى كوپتەگەن سوزدەر وتىرىقشىلىققا كوشكەن تۇستا ساپاسىنان ايىرىلىپ, كونەرگەن سوزدەر قاتارىنان ورىن الدى. ولاردىڭ كوبى قازىرگى تىلدىك سانادان ءوشىپ ۇلگەردى, ياعني ول سوزدەردى, ولارمەن اتالاتىن زاتتار مەن قۇبىلىستاردى قازىرگى جاستاردىڭ كوبى بىلە بەرمەيدى. رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ الدىندا تۇرعان ءبىر مىندەتى – تاريح قويناۋىنداعى وسى ۇعىم-تۇسىنىكتەردى قايتا جاڭعىرتىپ, ولاردىڭ اتاۋلارىن تىلدىك اينالىمعا ءتۇسىرۋ. ءتىلدىڭ دامۋ زاڭدارىنا جانە جاڭا زامانداعى ونىڭ پرينتسيپتەرىن ايقىنداۋعا قاتىستى ماسەلەلەردى ەسكەرە وتىرىپ, ءبىر مىسال رەتىندە كيىم كيۋ مەن تاماق ءىشۋ مادەنيەتىنە قاتىستى ماسەلەگە توقتالىپ كورەلىك. كونە داۋىرلەردە پايدا بولعان العاشقى كيىم اتاۋى مەن قازىرگى كۇنگى اتاۋلاردىڭ اراسىندا ساندىق جاعىنان دا, ساپالىق جاعىنان دا ۇلكەن الشاقتىقتاردىڭ بارى انىق. قازىرگى كەزدە قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمى دەسەك, ويىمىزعا ەتنوگرافيالىق ەكسپوناتتار ەلەستەيدى. ولاردى جاڭا زامانعا ساي جەتىلدىرۋ ءالى ويىمىزعا كەلمەي جاتىر. تاماق ىشۋدە دە وتە ۇلكەن وزگەرىستەر بار. مىسالى, قۇلجا, ءۇرىمجى, بەيجىڭ, ءتىپتى الماتى مەن نۇر-سۇلتان قالالارىنداعى ۇيعىر اسحانالارىنا ءتان ورتاق ستيل مەن تاعام تۇرلەرى ەرىكسىز قىزىقتىرادى. ەسەسىنە قازاق تاعامىن ناسيحاتتايتىن, بىرەگەي ۇلگىسىن تانىستىراتىن «مىناۋ» دەپ كورسەتەتىن ورتالىقتى, وكىنىشكە قاراي, ءالى كورە الماي كەلەمىز. كيىم مەن تاماق كەز كەلگەن ادام ءۇشىن وتە ماڭىزدى, سوندىقتان ۇلتتىق ءداستۇر مەن ءتىل وسى ءوندىرىس ورىندارى ارقىلى عانا دامي الادى. وتكەنىمىز بەن بۇگىنىمىزدىڭ اراسىنداعى وزگەرىستەرگە بايلانىستى تىلىمىزدەگى كونەرگەن سوزدەر قۇرامىندا كوڭىلدەن جات بولعان سوزدەر قانشاما. جاھاندانۋىڭ ادامزات بالاسىن بىردەيلەستىرۋ ءۇردىسى تۋرالى تاعى دا قايتالاپ ايتۋعا تۋرا كەلەدى: كيىم ۇلگىلەرى مەن تاماق تۇرلەرىندە دە ءار ۇلتقا ءتان وزىندىك ۇلگىلەر سولعىنداپ, ورتاق بەلگىلەر ايقىندالىپ كەلەدى. بۇل ۇدەرىس ۇلتتىق ساناعا دا ىقپال ەتىپ, ادامداردىڭ كيىم كيۋى مەن تاماقتانۋ تالعامىندا دا ورتاق كوزقاراستار بەلەڭ الىپ وتىر. سوندىقتان, كوپتەگەن باسقا سالالارمەن بىرگە, ۇلتتىق كيىم ۇلگىلەرى مەن ۇلتتىق تاعامدارىمىزدى جاڭا زامان تالاپتارىنا ساي جاڭعىرتىپ, بايىرعى اتاۋلارىن ساقتاپ قالۋ دا لينگۆيستيكالىق تۇرعىدان جاسالۋى ءتيىس شارالاردىڭ ءبىرى.
قازاق ءتىلىنىڭ قيىندىقتارعا تاپ بولىپ وتىرعان ەكىنشى تۇسى – قازىرگى كەز. سىرتتان ەنىپ جاتقان جاڭا تەحنيكا مەن تەحنولوگيالار مىڭداعان تەرميندەردى وزدەرىمەن بىرگە الا كەلىپ جاتىر. بۇرىن تۇرمىسىمىزدا بولماعان, مۇلدە جاڭا زاتتار مەن قۇبىلىسقا قاتىستى تەرميندەردى يگەرۋ قازاق ءتىلى ءۇشىن, ارينە, جەڭىل ەمەس. وسىنداي جاعدايعا لايىقتاپ, ا.بايتۇرسىنۇلى بەلگىلەپ بەرگەن تەرمينجاسامنىڭ پرينتسيپتەرى قازىرگى كەزدە لينگۆيستەر قاۋىمىنا كەڭىنەن تانىمال. ول بويىنشا جاڭا تەرميندەردى جاساۋدا ەڭ ءبىرىنشى ۇلتتىق ءتىلدىڭ ىشكى مۇمكىندىگىن بارىنشا پايدالانۋ. قازىر جاسالىپ جاتقان قانداۋىر, ءتىنتۋىر, پەرنەتاقتا, قۇقىق, ۇيالى تەلەفون, الەۋمەتتىك جەلى, ت. ب. كوپتەگەن سوزدەردى وسى توپقا جاتقىزامىز. ەكىنشىدەن, تۋىستاس تىلدەردىڭ مۇمكىندىگىن پايدالانۋ. وعان تۇرىك تىلىنەن الىنعان ۇشاق, تىكۇشاق, اۆتوتۇراق, ت. ب. سوزدەردى جاتقىزۋعا بولادى. ۇشىنشىدەن, وسى ەكەۋىندە دە بولماعاندا, دىبىستىق تۇلعاسىن ءتىلىمىزدىڭ زاڭدارىنا سايكەس وزگەرتىپ, الىس تىلدەردەن الۋ. پوشتا, پويىز, ۇستەل, جورنال, ت. ب. ءۇشىنشى پرينتسيپ بويىنشا قابىلدانعان تەرميندەر. سوڭعى پرينتسيپ قازىرگى كەزدە اسا ماڭىزدى ورىنعا يە, كوپ قيىنشىلىق تا وسى تۇستان كورىنىپ وتىر. سىرتتان ەنگەن سوزدەردىڭ سانى مەن ولاردىڭ يگەرىلۋ كورسەتكىشتەرىنىڭ ارا سالماعى الىس, ويتكەنى ونى يگەرۋدىڭ تەتىكتەرى قازاق ءتىلىنىڭ ەملە ەرەجەسىندە ءالى بەلگىلەنبەگەن. سول سەبەپتى جاڭا سوزدەردى كوپ جاعدايدا ءبىزدىڭ سوزدىك قورىمىزدىڭ «دونورى» ەسەپتەلەتىن ورىس ءتىلىنىڭ زاڭدارىنا باعىندىرىلعان فورمادا قابىلداپ كەلەمىز. دىبىستىق تۇلعاسىندا وزگەرىس بولعاندىقتان, بۇل سوزدەر تۇپنۇسقا دا ەمەس, قازاق ءتىلىنىڭ دە ەمەس, ورىس ءتىلىنىڭ ەلەمەنتى رەتىندە كورىنەتىن شىندىق.
ۇلتتىق بولمىستىڭ اۋىر جۇگىن ارقالاعان ءتىلدىڭ ەرەكشە قاسيەتى – جۇك ارتقان سايىن تىڭايادى, قولدانىسقا تۇسكەن سايىن جاسارادى, جاڭعىرادى. ونى اسىل تۇيگەن تۇيىنشەكتەي ساقتاپ, ساندىققا سالىپ قويۋعا بولمايدى. ءتىل حالىقپەن بىرگە جاسايدى, ونىڭ ءومىرى مەن تۇرمىسىندا كەزدەسەتىن ءاربىر زاتتى اتاپ ءبىلدىرىپ, جۇرەگىنە سەزىم بولىپ قۇيىلىپ, الۋان ءتۇرلى كوڭىل كۇيگە بولەيدى. سوندىقتان «رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ» نەگىزگى تالاپتارىنىڭ ءبىرى ءتىل قولدانىسىنا بارىنشا جان ءبىتىرۋ بولۋى ءتيىس. دامىعان تىلدەردىڭ باي بولۋ سەبەبى دە ول تىلدە سويلەيتىن حالىقتار سانىنىڭ كوپتىگىنەن. مىسالى, «ethnologue» سايتىنىڭ 2019 جىلى 20 اقپانداعى مالىمەتى بويىنشا قىتاي تىلىندە 1296461000-1311000000 ارالىعىندا, 39 ەلدە; يسپان تىلىندە 460000000 ادام, 31 ەلدە; اعىلشىن تىلىندە 379000000 ادام, 137 ەلدە; حيندي تىلىندە 341000000 ادام, 4 ەلدە; اراب تىلىندە 313177600-319000000 ادام, 59 ەلدە سويلەيدى ەكەن. الەمنىڭ دامىعان الدىڭعى قاتارداعى بەس تىلىندە سويلەيتىن حالىقتىڭ سانى مەن ول تىلدەردىڭ الەمگە تارالۋ كورسەتكىشتەرى كوپ نارسەدەن حابار بەرسە كەرەك.
«رۋحاني جاڭعىرۋ» يدەياسىنىڭ نەگىزگى تۇعىرى – تۋعان ءتىل. ويتكەنى رۋحاني سالالاردىڭ ارقايسىسىنا ءتان تەرميندەر مەن ۇعىم-تۇسىنىكتەر تۋعان تىلىندە عانا ىشكى بولمىسىن اشىپ, ايعاقتاي الادى. اۋدارما ءتىل ونەر نەمەسە عىلىمي تۋىندى تۋرالى جالپى اقپاراتتار بەرگەنمەن, ونىڭ ىشكى تابيعاتىنا ۇڭىلۋگە قاۋقارسىز. قازاق ءتىلىنىڭ سوزدىك قورىنداعى ءاربىر كونەرگەن ءسوزدىڭ ارتىندا ۇلتتىق ساناعا جات بولا باستاعان ءتول ۇعىم-تۇسىنىكتەر تۇر. ولاردى تىلدەن مۇلدە الاستاۋعا بولمايدى, كەرىسىنشە, ءار قىرىنداعى ۇقساستىقتارى نەگىزىندە جاڭا زاماننىڭ قاجەتىنە جاراتىلۋى ءتيىس. ۇلتتىق رۋح ءتول سوزدەر ارقىلى كەمەلدەنەدى, نىعايادى, جاڭا زاماندا ءوزى بولىپ جاڭعىرادى. ۇلى ابايدىڭ «مەنى» – ۇلتتىڭ رۋحى مەن ءتىلى. ونىڭ ماڭگى ولمەۋىن تىلەسەك, ءوز زامانىمىز الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگىمىزگە مۇقيات بولۋعا ءتيىسپىز. سوندا بىزگە دەيىن بولعان رۋحاني جاڭعىرۋ بىزدەن كەيىن دە جالعاسىن تابادى.
بەكجان ابدۋاليۇلى,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
پروفەسسورى, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
