تاياۋدا ورتالىق باسىلىمداردىڭ بىرىنەن مىناداي ءبىر اقپاراتقا كەزىكتىم. ەكى ءجۇز جىلدىق تاريحى بار اقش كونستيتۋتسياسىنىڭ قولمەن جازىلعان نۇسقاسى ءار قالادا 1952 جىلعا دەيىن ساقتالىپ كەلگەن ەكەن. قولجازبانى دايىنداعان پەنسيلۆان باس اسسامبلەياسىنىڭ قاتارداعى قىزمەتكەرى دجەيكوب شاللۋسقا بار جوعى 30 دوللار كولەمىندە سىياقى بەرىلگەن كورىنەدى. بۇل قۇجات ءسال كەيىن ۆاشينگتونداعى ۇلتتىق مۇراعاتقا تاپسىرىلىپ, مۇقيات قاداعالاۋعا الىنعان.
ءجاي كۇندەرى قولجازبانىڭ ءبىرىنشى جانە ءتورتىنشى بەتتەرى وق وتپەيتىن ارناۋلى شىنى قوراپقا سالىنىپ, كوپشىلىكتىڭ نازارىنا شىعارىلىپ وتىرادى. قاعازدىڭ ساپاسىن ساقتاۋ ءۇشىن قوراپشا ءىشى گەلي جانە سۋ بۋىمەن تولتىرىلعان. تۇندە قاعاز بەتتەرى جەراستى قويماسىنا ءتۇسىرىلىپ, ولاردى اتوم جارىلىسىنا توتەپ بەرە الاتىنداي شامادا جاسالىنعان بەس توننالىق ەسىكتىڭ ارعى جاعىندا ساقتايدى. كونستيتۋتسيانىڭ تولىق ماتىنىمەن ءدۇيىم ەل تەك جىلىنا ءبىر رەت, 17 قىركۇيەكتە, ياعني, وسىناۋ قۇجاتتى قۇراستىرۋشىلاردىڭ قول قويعان كۇنىنە وراي تانىسا الادى.
ارينە, ءبىز ءوز كونستيتۋتسيامىزعا مۇنداي جورالعى جاساپ وتىرعانىمىز جوق. الايدا, بۇل قازاقستاندىقتار ەلدىڭ اتا زاڭىنا قۇرمەتپەن قارامايدى دەگەندى استە بىلدىرمەيدى. حالىقارالىق «الاش» ادەبي سىيلىعىنىڭ يەگەرى ورازاقىن اسقاردىڭ «اتا زاڭىم» اتتى ولەڭىنىڭ مىنا ءبىر شۋماعىندا ايتىلعانداي:
«الەمگە ەل پەيىلىن تانىستىرعان,
زاڭىم – ەڭ ادامگەرشىل,
حالىقشىل زاڭ.
ءتىلىم تۇر وندا ايتىستا ءادىل جەڭىپ,
مارتەبە مەملەكەتتىك الىپ تىنعان.
قورعالار ەلىم تۇتاس, جەرىم ءبۇتىن,
قول سۇعىپ ەشكىم سىرتتان
ايتپاس ۇكىم.
زاڭدا ايقىن مىندەتتەرىم,
قۇقىقتارىم,
اقتايتىن ەل ءۇمىتىن, انا ءسۇتىن».
سايىپ كەلگەندە, 1995 جىلى قابىلدانعان ەلىمىزدىڭ ەڭ باستى قۇجاتى قازاقستاننىڭ سان عاسىرلىق تاريحىندا جاڭاشا ءبىر دامۋ ساتىسىنا كوتەرىلۋىنىڭ ايرىقشا دا ايتۋلى ۋاقيعاسى بولدى. مەملەكەت پەن جەكە ادام مۇددەلەرىن بارىنشا جاقىنداتاتىن, بىرىكتىرەتىن دەموكراتيالىق, زايىرلى, قۇقىقتىق, الەۋمەتتىك ەرىكتى قوعام قۇرۋعا تولىقتاي جول اشىلدى. ەكونوميكادا نارىقتىق قارىم-قاتىناستاردى, ساياساتتا ساياسي-يدەولوگيالىق سان الۋاندىلىقتى ورنىقتىرۋعا مۇمكىندىك تۋدى. مەملەكەتتىڭ نەگىزگى ءارى بىردەن ءبىر قۇندىلىعى رەتىندە ادام, ونىڭ ءومىرى, قۇقى مەن بوستاندىعى قۇقىقتىق تۇرعىدان تولىق مويىندالدى.
ەڭ ماڭىزدىسى, كونستيتۋتسيا بەلگىلەنگەن ماقساتتاردىڭ كوپشىلىگىنە بۇگىندەرى قازاقستان قول جەتكىزىپ وتىر. ايتالىق, زايىرلى مەملەكەت ۇستانىمىن بەرىك ۇستانعان قازاقستاندا ءدىن مەملەكەتتەن بولەكتەنگەنىمەن, قوعامدىق قارىم-قاتىناستاردى رەتتەۋدە ۇلتتىق ىزگىلىكتەرمەن, داستۇرلەرمەن جانە زاڭدىلىقتارمەن قاتار ءدىني قۇندىلىقتار دا ماڭىزدى ورىن الادى. قازىر ەلىمىزدە 130 ەتنوس وكىلدەرى مەن 17 كونفەسسيا بەيبىت قاتار ءومىر سۇرۋدە. وسىنداي ىمىرا-بىرلىكتىڭ, العاۋسىز تىرلىكتىڭ ارقاسىندا قازاقستاندا بەيبىتشىلىك پەن تاعاتتىلىق نىق ورنىعىپ, ەكونوميكا سالاسىندا الەم تاڭعالارلىق وڭ وزگەرىستەر ورىن الۋدا. ناقتىراق ايتساق, تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى كەزىككەن قيىندىقتاردى ابىرويمەن ەڭسەرە الدىق. ءبىز وڭتۇستىك-شىعىس ازيا داعدارىسىنان جانە سوڭعى الەمدىك داعدارىستان شالدىقپاي وتتىك. قارجىلىق داعدارىس بەلەڭ العانىنا قاراماستان, سوڭعى ءۇش جىلدا زەينەتاقىنى ەكى ەسەدەي وسىردىك.
بارىمىزگە بەلگىلى, قازىر باتىس ەلدەرىنىڭ كەيبىر مەملەكەتتەرىندە دەفولت قىسپاققا الىپ, ەڭبەكاقى مەن زەينەتاقى ازايۋدا, زاۋىتتار ءوندىرىسى توقتاپ, كاسىپورىندار جابىلۋدا. ال, قازاقستاندا 2010 جىلدان بەرى ۇدەمەلى يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلىپ كەلەدى. وسى جىلدارى 672 نىسان پايدالانۋعا بەرىلىپ, 69 مىڭ جۇمىس ورنى قۇرىلدى. بۇل ءۇردىس ەندى يندۋستريالاندىرۋدىڭ ەكىنشى كەزەڭىندە, ياعني, 2015-2019 جىلدارى ءوز جالعاسىن تابادى.
جالپى, ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىمىزدى ساۋاتتى جۇرگىزە كەلە, «قازاق» دەگەن ۇلتتى, «قازاقستان» اتتى جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەتتى دۇنيە جۇزىنە پاش ەتىپ, كۇللى الەمگە تانىتا بىلدىك. سونىڭ ناتيجەسىندە الپاۋىت مەملەكەتتەر قازاقستاندى پوستكەڭەستىك اۋماقتا ءبىرىنشى بولىپ نارىقتىق ەكونوميكاسى بار مەملەكەت رەتىندە مويىنداۋمەن قاتار ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىنە, شەكاراسىنىڭ تۇتاستىعىنا, بەيبىتشىلىگىنە كەپىلدىك بەرەتىن قۇجاتقا قول قويدى. مۇنان سوڭ قازاقستان قازبا جانە باسقا بايلىقتاردى ەكسپورتتاۋعا حالىقارالىق دەڭگەيدە شەك قوياتىن «دجەكسون-ۆەنس» قارا تىزىمىنەن سىزىلدى دا, ءوزىنىڭ الەمدىك رىنوكقا كەدەرگىسىز شىعۋىنا مۇمكىندىك الدى.
قازاق ەلى بۇگىنگى تاڭدا الەمدىك نارىقتا بيداي ساتۋمەن اتتارى شىققان التىلىققا كىرەدى, ال ۇن ەكسپورتتاۋدان ءۇش جىل قاتارىنان الدىنا جان سالماي كەلەدى. ماسەلەن, دۇنيەجۇزىلىك نارىقتاعى ۇن ەكسپورتىنىڭ ءبىر جىلدىق كولەمى 11,5 ملن توننا بولسا, وسىنىڭ 19 پايىزى ءبىزدىڭ ەلدىڭ ۇلەسىندە. ال, ىشكى نارىقتاعى ءوزىمىزدىڭ جىلدىق تۇتىنىمىمىز 2,681 ملن تونناعا پارا-پار. ياعني, بۇل جىلىنا ءار قازاقستاندىققا 167 كەلى ۇن ءونىمدەرىنەن كەلەدى دەگەن ءسوز.
ءسوز جوق, كەز كەلگەن قوعامداعى سياقتى ءبىزدىڭ جاس مەملەكەتىمىزدە دە ءوز شەشىمىن كۇتىپ جاتقان وزەكتى ماسەلەلەر جەتكىلىكتى. جۇمىسسىزدىقپەن كۇرەسۋ, ينفلياتسيانى تەجەۋ, ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ, شيكىزاتتان گورى قايتا وڭدەۋگە دەن قويا وتىرىپ, وتاندىق باسەكەلەستىكتى كۇشەيتۋ, تاريفتەردى رەتتەپ, باعانىڭ شەكتەن تىس ءوسىپ كەتۋىنە توسقاۋىل قويۋ – سولاردىڭ ءبىر پاراسى عانا. سونىمەن قاتار, قوعامداعى ورىن الىپ وتىرعان جەمقورلىق, پاراقورلىق, جاعىمپازدىق, كوزبوياۋشىلىق, تامىر-تانىستىق ءتارىزدى كەسەلدەردى تۇبەگەيلى جويۋ دا بۇگىنگى كۇن تارتىبىندەگى ءمىندەتتەردىڭ ءبىرى. وسى ورايدا, كەمشىلىكتەرىمىزدى تەرمەلەپ, ءبىر-بىرىمىزگە ءتۇرلى ايىپتار تاعىپ, ءىستىڭ بايىبىنا بارماي قىزبالىققا سالىناتىنىمىز جاسىرىن ەمەس. ءيا, وسىنداي شىعاشاپ سەزىمگە بوي الدىراتىنداردىڭ دا تۋعان ەل بولاشاعىنا, بالالارىنىڭ ەرتەڭىنە شىن جۇرەكتەرىمەن الاڭدايتىندىقتارى تۇسىنىكتى ءجايت. دەگەنمەن, تۋىنداعان ماسەلە دابىرامەن ەمەس, سابىرمەن, تەك زاڭدىلىق شەڭبەرىندە شەشىلۋى ءتيىس. ەڭ مادەنيەتتى قوعام – زاڭمەن ءومىر سۇرەتىن قوعام دەسەك, ەممانۋيل كانتتىڭ «مەملەكەت دەگەنىمىز – قۇقىققا باعىنعان ادامدار ۇيىمى» دەگەن ءسوزى ويعا ورالادى. ەندەشە, قۇقىقتىق ءتاربيەنىڭ كۇشەيتىلۋى قاجەت.
نەگە امەريكاندىقتار ءوز ەلىنىڭ نەگىزگى زاڭىنا اسا ىجداعاتتىلىقپەن ءارى ماقتانىشپەن قارايدى؟ سەبەبى, ءسابي تۋعاننان باستاپ وتباسىندا, بالاباقشادا, مەكتەپتە ونىڭ بويىنا قۇقىقتىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ باستى مىندەت بولىپ سانالادى. امەريكاندىق فيلمدەردە: «ءسىز ادۆوكات شاقىرۋعا قۇقىلىسىز, ەش نارسە ايتپاۋعا قۇقىلىسىز. ءار ايتقان ءسوزىڭىز وزىڭىزگە قارسى قولدانىلۋى ءمۇمكىن…» دەگەن سوزدەردىڭ ايتىلاتىنى اركىمگە ەتەنە تانىس. نەگىزگى زاڭ ولاردا اقش مەملەكەتىنىڭ قارقىندى دامۋىنىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى رەتىندە دارىپتەلەدى. ال, امەريكان ازاماتتىعىن الار تۇستا: «ءسىز امەريكا كونستيتۋتسياسىنا سەنەسىز بە؟» دەگەن سۇراق قويىلادى. ياعني, كونستيتۋتسيا امەريكادا قۇددى ءبىر ەكىنشى «ءىنجىل» ءتارىزدى باعالانادى. ولاي بولسا, بىزدەر دە ءاربىر قيمىلىمىزدى كونستيتۋتسيا تالاپتارى شەڭبەرىندە جۇزەگە اسىرا وتىرىپ, زاڭدىلىقتارى مۇلتىكسىز ساقتالاتىن قۇقىقتىق مەملەكەتتى ورناتۋعا اتسالىسۋىمىز قاجەت. سوندا عانا بىزدەر اتا زاڭىمىزدا بەلگىلەنگەن بيىك مەجەلەردى باعىندىرا الامىز.
ەڭ اسىل مۇراتىمىز ەڭسەلى ەل بولۋ ەدى. كەيىنگى ەكى عاسىر ىشىندە عانا قازاقتىڭ ءوز بوستاندىعى جولىندا ەكى جۇزدەن استام ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسكە شىققانى سونىڭ دالەلى. مۇنان 23 جىل بۇرىن قازاق جەرىندە اتقان تاۋەلسىزدىك تاڭى التاي مەن اتىراۋ جانە بايتاق سارىارقا اراسىن الىپ جاتقان دارحان دالانىڭ ءتوسىن قانىمەن, تەرىمەن سۋارعان اتا-بابامىزدىڭ قاسيەتتى كۇرەسىنىڭ زاڭدى جەمىسى, ناقتى ءناتيجەسى ەمەس پە؟ سوندىقتان دا تاۋەلسىزدىكتىڭ بارىمىزگە ارتار ءمىندەتى مول. ەندى ەڭسەلى ەل بولۋدىڭ جولىنا شىنداپ ءتۇسۋىمىز كەرەك. اۋلەتىمىزدىڭ اسۋى دا, ءداۋلەتىمىزدىڭ تاسۋى دا ءوز قولىمىزدا. وعان اتا زاڭىمىز كەپىل.
كەنجەبولات جولدىباي,
ساياساتتانۋشى
