ۇلتتىق قوردىڭ اقشاسى قايدا جۇمسالىپ جاتىر؟

شىنىن ايتقاندا, وسىنداي ساۋال ءبارىمىزدى الاڭداتادى. جىل سايىن ۇكىمەت رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ «جىرتىعىن» جاماۋعا ۇلتتىق قوردان قىرۋار قاراجات الادى. بۇل اقشانىڭ كولەمىن «ازايتامىز» دەگەنى قۇر ءسوز جۇزىندە قالادى. داعدارىس دەندەگەن جىلدارى مەملەكەت ۇلتتىق قوردىڭ ەسەبىنەن بانكتەردى, تۇرعىن ءۇي نارىعىن, ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ ءتۇرلى سالالارىن «ساۋىقتىرۋعا» اقشا ءبولدى. بۇگىنگى تاڭدا الەۋمەتتىك سالاعا جۇمسالاتىن شىعىنداردى ۇلتتىق قوردىڭ اقشاسىمەن جاۋىپ وتىرمىز. ال قۇزىرلى مەملەكەتتىك ورگاندار قوعامعا جاس ۇرپاقتىڭ كەلەشەگى ءۇشىن جينالعان قاراجاتتىڭ ناقتى قايدا جۇمسالىپ جاتقانىن اشىق ايتپايدى.

قوردا قانشا قاراجات بار؟

2001 جىلى ۇلتتىق قوردا 1 ملرد اقش دوللارى كولەمىندە عانا اقشا بولعانىن بىلەمىز. ال 2014 جىلى تامىز ايىندا ونىڭ كولەمى 77, 2 ملرد اقش دوللارىنا جەتتى. بىراق… بۇدان كەيىنگى جىلداردا قوردىڭ اقشاسى ازايا باستادى. ۇلتتىق بانكتىڭ ەسەبى بويىنشا, سوڭعى توعىز جىلدا بۇل قاراجات 23 ملرد دوللارعا كەمىگەن. ياعني, ۇكىمەت ۇلتتىق قوردىڭ اقشاسىنا وڭدى-سولدى قول سالعانى انىق. ال ينۆەستيتسيالىق كىرىس بار-جوعى 8 ملرد اقش دوللارىن قۇرادى.

15 قاراشادا ۇكىمەت وتىرىسىندا بايانداما جاساعان ۇلتتىق بانك توراعاسىنىڭ ورىنباسارى دانيار ۆاگاپوۆ ۇلتتىق قوردىڭ اكتيۆتەرى 2023 جىلدىڭ باسىنا بەرى 1,1 پايىزعا ءوسىپ, 56,2 ملرد اقش دوللارىن قۇراعانىن مالىمدەدى. 1,1 پايىزدىق ءوسىم 3,3 پايىزدىق (1,83 ملرد اقش دوللارى) ينۆەستيتسيالىق كىرىس ەسەبىنەن قالىپتاسقان. ەندى وسى جەردى مىناداي تسيفر­لاردى سالىستىرىپ كورەيىك. بيىل ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىندا ۇلتتىق قوردا 58,7 ملرد دوللار بولسا, ال قاراشانىڭ سوڭىندا ول 56,2 ملرد دوللارعا كەمىگەن. ياعني, 7 ايدا 2,5 ملرد دوللار جۇمسالىپ كەتكەن.

قاراجات قالاي جينالادى جانە جۇمسالادى؟

قارجى مينيسترلىگى جۋىردا ۇلتتىق قورعا جينالاتىن جانە ودان جۇمسالاتىن اقشانىڭ اشىق ەسەبىن جاريالادى. قۇزىر­لى ۆەدومستۆونىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك, 2023 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىنە دەيىنگى احۋال بويىنشا ۇلتتىق قور اكتيۆتەرى 28 ترلن تەڭگەنى قۇراعان. بۇل كورسەتكىش جىل باسىنان بەرى اكتيۆتەر ءوسىمى نەبارى 1,19 ترلن تەڭگەگە ۇلعايعانىن دالەلدەيدى. ۇلتتىق قورعا اقشا نەگىزىنەن, مۇناي سەكتورىنداعى تىكەلەي سالىق ەسەبىنەن تۇسەدى. سونداي-اق مەملەكەت مەنشىگىن جەكەشەلەندىرۋ, ۇلتتىق باسقارۋشى كومپانيالار اكتيۆتەرىن باسەكەلەستىك ورتاعا بەرۋدەن جانە تاعى باسقا قاراجات كوزدەرىنەن جينالادى. قۇزىرلى مينيسترلىك مالىمەتى بويىنشا, سوڭعى 8 ايدا ۇلتتىق قورعا مۇناي سەكتورىنان تىكەلەي سالىق تۇرىندە 3,24 ترلن تەڭگە تۇسكەن. بۇل كورسەتكىش 2022 جىلدىڭ 8 ايىنداعى تۇسىمنەن 29 پايىزعا كەم. سونىمەن قاتار, مۇناي سەكتورىنداعى ۇيىمدارعا ايىپپۇل, ءوسىمپۇل, سانكتسيالار مەن الىمدار سالىنعان كەزدە دە جينالعان قاراجات ۇلتتىق قورعا اۋدارىلادى. 8 ايدا مۇنداي وپەراتسيالاردان 2,4 ملرد تەڭگە ءتۇسىپتى, بۇل كورسەتكىش 2022 جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرساق, 200 ملن تەڭگەگە از.

رەسپۋبليكالىق مەنشىكتى جە­كەشەلەندىرۋدەن ۇلتتىق قورعا تۇسكەن قارجىنىڭ كولەمى – 754, 6 ملن تەڭگە. جەر ۋچاسكەلەرىن اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنا ساتۋدان 37,9 مىڭ تەڭگە تۇسكەن. ۇلتتىق قوردى باسقارۋداعى ينۆەستيتسيالىق كىرىستەر تۇرىندەگى تۇسىمدەر كولەمى 838,7 ملرد تەڭگەنى قۇراعان. بۇل كورسەتكىش وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرساق, 203,8 ملرد تەڭگەگە ارتىق. بۇدان بولەك, ەلىمىزدىڭ زاڭناماسىمەن تىيىم سالىنباعان تۇسىمدەر مەن كىرىستەر كولەمى 16 ملن تەڭگەنى قۇراعان. ياعني, وسىلاردىڭ بارلىعىن بىرگە ەسەپتەگەندە 2023 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندەگى جاعداي بويىنشا ۇلتتىق قورعا 4,1 ترلن تەڭگە جينالىپتى.

2023 جىلدىڭ 8 ايىندا ۇلتتىق قوردىڭ قاراجاتىنان ۇكىمەت 2,9 ترلن تەڭگە (2022 جىلى 3,35 ترلن تەڭگە) جۇمساعان. سونىڭ ىشىندە, كەپىلدىك بەرىلگەن ترانسفەرتتەر تۇرىندە 1,59 ترلن تەڭگە; ماقساتتى ترانسفەرتتەر تۇرىندە – 1,29 ترلن تەڭگە; قوردى باسقارۋمەن بايلانىستى شىعىنداردى جابۋعا 38 ملرد تەڭگە جۇمسالعان.

7 جىلدا 100 ملرد دوللارعا جەتەمىز بە؟

مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇلتتىق قورداعى قاراجاتتى 2030 جىلى 100 ملرد دوللارعا جەتكىزۋ مىندەتىن قويدى. بىراق قارجىگەر-ساراپشىلار, اۋديتور-دەپۋتاتتار ۇكىمەتتىڭ ول مەجەگە قول جەتكىزەتىنىنە كۇماندانادى. قارجىگەر راسۋل رىسمامبەتوۆ ۇلتتىق بانكتىڭ 100 ملرد دوللارعا قاتىستى تۇجىرىمداماسىن «ناعىز ۋتوپيا» دەپ اتاپ, سىنعا الدى. «ويتكەنى سەبەبى 7-8 جىل بىلاي تۇرسىن, 1 جىلدان كەيىن نە بولاتىنىن, جاعداي قالاي وزگەرەتىنىن ەشكىم ناقتى بىلمەيدى. ۇلتتىق بانك پەن ۇكىمەت 100 ملرد دوللاردى قالاي جينايدى؟ بالكىم, ءبىر وتە باي ادام ءوزىنىڭ اقشاسىن ۇلتتىق قورعا بەرەر. بىراق 20 ملن ادامنىڭ جارتىسى كەدەيلىك شەگىندە ءومىر سۇرەتىن ەلدە مۇنداي نارسە مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان مۇناي باعاسى مەن ءار توقسانداعى قارجىلىق وپەراتسيالارعا دالمە-ءدال ەسەپ كەرەك. وكىنىشكە قاراي, ونداي ەسەپ جاساي المايدى» دەيدى قارجىگەر.

2024 جىلى 1 قاڭتاردا زاڭدى كۇشىنە ەنەتىن زاڭعا سايكەس, ۇلتتىق قوردىڭ ينۆەس­تيتسيالىق كىرىسىنىڭ 50 پايىزى 18 جاسقا تولماعان ەلىمىزدەگى بالالارعا تەڭدەي بولىنەدى. قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا بۇل جاستاعى 7 ملن-عا جۋىق بالا بار

قارجىلىق ساراپشى اندرەي ماسلوۆ بۇل مەجەگە جەتۋ كوپتەگەن فاكتورلارعا بايلانىس­تى ەكەنىن ايتادى. ول رەسەي – ۋكراينا جانجالى جاھاندىق داعدارىس سياقتى اياقتالىپ, كاپيتال نارىقتارىنىڭ ءوسىمى ايتارلىقتاي دەڭگەيگە جەتكەن كەزدە ۇلتتىق قورداعى قاراجات تا 100 ملرد دوللارعا جەتەدى دەگەن پىكىردە. «مەنىڭشە, بۇل اتالعان فاكتورلاردى ەسكەرمەي 100 ملرد-تىق مەجەگە جەتەمىز دەۋ قيىن. 8 جىلدا اكتيۆتەردىڭ ءوسىمى شامامەن 4-5 پايىزدى قۇراسا, ۇلتتىق قوردىڭ اقشاسى 80-90 ملرد دوللارعا جاقىنداۋى مۇمكىن. بۇل جەردەگى ماسەلە قانداي اكتيۆتەر تاڭداپ الىنادى جانە ونىڭ تابىستىلىعى قانداي دەگەنگە بايلانىستى. جوعارى ءوسىم بولۋى ءۇشىن بارىنشا تاۋەكەلشىل اكتيۆتەر كەرەك. ولاردى مەملەكەت ينۆەس­تيتسيا رەتىندە سالا المايدى. ەسكەرەتىن نارسە, داعدارىس پەن تۇراقسىزدىق كەزەڭىندە تابىسى تومەن اكتيۆتەردىڭ وزىنە قاۋىپ تونەدى» دەيدى ول.

ۇلتتىق ەكونوميكا ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ازامات امرين ۇلتتىق قوردىڭ تۇراقتىلىعىن نىعايتۋعا باعىتتالعان ءىس-شارالار 7 جىلدا ءوزىنىڭ ناتيجەسىن بەرەتىنىنە سەنىمدى. «2021 جىلى ءبىز تىكەلەي تسيكلدىق ەكى ەرەجە ەنگىزدىك. سونىڭ ءبىرى, كەپىلدىك بەرىلگەن ترانسفەرت كولەمى تۇسىمدەردەن كوپ بولماۋى ءتيىس. قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرەتىن بولساق, قارجىنى ءبولۋ ەرەجەسى وزگەرەدى. سوڭعى 15 جىلداعى توقسان سايىنعى ورتاشا باعا ەسەپكە الىنادى. جوعارى 15 پايىزى مەن تومەنگى 15 پايىزى قىرشىلىپ, ورتاشا ءبىر باعا شىعارىلادى. 2024 جىلعى وسىنداي باعا – 42,3 دوللار. ەگەر ءبىز بيۋدجەتتە 85 دوللار دەپ بولجايتىن بولساق, وندا 42,3 دوللارعا دەيىنگى قاراجاتتىڭ ءبارى كەپىلدىك بەرىلگەن ترانسفەرتكە اۋدارىلادى. وسى باعادان جوعارىنىڭ ءبارى ۇلتتىق قوردا قالادى. وسىلايشا, ۇلتتىق قوردىڭ جيناقتاعىش قىزمەتى كۇشەيە تۇسەدى. بۇدان بولەك, ترانسفەتتەر كولەمى جىل سايىن قىسقارىپ كەلەدى. ەگەر مۇناي سەكتورىنان تۇسەتىن سالىقتاردى بىرىكتىرىپ, بۇگىنگى تاڭداعى 60 ملرد دوللارعا قوسساق, وندا 2028 جىلعا قاراي ۇلتتىق قوردا 93 ملرد دوللار اقشا جينالادى» دەيدى ول.

قول سۇعۋدى توقتاتۋ كەرەك

بيىل الەمدىك نارىقتاعى مۇناي باعاسى ايتارلىقتاي تومەندەپ, ۇلتتىق قورعا از اقشا ءتۇستى. ال ۇكىمەت بيۋدجەتتىڭ شىعىستارىن ۇزدىكسىز كوتەرىپ,  ونىمەن قويماي شىعىنداردىڭ بارلىعىن جابۋ ءۇشىن ۇلتتىق قوردان ترانسفەرت تارتۋعا دانىگىپ العان. وتكەن جىلعى پروفيتسيتپەن سالىستىرعاندا, قازىر مۇنايسىز تاپشىلىق كولەمى بىردەن 60 پايىزعا ءوسىپ وتىر.

جاقىندا ءماجىلىس دەپۋتاتى نۇرتاي سابيليانوۆ تا ۇلتتىق قوردىڭ اقشاسىنىڭ جىل سايىن ازايىپ بارا جاتقانىنا الاڭداپ, ۇكىمەتكە باتىل ساۋالدار جولدادى. حالىق قالاۋلىسى ۇلتتىق قوردان بولاشاقتا قاراجات الۋدى توقتاتۋىمىز كەرەك جانە ونىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋىمىز كەرەك دەپ سانايدى. «ۇلتتىق قور – حالىق جانە بولاشاق ۇرپاققا قىزمەت ەتەتىن قور. پرەزيدەنت ۇلتتىق قورداعى قاراجاتتى 2030 جىلعا قاراي 100 ملرد دوللارعا جەتكىزۋ مىندەتىن قويىپ وتىر. الايدا 2021 جىلدىڭ باسىندا ۇلتتىق قورداعى قاراجات 67 ملرد بولاتىن بولسا, قازىر ول بار-جوعى 60 ملرد بولىپ وتىر. قوردىڭ قاراجاتى ازايعان» دەدى دەپۋتات ءماجىلىستىڭ وتىرىسىندا.

2024 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ ۇلتتىق قوردىڭ ينۆەستيتسيالىق تابىسىنان بالالارعا قاراجات اۋدارىلا باستايتىنىن ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ەسىنە سالعان ن.سابيليانوۆ قاراجاتتى باسقارا الماعان ۇكىمەتتەگى شەنەۋنىكتەردى سىنعا الدى. «بۇعان قاتىستى پارلامەنت ءتيىستى زاڭ قابىلدادى. سوندىقتان دا حالىقتىڭ ۇلتتىق قورعا دەگەن, ونىڭ قاراجاتىنا دەگەن نازارى ەرەكشە بولادى. ويتكەنى ءار اتا-­انا ءوز بالالارىنا ۇلتتىق قوردان قانشا اقشا ءتۇستى دەپ كۇتەتىنى انىق. تيىمدىلىك دەمەكشى, بۇل ۇلتتىق قوردى پايدالانۋ بىزدە ءتيىمسىز. 2022 جىلدىڭ وزىندە 1 ترلن 300 ملرد-تان اسا شىعىنعا باتىپتى. ەندى دايىن قاراجاتتى باسقارا الماۋ دا دۇرىس ەمەس قوي. ال ەندى وسى زاڭ جوباسىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ تاپشىلىعىن جابۋ ءۇشىن ىستەپ وتىرمىز. رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ تاپشىلىعى ەكونوميكانى دامىتۋ ارقىلى جابىلۋى كەرەك. وسى ماسەلەنى تۇپكىلىكتى شەشۋ ءۇشىن ۇكىمەت قانداي ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرادى؟» دەپ سۇرادى دەپۋتات ۇكىمەت باسشىسىنان نۇرتاي سابيليانوۆ.

پرەمەر-مينيستر ءاليحان سمايىلوۆ ۇلتتىق قوردان تارتىلاتىن ترانسفەرتتەر, نىسانالى قاراجات جىلدان جىلعا تومەندەيدى دەگەن قۇرعاق ۋادەسىن بەردى. ونىڭ ايتۋىنشا, 2024 جىلى ۇلتتىق قوردان تارتىلاتىن نىسانالى ترانسفەرتتەردىڭ كولەمى 1,6 ترلن تەڭگەنى قۇرايدى. ولار الەۋمەتتىك ماڭىزى بار جانە ستراتەگيالىق ينفراقۇرىلىمداعى جوبالاردى قارجىلاندىرۋعا باعىتتالعان. «الداعى جىلدارى ۇلتتىق قوردان تارتىلاتىن ترانسفەرتتەر, نىسانالى قاراجات ازايادى. ونىڭ ورنىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتىڭ ءوز كىرىستەرىمەن تولتىرامىز. ول ءۇشىن ءبىز ەڭ اۋەلى ءتيىستى ينۆەستيتسيالار تارتىپ, ناقتى سەكتوردى قارجىلاندىرۋ ماسەلەلەرىن شەشەمىز. قازىرگى تاڭدا 32 ترلن تەڭگەنى قۇرايتىن 970 ءىرى ينۆەستيتسيالىق جوبانى ىسكە اسىرۋدامىز. ولار 500 ملن تەڭگەدەن اساتىن شيكىزاتتىق ەمەس سەكتورداعى جوبالار, سونىڭ 400-ءى 4,6 ترلن تەڭگەگە كەلەسى جىلى ىسكە اسىرىلادى» دەپ جاۋاپ بەردى پرەمەر-مينيستر.

ءار بالا قانشا اقشا الادى؟

2024 جىلى 18 جاسقا تولاتىن قازاقستاندىقتار دا «ۇلتتىق قور – بالالارعا» جوباسى اياسىندا 1 اقپاننان كەيىن جينالعان اقشاسىن الادى. قارجى ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى داۋرەن تەمىربەكوۆ 1 جاستان 17 جاسقا دەيىنگى ءار بالاعا بىردەي سوما اۋدارىلاتىنىن ءمالىم ەتتى. بالانىڭ اتا-اناسى اقشانى بجزق جانە eGov-تاعى جەكە كابينەتى ارقىلى تەكسەرە الادى. ەندى ءار بالاعا قانشا اقشا تولەنەدى دەگەنگە كەلەيىك. قۇزىرلى مينيسترلىك وكىلى تۇسىندىرگەندەي, ءار بالا 3,5 مىڭ اقش دوللارى كولەمىندە الۋى ءتيىس. الايدا 18 جىلدان كەيىن ءدال وسى سومانى الادى دەپ تاپ باسىپ ايتۋ قيىن. بۇل سوما بۇدان بىرنەشە ەسەگە كوپ بولۋى مۇمكىن. د.تەمىربەكوۆ ول اقشا ءار بالانىڭ شوتىنان شەشىلىپ الىنعانعا دەيىن ۇلتتىق قوردا دوللارمەن ساقتالاتىنىن ءمالىم ەتتى. سەبەبى دوللار – ينۆەستيتسيا جاساۋعا, سونىڭ ناتيجەسىندە جىل سايىن ۇلتتىق قورعا پايداسىن تيگىزۋگە وتە قولايلى ءارى قۇندى ۆاليۋتا.

«بۇل اقشا «ءتىرى جۇك» بولىپ ول جەردە جاي جاتپايدى. كەلەسى جىلى اۋدارىلاتىن قاراجاتتىڭ بارلىعى ينۆەستيتسيالاۋعا جۇمسالادى. ولارعا دا ينۆەستيتسيالىق كىرىس ەسەپتەلەدى. جانە ولار ۇنەمى اقش دوللارىمەن ساقتالادى. ۇلتتىق قورداعى اقشا ءار بالا 18 جاسقا تولعاندا ارنايى جەكە شوتىنا تەڭگەمەن اۋدارىلادى» دەپ ءتۇسىندىردى داۋرەن تەمىربەكوۆ. ول بۇل اقشانى العان ءاربىر بالا وقۋىنىڭ اقىسىن تولەۋگە, تۇرعىن ءۇيى جاعدايلارىن جاقسارتۋعا جۇمساي الادى. 2024 جىلى 1 قاڭتاردا زاڭدى كۇشىنە ەنەتىن زاڭعا سايكەس, ۇلتتىق قوردىڭ ينۆەس­تيتسيالىق كىرىسىنىڭ 50 پايىزى 18 جاسقا تولماعان ەلىمىزدەگى بالالارعا تەڭدەي بولىنەدى. قازىرگى تاڭدا قازاقستاندا بۇل جاستاعى 7 ملن-عا جۋىق بالا بار. وسىلايشا, ۇلتتىق قور بولاشاق ۇرپاقتىڭ مۇددەسىنە جۇمىس ىستەي باستايدى.

«ۇلتتىق قور – بالالارعا» جوباسىن ۇسىنعاندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ءار وتباسى ەلدىڭ ۇلتتىق بايلىعىنان ءوز ۇلەسىن الۋى كەرەكتىگىن ايتتى. سول كەزدە قازاقستاندىقتار بۇل ۇسىنىستى تاياۋ شىعىس ەلدەرىندەگى بالالارعا كومەك بەرۋ مودەلىمەن سالىستىرا باستادى. شەتەلدىك باق-تاردان الىنعان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, بىرىككەن اراب امىرلىكتەرى مەن كۋۆەيتتە 18 جاسقا تولعان بالانىڭ جەكە شوتىندا 100 مىڭ اقش دوللارى كولەمىندەگى اقشا بولادى. ال كاتاردا كامەلەت جاسىنا تولعان ءار ازاماتقا 500 مىڭ دوللار اقشا بەرىلەدى. ارينە, ۇلكەن ايىرماشىلىق بار. ونىڭ كوپتەگەن سەبەپتەرى دە بار. بىرىنشىدەن, بۇل ەلدەردە حالىق سانى از. مىسالى, كاتاردا – 3,2 ملن, كۋۆەيتتە  4,4 ملن ادام تۇرادى. بىرىككەن اراب امىرلىكتەرىندە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ سانى 1,1 ملن ادام, قالعان 8,5 ملن-ى – وڭتۇستىك ازيا مەن فيليپپيننەن قونىس اۋدارعاندار. سول سەبەپتەن ءباا-دە تەك جەرگىلىكتى ارابتاردىڭ وتباسىنا عانا قاراجات بەرىلەدى. قازاقستاننىڭ حالقى 20 ملن ادامعا جەتتى. جەرىمىزدىڭ اۋماعى ۇلان-عايىر, كليماتىمىز الۋان ءتۇرلى. سوندىقتان مەملەكەت جولعا, سۋعا, جىلۋعا, گازعا, ەلەكتر قۋاتىنا قىرۋار اقشا جۇمسايدى. زەينەتاقى, جاردەماقى جانە الەۋمەتتىك تولەمدەردىڭ وزىنە بيۋدجەتتىڭ جالپى شىعىندارىنىڭ 45 پايىزى جۇمسالادى. تاعى ءبىر ايىرماشىلىق: ءباا مەن كۋۆەيتتە جىل سايىن شامامەن 100 مىڭ بالا تۋسا, قازاقستاندا 400 مىڭ بالا دۇنيەگە كەلەدى.