ارقامىزدا قالعان جىلدا اتاقتى جەرلەسىمىز, شىعىستىڭ اريستوتەلى اتانعان ءابۋ ناسىر مۇحامەد يبن تارحان يبن ۋزلاع ءال-ءفارابيدىڭ تۋعانىنا 1150 جىل تولدى. الاتاۋ باۋرايىنداعى قازاق ءبىلىم-عىلىمىنىڭ قارا شاڭىراعى, ۇستاز اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە مەرەيلى جىلدىڭ شىمىلدىعى ءتۇرىلدى.
اشىلۋ سالتاناتىنا جينالعان بۇۇ, يۋنەسكو, يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمى, تۇركسوي سىندى حالىقارالىق ۇيىمدار مەن ديپلوماتيالىق ميسسيا وكىلدەرى جانە شەتەلدىك فارابيتانۋشى-عالىمدار الدىندا مەملەكەت حاتشىسى, ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ 1150 جىلدىعىن دايىنداۋ جانە وتكىزۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ توراعاسى قىرىمبەك كوشەرباەۆ ءسوز سويلەپ: «ءال-فارابي مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋدىڭ باستى ماقساتى – عالىمنىڭ مۇراسىن زەردەلەۋگە جاڭا سەرپىن بەرۋ, الەم تاريحىنداعى ونىڭ ءرولىن ايقىنداپ, ەسىمىن ۇلتتىق برەند رەتىندە ۇلىقتاۋ» دەپ, جىلدىڭ ماڭىزدى جوباسىنىڭ ءمانىن اتاپ كورسەتتى.
بۇكىل الەمدى وكپەسىنەن قىسقان پاندەمياعا قاراماستان, فارابيتانۋشىلار مەن عىلىمي قوعامداستىق ۇلى عالىمنىڭ مۇراسىن ەلدە جانە بۇكىل الەمدە كەڭىنەن ناسيحاتتاپ, دارىپتەۋ بويىنشا وراسان زور جۇمىس اتقاردى.
شەتەلدەگى قازاقستاننىڭ ەلشىلىكتەرىمەن جانە ءال-فارابي ورتالىقتارىنىڭ قولداۋىمەن جانە جەتەكشى شەتەلدىك ۋنيۆەرسيتەتتەرمەن بىرلەسىپ – وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتى, دجاۆاحارالل نەرۋ ۋنيۆەرسيتەتى, ىستانبۇل ۋنيۆەرسيتەتى, كاپوديستريا اتىنداعى افينا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى, سوفيا ۋنيۆەرسيتەتى, داماسك ۋنيۆەرسيتەتى, مىسىر ۋنيۆەرسيتەتى جانە باسقا دا ۋنيۆەرسيتەتتەرمەن بىرقاتار حالىقارالىق كونفەرەنتسيالار وتكىزىلدى. ءال-ءفارابيدىڭ مەرەيتويى ءۇندىستان, سينگاپۋر, مالايزيا جانە يندونەزيادا اتالىپ ءوتتى. حالىقارالىق ءىس-شارالارعا الەمنىڭ 50 ەلىنىڭ اتىنان 100-دەن استام ۋنيۆەرسيتەتتەردەن جانە تاعى باسقا ۇيىمداردان 12 مىڭنان استام ادام قامتىلدى.
ءوز ەلىمىزدە ونلاين رەجيمىندە 60-تان استام كونفەرەنتسيا, دوڭگەلەك ۇستەل مەن عىلىمي سەمينارلار ءوتتى. ۇستاز مۇراسى قوعامعا رۋحاني سەرپىلىس اكەلدى. الەۋمەتتىك جەلىلەردە «پاراساتتىلىق ساعاتى» جالپىرەسپۋبليكالىق شاراسى, «ءال-فارابي جانە قايىرىمدى قوعام» اتتى ۆيدەودارىس جانە «ەكىنشى ۇستاز» ونلاين ۆەب-سەمينارلار سەرياسى وتكىزىلدى. «قايىرىمدى قوعام» چەللەندجىنە الەمنىڭ 7 ەلىنەن كەلگەن شەتەلدىك ستۋدەنتتەرمەن قوسا, قازاقستاننىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ 14 مىڭعا جۋىق ستۋدەنتى قاتىستى. «ءال-فارابي» حالىقارالىق پاندىك وليمپياداسىنا الىس جانە جاقىن شەتەلدەردىڭ 10 ەلىنەن 9,5 مىڭنان استام مەكتەپ وقۋشىسى قاتىستى. وليمپيادا جەڭىمپازدارىنا ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ-دا وقۋعا 40 ءبىلىم گرانتى ءبولىندى.
سونىمەن قاتار, ءال-فارابيعا ارنالعان 7 مونوگرافيا, ءال-ءفارابيدىڭ دايەكسوزدەر جيناعى, «قايىرىمدىلىق» ويلارى مەن ناقىل سوزدەر جيناعى قازاق, ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە جارىق كوردى. ءال-ءفارابيدىڭ بۇرىن جاريالانباعان ءۇش تراكتاتى اراب تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارىلدى.
«فارابي جىلى» اياسىندا الەمدە تۇڭعىش رەت جارىق كورگەن «ءال-فارابي» ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ تۇساۋكەسەرى ءوتتى. ەنتسيكلوپەديانىڭ مازمۇنى تاريحي دەرەكتەر, مالىمەتتەر, گەوگرافيالىق نىساندار, ومىرباياندىق مالىمەتتەر, ويشىلدىڭ ءومىر جولى مەن عىلىمي مۇرالارىن (تراكتاتتارى مەن ولارعا تۇسىندىرمەلەر), ۇعىمدار مەن تەرميندەر, اراب-مۇسىلمان رەنەسسانس كەزەڭىندەگى بەلگىلى عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرىن قامتيدى. ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ جانىنداعى ءال-فارابي حالىقارالىق ورتالىعىندا ءال-ماشاني دەگەن اتپەن تانىمال ايگىلى عالىم جانە فارابيتانۋشى اقجان ماشانوۆ ءمۇسىنىنىڭ اشىلۋى دا وسى جولدا كوپ ىزدەنىپ, ۇستازىمىزدىڭ ەسىمىن ەلگە قايتارعان اقجان جاقسىبەكۇلىنا دا قۇرمەت كورسەتىلدى.
مۇنداي اۋقىمدى ىستەردىڭ ەڭ ۇلكەن قايىرى ۇلى ۇستازدىڭ ورالۋى بولدى. «XX عاسىردىڭ 60-70-جىلدارىندا قازاق وقىمىستىلارىنىڭ تاباندى زەرتتەۋلەرىنىڭ ارقاسىندا ۇلى ويشىلدىڭ ەڭبەكتەرى قازاق ەلىنە ورالدى. وسىلايشا «ەكىنشى ۇستاز» تۋعان توپىراعىمەن قايتا قاۋىشتى. ارينە, بۇل ايتۋعا عانا وڭاي. ويتكەنى سول تۇستا كوپتەگەن ەلدەردە ءال-فارابي سەكىلدى الەمدىك دەڭگەيدەگى ءىرى تۇلعانى وزدەرىنە قاراي يكەمدەۋ ءۇردىسى ءجۇرىپ جاتتى. عالىمدارىمىز قاجىرلى ەڭبەگى مەن عىلىمي دالەلدەمەلەرى ارقىلى ءال-ءفارابيدىڭ قازاق جەرىنىڭ تۋماسى ەكەنىن الەمدىك قاۋىمداستىققا مويىنداتتى. ءابۋ ناسىر ءال-فارابي – ءبىر ۇلتتىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ, بۇكىل ادامزات بيىگىنە كوتەرىلگەن قايتالانباس تاريحي تۇلعا! ونىڭ رۋحاني الەمىن تانۋ ادامزاتتىڭ مىڭ جىل بۇرىنعى پاراسات-پايىمىن تانۋ عانا ەمەس. بۇل دەگەنىمىز – بۇگىنگى بولمىسىمىزدىڭ قاي دەڭگەيدە ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ, سول تۋرالى وي تولعاۋ, وسىعان وراي جاڭا زاماننىڭ سىن-قاتەرلەرىنە لايىقتى جاۋاپ ىزدەۋ. ءبىزدىڭ الدىمىزدا تۇرعان زور مىندەت – عۇلامانىڭ الەم مويىنداعان ومىرلىك قاعيدالارىن قازىرگى زامانعا ساي قولدانىپ, اقىل-وي بيىگىنە كوتەرىلۋ, ەلىمىزدى دامىعان وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسۋ. سوندىقتان ءال-ءفارابيدىڭ 1150 جىلدىق مەرەيتويى رۋحاني ءومىرىمىزدىڭ قارقىندى دامۋىنا زور سەرپىلىس بەرەتىن, سونداي-اق جالپىۇلتتىق جاڭعىرۋعا جول اشاتىن يگى باستاما بولاتىنىنا سەنىمدىمىز!» دەگەن بولاتىن.
راسىندا دا, وسى كۇنگە دەيىن عىلىمي ورتادا ايتىلاتىن فارابي مۇراسى حالىق اراسىندا كەڭ ناسيحاتتالدى. ايتۋلى جىلدا عۇلاما ەڭبەكتەرى انا تىلىمىزگە اۋدارىلىپ, فيلوسوفيالىق ويلارى بۇگىنگى قوعامىمىزدا قايتا جاڭعىردى.
ويشىلدىڭ قايىرىمدى ادام جانە ازاماتتىق قوعام قانداي بولۋى كەرەك, مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ ادىلەتتى جولى قانداي, باقىتتى ءومىر, باقۋاتتى تۇرمىس ماسەلەلەرىنە قاتىستى «باقىت جولىن سىلتەۋ», «باقىتقا جەتۋ جايىندا» اتتى ەڭبەكتەرى, ءمىنسىز كوشباسشى, ءدىن تۋرالى تولعاۋلارى سان عاسىردان كەيىن كوكىرەگىمىزدە قايتا جاڭعىردى. بۇگىنگى قوعامنىڭ سانسىز ساۋالدارىنا جاۋاپ بەرەتىن بۇل ەڭبەكتەر وسى عاسىردىڭ تۇرعىندارى دا مۇقتاج ەكەنى بەلگىلى بولدى.
وسى رەتتە جىل بويىندا دانىشپان مۇراسىن دارىپتەيتىن بارلىق جاڭالىقتاردى قالت جىبەرمەي, فارابيتانۋشىلاردىڭ زەرتتەۋلەرىن دە وقىرماندارعا جەتكىزدىك. گازەتتىڭ بەتىندە ۇلى فيلوسوفقا قاتىستى ونداعان ماقالالار, عىلىمي زەرتتەۋلەر, سۇحباتتار جارىق كوردى.
سونىڭ ىشىندە ايتىپ وتەرىمىز, ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى شىعىستانۋ فاكۋلتەتىنىڭ دوكتورانتى ايدىنگۇل حاۆاننىڭ اراب تىلىنەن اۋدارعان ويشىلدىڭ ۇلى دۇعاسىنىڭ «دۋا ازيم» قازاقشا اۋدارماسىن جاريالادى. «كيتابۋ-ل ءميللا ءۋا نۋسۋس ۋحرا» (بەيرۋت, دارۋل-ماشريق, 1991 جىل) كىتابىنان الىنىپ, قازاق تىلىنە العاش رەت اۋدارىلىپ, وقىرماندارىمىزعا ۇسىندىق.
فارابيتانۋشى جاقىپبەك التاەۆ گازەتىمىزگە سۇحبات بەرىپ, «حاليفاتتاعى ورتاعاسىرلىق عالىم پلاتون, اريستوتەل جəنە باسقا دا گرەك فيلوسوفياسى كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارىن نەوپلاتوندىقتاردىڭ وڭدەۋى بويىنشا الدى. Əل-فارابي شىنايى اريستوتەلدى كەيىنگى ميستيكالىق تۇسىندىرمەلەردەن تازارتىپ تانۋعا ءوز الدىنا ماقسات قويدى. بۇل ەڭبەكتى كەرەمەت جازعاندىعى سونشالىق, ونى كوزى ءتىرىسىنىڭ وزىندە-اق «əل-مۋاليم əس-ساني» (ەكىنشى ۇستاز) دەپ اتاپ كەتتى, سەبەبى ارابتار اريستوتەلدى ءبىرىنشى ۇستاز ساناۋشى ەدى. سونىمەن قاتار, ءال-فارابي اريستوتەلدىڭ تراكتاتتارىنا («كاتەگوريالار», «گەرمەنەۆتيكا», «ءبىرىنشى جəنە ەكىنشى اناليتيكا», «توپيكا», «ريتوريكا», «پوەتيكا» جəنە ت. ب.), باسقا دا گرەك فيلوسوفتارىنىڭ شىعارمالارىنا تۇسىنىكتەمە بەردى. بۇل ەڭبەكتىڭ ساپاسى تۋرالى كۋəلىك بىزگە يبن سينا ارقىلى جەتتى. ول: «مەن اريستوتەلدى əل-ءفارابيدىڭ تۇسىنىكتەمەسىن وقىعاننان كەيىن ءتۇسىندىم» دەپ ويشىل مۇراسىن تۇسىندىرگەن ماقالالار جيىنتىعى تۇراقتى جاريالاندى.
فارابي مۇراسىن تاراتىپ ايتقان بەلگىلى شىعىستانۋشى عالىم بوبوجان عافۋروۆ شىعىستا اريستوتەل əل-ءفارابيدىڭ ارقاسىندا اريستوتەل بولدى دەيدى. ورتاعاسىرلىق ەۋروپا ەجەلگى گرەك فيلوسوفياسىمەن ونىڭ ەڭبەكتەرى ارقىلى تانىستى (تىكەلەي نەمەسە ونىڭ ءىزباسارلارى يبن سينا, يبن رۋشد, ءمايمونيدتىڭ ەڭبەكتەرى ارقىلى). «ءفارابيدىڭ فيلوسوفياسى ونىڭ شىعىستاعى ءىزباسارلارى ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا بايىپ, لاتىن اۆەررويستەرى ارقىلى ءوتىپ, ەۋروپالىق قايتا ورلەۋ دəۋىرىنە ءوز ۇلەسىن قوستى. وسىلايشا ءال-فارابي يسلام وركەنيەتىنىڭ تاريحىندا ەركىن ويلاردىڭ تارالۋىنا نەگىز جاسادى» دەپ عالىم ويىن تۇيىندەدى.
ۇستازدىڭ ورالۋى قازاقى سانامىزدا سەرپىلىس جاسادى دەۋگە بولادى. سول ءۇشىن دە بيىلدىڭ ولجاسى, ۇلىق ويلارعا سۋسىنداپ, دۇنيەتانىمنىڭ باستى سۇراقتارىنا جاۋاپ الىپ كەمەڭگەرلىك كەمەلىنە كەنەلە باستاعانداي سەزىندىك. بۇكىل الەم وي-ورىسىندە ءىزىن قالدىرعان فارابي جىلى وسىنىسىمەن قۇتتى بولىپ, قۇندىلىعىمىزدىڭ قاتارىن تولىقتىرا ءتۇستى.
