تاجىكستان بىزبەن ىرگەلەس كورشى ەمەس. بىراق سان عاسىردان بەرى ءبىر وڭىردە قاتار ءومىر ءسۇرىپ كەلە جاتقان بەس ەلدىڭ بىرىنە جاتادى. كونە سوعدى جۇراعاتى ءبىزدىڭ ءبىر كوشەنىڭ بويىندا تۇراتىن قوڭسىمىز سياقتى. بۇدان ءبىر اپتا بۇرىن ەجەلدەن ەتەنە سول ەلدىڭ ۆاحش جازىعىندا جاتقان استاناسى – دۋشانبە قالاسىنان جۇرتتى ەلەڭ ەتكىزەتىن ءبىر حابار تارادى…
سول 7 اقپان كۇنى تاجىكستان پارلامەنتىنىڭ تومەنگى پالاتاسى – مادجيليسي ولي ەلدىڭ سايلاۋ تۋرالى زاڭدارىنا بىرقاتار وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىپ, پرەزيدەنت پەن پارلامەنت مۇشەلىگىنە كانديداتتاردىڭ ەڭ تومەنگى جاس مولشەرىن بەكىتتى. وسىعان سايكەس, بۇدان بىلاي تاجىكستاننىڭ 30-عا تولعان ءاربىر ازاماتى ەلدىڭ پرەزيدەنتى نەمەسە پارلامەنت جوعارعى پالاتاسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانا الادى. بۇل تۇزەتۋلەر 2016 جىلعى 22 مامىردا وتكەن بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا كونستيتۋتسياعا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەردەن تۋىندادى. وندا پرەزيدەنتتىڭ ورىنتاعى مەن پارلامەنت سەناتىنىڭ دەپۋتاتىنا ۇمىتكەرلەردىڭ تومەنگى جاسى 35-تەن 30-عا دەيىن تۇسىرىلگەن بولاتىن.
وزگەرىستەردىڭ ىشىندە پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەردىڭ ءوزىن-ءوزى ۇسىنۋ قۇقىعى دا بار. بۇرىن ەلدى 1992 جىلدان بەرى باسقارىپ كەلە جاتقان ەمومالي راحمون كونستيتۋتسيانىڭ قولدانىستاعى نورمالارىنا سايكەس, 2020 جىلعى سايلاۋدا ءوز كانديداتۋراسىن ۇسىنا المايتىن. ەندى جاڭادان ۇسىنىلعان تۇزەتۋلەرگە وراي شەكتەۋسىز ۇسىنا الاتىن بولدى. بۇل كونستيتۋتسيانىڭ كەزەكتى تارماعىنا دەندەپ ەنگىزىلگەن: «اتالمىش باپتىڭ ءتورتىنشى بولىگىندە قاراستىرىلعان شەكتەۋلەردىڭ بەيبىتشىلىك پەن ۇلتتىق بىرلىكتىڭ نەگىزىن قالاۋشى – ۇلت ليدەرىنە قاتىسى جوق. بەيبىتشىلىك پەن ۇلتتىق بىرلىكتىڭ نەگىزىن قالاۋشى – ۇلت ليدەرىنىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسى مەن ۋاكىلدىگىن كونستيتۋتسيالىق زاڭ انىقتايدى», دەگەن تۇجىرىمدا ناقتىلانعان. ال 65-باپتىڭ 4-بولىگى ەلدىڭ باسقا ازاماتتارى ءۇشىن ءبىر ادامنىڭ ءوز كانديداتۋراسىن مەملەكەت باسشىسى لاۋازىمىنا ەكى رەتتەن ارتىق ۇسىنا المايتىنى تۋرالى ءتارتىپ وزگەرىسسىز قالدى.
ساراپشىلار قازىر جوعارىدا كەلتىرىلگەن تۇزەتۋلەر, قاجەت بولا قالعان جاعدايدا, ەمومالي راحموننىڭ ۇلكەن ۇلى رۋستام ەموماليدىڭ 2020 جىلى ءوز كانديداتۋراسىن پرەزيدەنتتىككە ۇسىنا الۋى ءۇشىن جاسالعانىن ايتىپ جاتىر. قازىر دۋشانبە قالاسىنىڭ اكىمى بولىپ قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن رۋستام وتكەن جىلعى جەلتوقساندا عانا 30-عا تولدى.
ەندى «تاجىكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتىن سايلاۋ تۋرالى» زاڭعا ەنگىزىلگەن وسى ەكى وزگەرىس ەلدىڭ بولاشاعىن دا شەشىپ بەرىپ وتىرعانداي بولىپ كورىنەدى. مۇنىڭ ۇستىنە, 2015 جىلدىڭ سوڭىندا پارلامەنتتە قابىلدانىپ, 25 جەلتوقساندا پرەزيدەنت بەكىتىپ بەرگەن «بەيبىتشىلىك پەن ۇلتتىق بىرلىكتىڭ نەگىزىن قالاۋشى – ۇلت ليدەرى تۋرالى» زاڭ قازىرگى پرەزيدەنتتىڭ ەل باسقارۋ ىسىنە ءومىر بويى ارالاسا الاتىنىن بىلدىرەتىن ەدى. اتاپ ايتقاندا, ەمومالي راحموننىڭ پرەزيدەنت ورىنتاعىنان كەتكەننەن كەيىن دە حالىققا ۇندەۋ جاريالاپ, جەكە ءۇن قاتۋ, ماڭىزدى مەملەكەتتىك شارالارعا قاتىسىپ, وندا ءسوز سويلەۋ قۇقىقتارى ساقتالىپ قالادى. زاڭعا سايكەس, ۇلت ليدەرىنىڭ بارلىق ۇسىنىستارىن مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار ورىنداۋعا مىندەتتى, ال ماڭىزدى ىشكى جانە سىرتقى پروبلەمالاردى شەشۋ تەك ونىڭ كەلىسىمىنەن كەيىن عانا جۇزەگە اسىرىلاتىن بولادى. ۇلت كوشباسشىسى مەملەكەتتى باسقارعان جىلدارىندا جاساعان ارەكەتتەرى ءۇشىن ەشقاشان جاۋاپقا تارتىلمايدى, ونى ۇستاۋعا, قاماۋعا جانە تىنتۋگە تىيىم سالىنعان. مۇنداي تىيىمداردىڭ ۇلت ليدەرى مەن ونىڭ جاقىندارىنىڭ قوزعالاتىن جانە قوزعالمايتىن مۇلىكتەرىنە تيۋگە دە قاتىسى بار.
وسى ەكى ورتادا ەلدىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە كەپىلدەندىرىلگەن قارىزى كۇرت كوتەرىلىپ كەتتى. ول وتكەن جىلعى قىركۇيەك ايىندا ىشكى جالپى ءونىمنىڭ 50 پايىزىنان اسىپ ءتۇستى. ساراپشىلار مۇنداي الابوتەن وسىمگە مەملەكەتتىڭ ينۆەستيتسيالىق جوبالارى ءۇشىن تارتىلعان كرەديتتەر, ەنەرگەتيكا سەكتورىنا قولداۋ كورسەتۋ ءۇشىن جاسالعان ىشكى قارىزدار امال-ايلالارى, 500 ملن. دوللار مولشەرىندە ەۋرووبليگاتسيالار شىعارۋ ارەكەتتەرى نەگىزگى فاكتور بولعانىن ايتادى. ەلدىڭ جالپى قارىزىنىڭ نەگىزگى بولىگىن بۇرىنعىشا سىرتقى بەرەشەك قۇرايدى. ونىڭ دا جارتىسىنان استامى قىتايدىڭ ەنشىسىنە تيەدى. ال جالپى سىرتقى قارىزدىڭ كولەمى قازىرگى تاڭعا 2,8 ملرد دوللاردىڭ بەلدەۋىنەن اسىپ ءوتتى. وسىنىڭ ءبارى بيۋدجەت تولتىرۋ ىسىنە ءبىراز قيىندىقتار كەلتىرىپ وتىر.
تاجىكستان بيۋدجەتىنىڭ ءبىر بولىگىن سىرت جاقتاردا جۇمىس جاساپ, تابىس اكەلىپ جۇرگەن ميگرانتتار تولىقتىرۋدا. سوندىقتان ەلدە ميگرانتتار ساياساتى ەرەكشە ورىن الادى. بۇكىل ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرى اراسىندا ولاردىڭ ماسەلەسىمەن اينالىساتىن ارنايى مينيسترلىگى بار جالعىز ەل دە تاجىكستان. دۋشانبە ونى «ەڭبەك, ميگراتسيا جانە الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى» دەپ اتايدى. ەگەر 2017 جىلى رەسپۋبليكادا 9 ملن 989 مىڭ حالىق تۇرعان بولسا, سونىڭ 1 ملن 580 مىڭى رەسەيدە جۇمىس ىستەپ, كەلىپ-كەتىپ تۇرعان. ولاردىڭ باسىم بولىگى ماسكەۋ قالاسى مەن ماسكەۋ وبلىسى توڭىرەگىنە شوعىرلانعان.
رەسەيدەگى تاجىكتەر ايىنا ورتاشا 28 مىڭ رۋبل جالاقى الادى. بىراق بۇل وسىندا كەلىپ جۇمىس جاساپ جاتقان بۇرىنعى وداقتىڭ باسقا رەسپۋبليكالارى وكىلدەرىنە قاراعاندا ەداۋىر تومەن. ماسەلەن, اشىق جۇمىس جاساپ جۇرگەن گرۋزيا مەن ازەربايجان ازاماتتارى ورتا ەسەپپەن 36 مىڭ رۋبلدەن قالتاعا باسسا, قازاقستان ازاماتىنىڭ جالاقىسى – 32 مىڭ, وزبەكستان مەن قىرعىزستان وكىلدەرى 30 مىڭ ءرۋبلدى قۇرايدى. مۇنىڭ ءوزى مۇندا پامير تاۋلارىنىڭ ەتەگىنەن كەلگەن ازاماتتاردىڭ ارزان جۇمىس كۇشىنە باعالاناتىنىن كورسەتەدى.
تاجىك ميگرانتتارى توڭىرەگىندەگى پروبلەمالار مۇنىمەن بىتپەيدى. ولارعا كۇنى كەشەگە دەيىن رەسەيدە جۇمىس ىستەۋ وڭايعا سوققان جوق. مۇنداعى بار ماسەلە جاسىرىن كەلىپ, جۇمىس جاساعاندار جايىندا بولىپ وتىر. ولار قولعا بىرنەشە رەت ءتۇسىپ قالعاننان كەيىن قايتادان ەلگە كىرگىزىلمەيتىن. 2017 جىلدىڭ كوكتەمىندە وسىنداي قارا تىزىمگە ەنىپ قالعان 280 مىڭ تاجىكتىڭ 120 مىڭىنا راقىمشىلىق بەرىلدى. وسىدان كەيىن جاعداي ءبىرشاما وڭالا باستادى.
وتكەن جىلدان بەرى رەسەي قالالارىندا تاجىك ءتىلىن بىلەتىندەردى جۇمىسقا قابىلداۋ تۋرالى حابارلاندىرۋلار كوبەيە ءتۇستى. ولاردا كوبىنە-كوپ كوكونىس بازالارىنا, ءىرى ساۋدا ورىندارى مەن Call-ورتالىقتارعا تۇتىنۋشىلارمەن جۇمىس جاساۋ ءۇشىن وسى ءتىلدى بىلەتىن مەنەدجەرلەر جانە قىزمەتكەرلەر شاقىرىلادى. قازىر سونىمەن بىرگە كوپتەگەن قالالاردا تاجىك ءتىلىن ۇيرەتەتىن كۋرستار اشىلىپ جاتىر.
رەسەي وتكەن جىلدىڭ باسىنان بەرى تاجىك ميگرانتتارى ءۇشىن قارتايعان كەزدەرىندە ەلدىڭ زەينەتاقىسىن تاعايىنداۋعا رۇقسات بەرەتىن زاڭ شىعارۋ ماسەلەسى قاراستىرىلۋدا. بۇل, البەتتە, ەلدەگى تاجىك دياسپوراسىنىڭ كۇشەيىپ كەلە جاتقانىن بايقاتادى. ال تاجىكستاننىڭ وزىندە دەموگرافيالىق ۇدەرىس وتە جوعارى قارقىندا. رەسپۋبليكا تاۋەلسىز العان كەزدە مۇندا 5 ميلليوننان ءسال عانا اساتىن حالىق بار ەدى. قازىر ول 9 ميلليونعا جاقىن قالدى. ەل ۇكىمەتى قازىر قاۋىرت كوبەيىپ كەلە جاتقان ۇلت پروبلەماسىن باسقا ەلدەردەگى دياسپورا ەسەبىنەن شەشۋگە ۇمتىلىپ وتىرعان سياقتى.
سەرىك ءپىرنازار
تاجىكستان بىزدەن ۇلگى الىپ جاتىر عوي.