12-13 قاراشادا نازارباەۆ ورتالىعىندا «ۇلكەن ەۋرازياعا اپارار جول: ورتاق بولاشاقتى قالاي قۇرامىز؟» دەگەن تاقىرىپتا Astana Club-تىڭ ءتورتىنشى وتىرىسى ءوتتى. باسقوسۋعا الەمنىڭ 30 ەلىنەن 50-گە جۋىق سپيكەرلەر قاتىستى. ولاردىڭ اراسىندا ەكس-پرەزيدەنتتەر مەن ەكس-پرەمەر-مينيسترلەر, بۇرىنعى سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى, نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى, گەوساياسات جونىندەگى الەمدىك بەستسەللەردىڭ اۆتورلارى جانە حالىقارالىق قاتىناستار, گەوساياسات پەن ەكونوميكا بويىنشا ساراپشىلار بولدى. ەكىنشى كۇنى القالى جيىنعا قاتىسقان مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ جاڭا زامانداعى جاھاندىق قاۋىپ-قاتەرلەردى اشىق ايتىپ, ولاردى شەشۋ جولدارىن ۇسىندى. ەلباسى الەمدەگى نەگىزگى ءتورت قۋاتتى قۇرىلىمدى استانادا كەلىسسوزدەر ۇستەلىنە وتىرۋعا شاقىردى.
گەوساياسي باقتالاستىق ۋشىعىپ بارادى
نۇرسۇلتان نازارباەۆ 4-ءشى رەت الەمدەگى جەتەكشى ساراپشى, ساياساتكەر جانە ديپلوماتتاردىڭ باسىن قوسقان Astana Club سياقتى ديالوگ الاڭىنا سۇرانىستىڭ ارتقانىن قاداپ ايتتى. «ءبىزدىڭ ورتاق مىندەتىمىز – جاھاندىق ەكونوميكا مەن گەوساياساتتاعى قاقتىعىستاردىڭ الدىن الۋ, ودان شىعاتىن جولدى كورسەتۋ. سول ءۇشىن ەۋرازيانىڭ جۇرەگىندە باس قوسىپ وتىرمىز» دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى جيىننىڭ باسىندا. ول اۋەلى حالىقارالىق قاتىناستارداعى جاڭا احۋالدىڭ باستى سيپاتتارى مەن تۇيتكىلدى تۇستارىنا توقتالدى. «ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى قاراما-قايشىلىقتىڭ ءورشۋى قازىرگى الەمنىڭ تۇراقسىزدىعىن كۇشەيتىپ, وقيعالاردى بولجاپ-ءبىلۋ مۇمكىندىگىن ازايتۋدا. «پوستبيپوليارلىق» دەپ اتالاتىن الەمدىك ءتارتىپ كەلمەسكە كەتىپ بارادى. ۇلكەن ەۋرازيا ءپىشىنى كوز الدىمىزدا قالىپتاسىپ كەلە جاتىر» دەدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ.
ەلباسى گەوساياسي باقتالاستىقتىڭ ءورشۋى جەرگىلىكتى داعدارىستاردىڭ اۋقىمى مەن ولاردى ۋىسىندا ۇستاۋ دەڭگەيىنە كەرى اسەر ەتكەنىن اتاپ ءوتتى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا, سونىڭ ناتيجەسىندە, اۋقىمدى قاقتىعىستارعا ۇلاسىپ كەتۋى مۇمكىن جاعدايلاردىڭ بولۋ قاۋپى بىرنەشە ەسە ءوستى. ول رەسەي, اقش جانە قىتاي اراسىنداعى گەوساياسي باقتالاستىقتىڭ ۋشىعۋى جاھاندىق كولەمدە عانا ەمەس, ۇلكەن ەۋرازيانىڭ پەريمەترىندە دە بايقالىپ وتىرعانىن اتاپ ايتتى.
«تەكەتىرەستىڭ كۇشەيۋى جالپى دامۋ مەن قاۋىپسىزدىككە قاتىستى جاھاندىق ينستيتۋتتاردىڭ تيىمدىلىگىنە كۇمان كەلتىرۋدە. بۇگىنگىنىڭ باستى ترەندى – ستراتەگيالىق تۇراقتىلىقتىڭ نەگىزىن «شايقالتۋ». ورتا جانە جاقىن قاشىقتىقتاعى راكەتالاردى جويۋ جونىندەگى ۋاعدالاستىقتارعا قاتىستى جاعداي شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. تمد-نىڭ قۇلاۋى جانە ستراتەگيالىق قارۋ-جاراقتاردى قىسقارتۋ شارتىن ۇزارتۋعا قاتىستى ماسەلە قارۋلانۋدى باقىلاۋ جۇيەسىن ءىس جۇزىندە قيراتتى. الەمدىك دەرجاۆالار جاپپاي قارۋلانۋعا قايتىپ ورالۋى مۇمكىن. ادامزات ءوزىنىڭ ۇرپاعىنىڭ كەلەشەگى مەن بۇگىنگى كۇنى ءۇشىن الاڭدايدى» دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى. سونىمەن قاتار ەلباسى ەكونوميكالىق تەكەتىرەستەردىڭ قاتتى ۋشىعۋى الەمدىك ەكونوميكانىڭ ءوسىمىنىڭ تومەندەۋىنە الىپ باراتىنىن مالىمدەدى.
جاھاندىق قاۋىپسىزدىككە تونەتىن قاۋىپتىڭ ءبىرى – كيبەرشابۋىلدار
سونىمەن قاتار ەلباسى تاياۋ شىعىس ەلدەرىندەگى پروبلەمالاردىڭ شەشىلمەۋىنە, حالىقارالىق تەرروريستىك جانە ەكسترەميستىك توپتاردىڭ ارەكەتىنە بايلانىستى قاۋىپ-قاتەرلەر تۋرالى ايتتى. تەرروريزمدى زەرتتەۋ جونىندەگى ۇلتتىق كونسورتسيۋمنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا, 2017 جىلى الەمدە 10 مىڭعا جۋىق تەررورلىق شابۋىلدار بولىپ, 26 مىڭنان اسا ادام كوز جۇمعان. «2018 جىل كيبەرقاۋىپسىزدىك جاھاندىق تۇراقتىلىقتىڭ مۇلدە جاڭا ولشەمىنە اينالعانىن ايقىن كورسەتتى. نەگىزگى دەرجاۆالار اراسىنداعى تەكەتىرەس وسى كەڭىستىككە اۋىپ بارادى. الداعى جىلدارى كيبەرتەحنولوگيالار كومەگىمەن ىستەن شىعارىلعان يادرولىق جانە باسقا دا ستراتەگيالىق نىسانداردىڭ قاۋىپسىزدىك پروبلەمالارىنىڭ وزەكتىلىگى ارتا تۇسەتىن بولادى» دەدى مەملەكەت باسشىسى.
سونداي-اق پرەزيدەنت ساۋدا سالاسىنداعى تەكەتىرەس جانە سانكتسيالىق سوعىستار جاعدايىندا الەم ەلدەرى قولداناتىن كوممۋنيكاتسيالىق قۇرالداردىڭ قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىنە توقتالدى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ جاھاندىق سىن-قاتەرلەردى ەڭسەرۋ جولىندا تىڭ شەشىمدەر ىزدەستىرۋ ماقساتىمەن 1975 جىلعى حەلسينكي قورىتىندى اكتىسىن جاڭارتىپ, 2020 جىلى قاۋىپسىزدىك پەن ىنتىماقتاستىققا ارنالعان كونفەرەنتسيا وتكىزۋدى ۇسىندى. «جاڭا كەلىسىم جاساۋ ۇدەرىسى وڭاي بولمايتىنىن تۇسىنەمىز. سوندىقتان قورىتىندى كەلىسسوزدەرگە ازىرلىكتى 2019 جىلدىڭ وزىندە باستاعان ءجون. ارينە, بۇل ماسەلەدە كوپ نارسە الەمدىك دەرجاۆالاردىڭ ۇستانىمدارىنا بايلانىستى بولادى. وسىعان وراي, ءىرى مەملەكەتتەردى جاڭا كەلىسىم جاساۋ جونىندەگى بىرلەسكەن جۇمىستارعا شاقىرعىم كەلەدى» دەدى ەلباسى. نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازىرگى حالىقارالىق احۋالدىڭ 1960 جىلدارداعى كاريب داعدارىسىمەن ۇقساستىعىن اتاپ كورسەتىپ, الەمدەگى اسا قۋاتتى دەرجاۆالار – اقش, رەسەي, قىتاي جانە ەۋروپالىق وداقتى ءوزارا ديالوگتىڭ جاڭا فورماتىن تاۋىپ, ورتاق ءبىر مامىلەگە كەلۋى ءۇشىن استاناعا شاقىردى.
ازياعا ءوزىنىڭ ەقىۇ-سىن قۇرۋ قاجەت
نۇرسۇلتان نازارباەۆ الەمدىك ساۋدا سالاسىنداعى داۋلى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن مۇددەلى تاراپتارعا دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى اياسىندا كوپ جاقتى فورماتتا كەلىسسوز ۇستەلىنە وتىرۋدى ۇسىندى. «2020 جىلى استانادا وسى ۇيىمنىڭ مينيسترلەر دەڭگەيىندەگى كەزدەسۋى وتەدى. ءبىز ساۋدا-ينۆەستيتسيالىق ىنتىماقتاستىقتىڭ بىرىڭعاي ادىلەتتى ەرەجەسىن ازىرلەۋ جاعدايدان شىعۋدىڭ جولى دەپ بىلەمىز. سونىمەن قاتار ساۋدا سالاسىنداعى تەكەتىرەس پروبلەماسىنىڭ شەشىمىن دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىن رەفورمالاۋدان ىزدەۋ قاجەت» دەدى ەلباسى.
مەملەكەت باسشىسى ازياداعى ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك ۇيىمىن قۇرۋ قاجەت ەكەنىن ايتتى. «ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى كەڭەسى جونىندەگى قازاقستاننىڭ باستاماسى ازياداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق جونىندەگى كەلەشەك ۇيىمنىڭ نەگىزى بولا الادى. وسى يدەيانى جۇزەگە اسىرۋعا باعىتتالعان العاشقى قادام رەتىندە ەۋروپاداعى قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمى مەن ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى كەڭەسىنىڭ كونسۋلتاتيۆتىك وتىرىسىن جانە وڭتۇستىك-شىعىس ازيا مەملەكەتتەرى قاۋىمداستىعىنىڭ قاۋىپسىزدىك جونىندەگى ايماقتىق فورۋمىن وتكىزۋدى ۇسىنامىن» دەدى قازاقستان پرەزيدەنتى. سونىمەن قاتار نۇرسۇلتان نازارباەۆ قاۋىپسىزدىك جونىندەگى ميۋنحەن حالىقارالىق كونفەرەنتسياسى سياقتى بەدەلدى باسقوسۋلاردى ۇيىمداستىرۋ كەزىندەگى تاجىريبەنى ەسكەرە وتىرىپ, استانا كلۋبىنىڭ بازاسىندا ەۋرازياداعى قاۋىپسىزدىك جونىندەگى كونفەرەنتسيا وتكىزۋدى ۇسىندى.
شەتەلدىك ساراپشىلار نە ايتتى؟
مۇحاممەد ەل-بارادەي, مىسىردىڭ ەكس-پرەزيدەنتى, نوبەل سىيلىعىنىڭ
بەيبىتشىلىك بويىنشا لاۋرەاتى:
– يادرولىق قارۋدى ساتىپ الۋعا تىيىم سالاتىن شارتقا الەمنىڭ 122 مەملەكەتى قول قويدى. بۇل شارت يادرولىق دەرجاۆالارعا اتوم قارۋىنان باس تارتۋعا شاقىرادى. قازىرگى كەزدە كوپتەگەن ۇلتتار مەن حالىقتار وسى تۇجىرىمدامانى ءبىراۋىزدان قولداپ, اتومنان باس تارتۋدا. الايدا اقش, ۇلىبريتانيا جانە فرانتسيا بۇل تۇجىرىمداماعا قوسىلۋدان باس تارتتى. اتوم قارۋىن تاراتپاۋ تۋرالى شارتقا سايكەس, اتوم كلۋبىنىڭ 5 مۇشەسى تەك كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ قانا قويماي, ادامزات ءۇشىن اسا ماڭىزدى ماسەلەنى حالىقارالىق سوتتا قاراۋعا قۇقىلى. وكىنىشتىسى سول, شارتقا قول قويىلعانىنا 50 جىل وتكەندە يادرولىق كلۋبتىڭ مۇشەلەرى جان-جاققا قاشىپ جاتىر. ولار ءوز ۇستانىمى مەن كوزقاراسىن قالىپتاستىرعىسى كەلەدى. الايدا ەڭ قورقىنىشتىسى, جەر بەتىندە اتوم قارۋىن جاراتىن بولساق, ءبارىمىز ورتا عاسىرلارعا نەمەسە ودان دا ەرتە داۋىرگە كەرى شەگىنەمىز. ونداي اپاتتىڭ سالدارىن ەشكىم تاپ باسىپ ايتا المايدى. سوندىقتان جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتىڭ جاڭا تۇجىرىمداماسىن دايىنداپ, وعان الەمدەگى يادرولىق قارۋى بار مەملەكەتتەر دە قوسىلۋى ءتيىس. ءبىز قاۋىپسىز, بەيبىت عالامشاردا ءومىر سۇرۋگە قۇقىلىمىز.
دەن سميت, الەم پروبلەمالارىن زەرتتەۋ بويىنشا ستوكگولم حالىقارالىق
ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى:
– بۇگىنگى تاڭدا الەمدەگى دامىعان ەلدەر دە ۇلكەن قاۋىپتىڭ ۇستىندە وتىر. ويتكەنى اقپاراتتىق تەحنولوگيالار قارقىندى دامۋدا. مۇنداي ءۇردىس قارۋ-جاراقتار جۇيەسىن اۆتونومداۋعا مۇمكىندىك بەردى. مىنانى قاراڭىز: قازىر قارۋدىڭ ءوزى نىساناسىن تاڭداپ, اتىلا ما, الدە, اتىلماي ما, ونى دا ءوزى انىقتاي الادى. اقىلعا سىيمايتىن نارسە دەۋىڭىز مۇمكىن. بىراق, بۇل – اقيقات. جۇرگىزۋشىنى قاجەت ەتپەيتىن كولىكتەر كوشەدە جۇيتكىپ ءجۇر. ادامزات بالاسى اسكەري تەحنولوگيالاردىڭ جاڭا سەكتورىنا, قارۋلانۋدىڭ جاڭا ۇردىسىنە الاڭدايتىن كۇن تۋدى. استاناداعى باسقوسۋدا وسىنداي ماسەلەلەر اشىق ايتىلدى.
