بۇگىندەرى وركەندەۋگە بەت العان ەلىمىزدىڭ وتكەنى وكسىكتى كۇندەرگە تولى ەكەنى تاريحتان ايان. باسقاسىن ايتپاعاندا, 1921-37 جىلدارى كەڭەستىك وكىمەتتىڭ قازاققا قارسى جۇرگىزگەن سۇرقيا ساياساتىنىڭ سالقىنىن كوزى قارا, ءتىلى سارى-الا ۇرپاققا قاراپ ءالى سەزىنەسىڭ.
قاتىگەز يمپەريانىڭ قولدان جاساعان اشارشىلىعى مەن قۋعىن-سۇرگىنى بولماعاندا بۇل كۇنى ءتول ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسى بيىك, ماۋەلى ادەبيەتىمىزدىڭ قۇلاشى كەڭ, اتا ءداستۇرىمىزدىڭ اياسى اۋقىمدى بولار ما ەدى؟ ەڭ باستىسى, سانى 40-50 ميلليونعا جۋىقتايتىن, شالقىپ-تاسىعان ۇلىس بولىپ ۇيىسىپ وتىرار ما ەدىك؟
قىزىل قىرعىننىڭ قازاق حالقىنا تارتقىزعان تاۋقىمەتىن وزگە حالىقتار كورمەدى. ءتىپتى قىلىشىنان قام تامعان قىتاي يمپەراتورلارى 1757 جىلى جوڭعاردى قىرعاندا 1 ميلليونداي ادام اجال قۇشىپتى. ال قازاق جەرىندە, 1921-1922 جىلداردىڭ وزىندە-اق, سويقان جۇيەنىڭ سويىلىنان 1 ملن 700 مىڭ ادام قازا تاپتى. 1932-1933 جىلدارى 2 ملن 200 مىڭ ادام اشارشىلىقتان كوز جۇمدى.
وسىلايشا, 1920-1930 جىلدار ارالىعىندا اشتىقتان, كامپەسكەلەۋدەن, قۋعىن-سۇرگىننەن قازاقتار 4 ميلليونعا جۋىق ادامىنان ايىرىلدى. ونىڭ سىرتىندا ميلليونداعان قازاق وزگە ەلدەرگە قونىس اۋدارىپ كەتتى. دەموگرافتار 1 ملن 30 مىڭ ادام شەتەل اسقان دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. ولاردىڭ 616 مىڭى سول جاقتاردا قالىپ قويسا, 414 مىڭى قايتا ورالعان ەكەن. 1926-1929 جىلدارى رەسەيدەگى قازاقتاردىڭ سانى 2,3 ەسەگە, وزبەكستاندا 1,7 ەسەگە, تۇرىكمەنستاندا 6 ەسەگە, تاجىكستاندا 7 ەسەگە, قىرعىزستاندا 10 ەسەگە كوبەيگەن.
ارينە, ولار تابيعي ءوسىم جولىمەن ەمەس, اشتىق پەن كامپەسكەلەۋدەن قاشىپ, باس ساۋعالاپ بارعاندار ارقىلى وسكەنى داۋسىز.
زۇلىمدىق يمپەرياسىنىڭ حالقىمىزعا كەلتىرگەن تاعى ءبىر زالالى – ۇلتتىڭ ۇلى پەرزەنتتەرىن اشىق ايدىندا تۇنشىقتىرىپ, قازاق وركەنيەتىنىڭ التىن تامىرىنا بالتا شابۋى. الاش ارىستارى باستاعان قازاقتىڭ مارقاسقالارى قاسىرەتتىڭ قاقپاسىنا قامالىپ, كوگەرمەي كوكتەي سولا بەردى.
قۇدايعا قارسى قوعام قۇرىپ, ءدىندى اپيىن دەگەن كەڭەستىك جۇيەنىڭ العاشقى جىلدارى تەك قازاقتىڭ ۇل-قىزدارى عانا ەمەس, ءتىل مەن ءدىنى, ادەبيەتى مەن مادەنيەتى قۋعىن كورگەنى تاعى بار. ماسەلەن, حح عاسىردىڭ 20- جىلدارىنان باستاپ ءدىندى قۋدالاۋ مىقتاپ قولعا الىندى. تالاي مەشىت پەن مەدرەسە قيراپ, ات قوراعا اينالدى. ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىننىڭ باسىندا ۇلتشىل, الاششىل دەگەن سىلتاۋ تۇرسا, وعان ءدىنشىل دەگەن سىلتاۋ تاعى قوسىلدى. جازىعى جوق بولسا دا, تالاي مولدا اتىلىپ, تالاي قاجى تۇرمە ازابىن كوردى. سول جىلدارى بەلسەندىلەر ابايدى «باي, كۋلاك, فەودال, ءدىنشىل» دەپ ايتىپ جاتسا, «ءبىسمىللا» دەپ ءسوز باستاعان اقىندارىمىزدىڭ شىعارمالارى باسىلمادى. ايگىلى ىبىراي ءالتىنساريننىڭ «ءبىر اللاعا سىيىنىپ, كەل, بالالار, وقىلىق!» دەپ باستالاتىن ولەڭىنىڭ العاشقى جولى سانادان دا, كىتاپ بەتتەرىنەن دە ءوشىرىلدى. ال, شىن مانىندە, 1884 جىلى ى.التىنسارين «شاريعات ءال-يسلام» دەگەن كىتاپ شىعارعان ەكەن. بىراق بۇل ەڭبەككە كەڭەستىك كەزەڭدە تىيىم سالىندى.
ايگىلى قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ەڭبەكتەرىن ماتەرياليستىك كوزقاراستا بولماعاندىقتان, ءتىپتى ايتۋعا دا بولمايتىن ەدى. كەيىنگى اقىندارىمىزدىڭ جىرلارىندا اللانىڭ اتى اتالسا, ول ەڭبەكتەر كىتاپ بولىپ باسىلمادى. سول كەزدەرى تالاي ءدىني جانە ادەبي كىتاپتار قۇرىدى. عاسىر باسىندا پايعامبارىمىزدىڭ ءومىرىن, حاديستەرىن, قۇران اياتتارىن, حيكايالارىن جىرلايتىن ەڭبەكتەر كوپ ەدى. قازاقتاردىڭ اراسىندا «شاكىر-شاكىرات», «حاسەن-حۋسسەين», «حاديشا قىز», «حازىرەت ءالىنىڭ جورىقتارى», «ءتورت شاديار», «33 مىڭ ساحابا» تۋرالى جىرلار كەڭ تارالعان بولاتىن. ءبارى دە ەلدى يماندىلىققا تاربيەلەيتىن شىعارمالار ەدى. بۇل كىتاپتار مەن جىرلار يسلامنان باستاۋ العان, يسلام تاريحىنداعى ناقتى وقيعالاردى سيپاتتايتىن. بىراق ولاردىڭ كوبى بىزگە جەتپەي قالدى. ويتكەنى سول كەزدەگى ساياسي جۇيە ولاردىڭ كوزىن جويدى.
قۋعىن-سۇرگىن تاقىرىبىن قوزعاعاندا ەسكەرە كەتەتىن وتە اۋقىمدى ماسەلە, ءبىز كۇنى بۇگىنگە دەيىن ونى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ 30-50 جىلداردىڭ اراسىنداعى وقيعالار رەتىندە عانا قاراستىرىپ كەلەمىز. شىن مانىندە, الاش ۇرپاعىنا وزگەلەردىڭ تىزە باتىرا باستاۋى كوشپەندىلەردىڭ ۇلى يمپەريالارى تاريح ساحناسىنان كەتكەن سوڭ باستالعان.
جالپى قازاقتى, ءتىپتى كۇللى تۇركى تەكتەس حالىقتاردى قۋعىنداۋ وتە ەرتەدەن باستالسا كەرەك. رەسەي يمپەرياسىنىڭ تالاي باۋىرلاس حالىقتاردى قۋعىنداپ, تىلىنەن, دىنىنەن, جەرىنەن ايىرعانى بەلگىلى. قازاق تا سول باۋىرلاس حالىقتاردان از قيىندىق كورگەن جوق. وزگەنىڭ بودانى بولىپ جۇرگەن كەزدە قازاق ءوزىنىڭ شىنايى بولمىسىنان ايىرىلىپ قالعان سياقتى. وتارشىلدار ءبىزدىڭ سانامىزدى وزگەرتكەنى سونشا, جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاقتار وزدەرىنىڭ بۇرىنعى بابالارىن ساۋاتسىز, جالقاۋ, قىزدارىن مالعا ساتىپ, قاراڭعىلىقتا ءومىر سۇرگەن دەپ باعالايتىن بولعان. وتارشىلدار قازاقتىڭ بايلارى پاسىق, كەدەيى جاسىق دەپ ۇيرەتتى بىزگە.
بابالارىمىز مەملەكەت قۇرماعان دەگەندى دە ۇيرەتتى. ەگەر ءباھادۇر بابالاردا مەملەكەت بولماسا, شىعىستاعى قىتايدىڭ زارەسىن الىپ, التى مىڭ شاقىرىمدىق قورعان تۇرعىزۋعا ءماجبۇر ەتكەن عۇندار قايدان شىقتى؟! پارسى پاتشالارىن تالاي تىزە بۇكتىرگەن ساقتار قايدان كەلدى؟ شەكاراسى جوق بولسا, عۇن پاتشاسى مودە حان قىتايعا تۇلپارىن, سۇلۋ ايەلىن بەرىپ تۇرىپ, ءبىر ءتۇيىر تاستى بەرمەيمىن دەپ سوعىس اشپاسا كەرەك-ءتى.
قازاق ساۋاتسىز بولعان بولسا, بابالاردىڭ جازعان كونە تۇركى جازۋلارى قايدان شىقتى دەگەن ساۋال دا تۋىندايدى. سونىمەن بىرگە وتارشىلدار قازاقتىڭ اراب ءالىپبيىن جاقسى مەڭگەرگەندىگىن ەشقاشان ايتقان ەمەس. ولار قازاقتىڭ وقۋ-توقۋى جوق دەپ سيپاتتاۋ ارقىلى ءبىزدىڭ سانامىزدا ءوزىمىزدى تومەن سانايتىن ۇعىمدى قالىپتاستىردى. قازاق قىزدارىن مالعا ساتتى دەپ ۇيرەتتى ءبىزدى. شىن مانىندە, قالىڭ مال ۇعىمى قالىڭدىقتىڭ اناسىنا كورسەتىلگەن سىي بولعانىن, قىزعا قاتىستى 47 دەگەن ۇعىمنىڭ, مالدىڭ سانى ەمەس, ءسابيدىڭ انا قۇرساعىندا ءوسىپ جەتىلەتىن 280 كۇنىنە قاتىستى ۇعىمدار ەكەنىن دە ۇمىتتىردى. ال جەڭگەسىن السا, قۇمارلىعى ءۇشىن ەمەس, اعاسى ولگەن سوڭ باۋىرلارى جەتىم قالماسىن دەپ ۇيلەندى. ايتپەسە, قازاقتا ريم مەن ۆيزانتيا يمپەراتورلارى سياقتى تۋعان قارىنداسىنا ۇيلەنگەن ارسىزدار بولماعان. وتارشىلدار قازاق قالا سالماعان دەپ ۇيرەتتى. ەگەر قازاق قالا سالماسا وڭتۇستىكتەگى سانسىز قالالارىمىز, بۇگىندە الاشتىڭ باس قالاسى استانانىڭ ىرگەسىندەگى بوزوق قالاسى, اتىراۋداعى سارايشىق سياقتى قالالار قايدان شىقتى دەگەن ساۋالدار تۋىندايدى. ەگەر وسى ۇعىمداردىڭ ءوزىن تالداساق, كەڭەس يمپەرياسى كەزىندە قازاقتى, ءتىپتى كۇللى تۇركى حالىقتارىن بەيشارا قىلىپ كورسەتۋ ساياساتى جۇرگىزىلگەنىن, حالىقتىڭ ساناسى مەن تانىمىن وزگەرتكەنىن بايقايمىز.
قازىر قازاقتىڭ ءوزى دە, قانداي جامان ءبىر قىلىقتى بايقاپ قالسا, «قازاقپىز عوي» دەيتىن بولدى. ونى ءتىپتى ماقتانىش كورەتىن كەزىمىز دە بولادى. نەمىستەردىڭ تياناقتىلىعىن ايتىپ الامىز دا, ۇنەمى كەشىگەتىن ادەتىمىزدى «قازاقپىز عوي, كەشىكپەسەك بولا ما» دەپ اقتايمىز. شىن مانىندە, «ۋادە – قۇداي اتى» دەگەن بۇرىنعى قازاق كەشىگۋدى, تياناقسىزدىقتى ماقتان كوردى دەيمىسىز؟! قازىر جالقاۋلىق تانىتساق تا ماقتانامىز. وتارشىلدار بابالارىمىزدىڭ نەگىزگى كۇن كورىسى بولعان مال شارۋاشىلىعىن بەتالدى كوشە بەرۋ دەپ ۇيرەتتى بىزگە. ءايتپەسە ات قۇلاعى كورىنبەس بوراندا جىلقى باعۋ, التى اي قىستا مىڭداعان مالدى امان ساقتاپ قالۋ وڭاي بولدى دەيمىسىز؟! قازاقتىڭ كوشى-قونى دا, ايتقانعا وڭاي بولعانىمەن, ءىس جۇزىندە ۇلكەن قاجىردى قاجەت ەتەتىن ءىس ەكەنىن بىزگە ايتقان جوق. وتارلاۋشىلار قازاق دىنگە ناشار بولدى دەپ ۇيرەتتى. اق پاتشا داۋىرىندە قازاقتى ىشتەن ءىرىتۋ ءۇشىن يسلام ءدىنىنىڭ ءوزىن تەرىس تۇسىندىرەتىن ميسسيونەر-مولدالاردى جىبەرىپ وتىردى. ولار قازاققا يسلامنىڭ «وتاندى ءسۇيۋ – يماننان» دەگەن قاعيداسىن ەمەس, «پاتشاعا باعىن» دەگەن قاعيداسىن ناسيحاتتادى. ولار قازاقتى جارقىن بولاشاققا باستاعان جوق, كەرىسىنشە قاراڭعىلىققا, ناداندىققا باستادى. قازاق سول كەزدە مەتروپوليانىڭ تاپسىرماسىن ورىنداپ جاتقان, شاريعاتتى وزگەرتە بەرەتىن, جەتپىستەگى, سەكسەندەگى شالدارعا ون سەگىزدەگى قىزداردىڭ نەكەسىن قيا بەرەتىن مولدالارعا دەگەن جەككورىنىشىن ماقالدارمەن جەتكىزدى. «تاي جامانى جورعا بولادى, ادام جامانى مولدا بولادى», «ولەڭدى جەردە وگىز سەمىرەدى, ءولىمدى جەردە مولدا سەمىرەدى», «مولدانىڭ ايتقانىن ىستە, ىستەگەنىن ىستەمە» دەگەن ماقالدار سول كەزدەرى پايدا بولسا كەرەك. ال جالپى «مولدا» – عۇلاما دەگەن ءسوز. قازاقتىڭ قاريالارى قولىنا سۋ قۇيعان كەزدە «بالام, مولدا بول» دەپ باتا بەرگەن.
زوبالاڭعا تولى جىلداردىڭ دەرەكتەرى ءالى اشىلىپ بىتكەن جوق. قولدا بار مالىمەتتەرگە قاراعاندا, 1925 جىلى ءدىن ادامدارى, 1928 جىلى ءىرى بايلار, 1931 جىلى ۇلتشىلدار, 1934 جىلى سولشىلدار جاپپاي اتىلىپ, اسىلىپ, جازالاندى. وسى تۇستا ەسكەرەتىن ءبىر جاعداي, ءىرى بايلاردىڭ قاتارىنا قولىندا 300 ۇساق مالى بار ادامدار دا كىرىپتى. ال قازاقتىڭ ورتا شارۋاسىنىڭ وزىندە ودان دا كوپ مال بولعانىن ەسكەرسەك, زۇلماتتى جىلداردىڭ ۇلتقا كەلتىرگەن زاردابىن شامالاي بەرۋگە بولادى.
ارينە, ءبىز كەلتىرگەن دەرەكتەر جۇرەككە قاياۋ تۇسىرەتىن اۋىر مالىمەتتەر ەكەنى شىندىق. بىراق مۇنداي وقيعالار قازاقتىڭ تاريحىندا بولدى. ول – اقيقات. سوندىقتان ءبىز وتكەنگە – سالاۋات ايتىپ, الداعى ءومىردىڭ جايىن ويلاماساق, كەلەر ۇرپاقتىڭ الدىندا قارىزدار بولىپ قالارىمىز حاق!
جارقىن قۇلان
