وتكەن جىلمەن سالىستىرعاندا جەمقورلىق ارەكەتتەرى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلعان ادامداردىڭ سانى 11 پايىزعا ارتقان, ياعني, 820-دان 912-گە وسكەن. بۇل مالىمەتتى كەشە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس ماسەلەلەرى جونىندەگى جيىندا پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ جاريالادى. «Transparency International ۇيىمىنىڭ 2019 جىلى وتكىزگەن ساۋالناماسىنىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ازاماتتاردىڭ 28,7 پايىزى مەملەكەتتىك اۋرۋحانالار مەن ەمحانالاردى سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ ورداسى دەپ اتاعان. بۇل باسقا مەملەكەتتىك مەكەمەلەرمەن سالىستىرعاندا الدەقايدا جوعارى, مىسالى, پوليتسيا – 11,3%, جەر قاتىناستارى باسقارماسى – 7%, مەملەكەتتىك بالاباقشالار – 6,9%. ءوز دەنساۋلىعىنا الاڭداپ اۋرۋحاناعا بارعان ادامداردىڭ قاجەتتى مەديتسينالىق كومەك الۋ ءۇشىن كىمگە قانشا اقشا بەرەم دەپ ۋايىمداۋىنا جول بەرۋگە بولمايدى» دەدى مەملەكەت باسشىسى. قاسىم-جومارت توقاەۆ ازاماتتاردىڭ تابىسى ازايىپ, ەكونوميكانى قولداۋعا باعىتتالعان قارجىنى جىمقىرۋ تاۋەكەلى ارتقان پاندەميا كەزىندە سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەستى كۇشەيتۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى.
بىردە الەۋمەتتىك جەلىدەن تانىمال كاسىپكەر مارعۇلان سەيسەمبايدىڭ مىناداي پىكىرىن وقىدىم: «ۇكىمەتىمىز اقپاراتتاندىرۋ مەن تسيفرلاندىرۋدىڭ دامۋىنا جۇمساعان قاراجاتقا الەمنىڭ ەڭ جوعارى تەحنولوگيالى كومپانيالارىنىڭ ءتىزىمىنىڭ جارتىسىن قۇرۋعا بولار ەدى. امەريكالىقتاردا «تەك سۋ قايتقاندا عانا كىم دامبالسىز جۇزگەنى كورىنىپ قالادى» دەگەن جاقسى ماقال بار. وكىنىشكە قاراي, ءبىلىم مينيسترلىگى ءوزىنىڭ «كۇندەلىگىمەن», دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى ءوزىنىڭ ۇلەستەس «DamuMedىمەن», e-gov ەلەكتروندى ۇكىمەتى, تسيفرلاندىرۋ دەپ اتالاتىن كوپجىلدىق جوباسى قۇمعا سىڭگەن سۋداي عانا بولىپ وتىر. الايدا, بەلارۋس سەكىلدى وسىنداي تاپسىرىستاردى جەكە IT كومپانيالارعا بەرسە, قازاقستاننىڭ IT سەكتورىن تولىعىمەن زور قارقىنمەن اياققا تۇرعىزۋعا بولار ەدى. ولار وسى جۇمىستى ءجۇز, ءتىپتى, مىڭ ەسە ارزانىراق جاسايتىندارىنا سەنىمدىمىن».
ءجون ءسوز. شىنىندا دا ءبىزدىڭ قوعامدى قۇردىمعا كەتىرەتىن جەمقورلىق دەسەك قاتەلەسپەيمىز. بيىل ناۋرىزدان بەرى زارەمىزدى ۇشىرىپ, كۇندەلىكتى ءومىرىمىزدى مۇلدەم وزگەرتىپ جىبەرگەن ىندەت ەلىمىزدە جەمقورلىقتىڭ ءتۇپ-تامىرى تەرەڭدەپ كەتكەنىن كورسەتتى. تۇيەنى تۇگىمەن, بيەنى بۇگىمەن جۇتقان جالماۋىز جەمقورلاردىڭ سانى كۇن سايىن جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتارشا قاپتاپ كەلەدى. جاڭالىقتار تاسپاسىن قاراپ وتىرساڭىز, قۇزىرلى اگەنتتىك كۇن سايىن ءبىر جەمقوردى ۇستايدى. بۇلاي بەتىمىزبەن كەتە بەرسەك, ىندەتتەن مىڭ ەسە قاۋىپتى جەگىقۇرت ۇلتىمىزدىڭ تۇبىنە جەتەرى انىق.
191 ملرد تەڭگە قايدا جۇمسالدى ؟
ەرتە كوكتەمدە ەلىمىزدى الاپات اۋرۋ شوشىتقاندا ىندەتپەن كۇرەسۋگە مەملەكەت قازىناسىنان 191, 9 ملرد تەڭگە بولىنگەنى ءمالىم. ودان بولەك, تاعى 400 ملن اقش دوللارىنا جۋىق قاراجات جۇمسالعان. تاڭ قالارلىعى سول, وسى قاراجاتتىڭ 600 ملن تەڭگەسى فلەشموبتارعا, بەينەروليكتەر ءتۇسىرۋ مەن بەيمالىم PR-ناۋقانعا جۇمسالىپتى. ال 200 ملن تەڭگەنىڭ قايدا كەتكەنىن ءالى ەشكىم بىلمەيدى. قايران, جەلگە ۇشقان ميلليوندار-اي!
سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس جونىندەگى قىزمەتتىڭ رەسپۋبليكالىق ارنايى باقىلاۋشىلار توبىنىڭ جەتەكشىسى ايگۇل سولوۆەۆا ساراپشىلار توبىنىڭ ىندەتكە بولىنگەن اقشانىڭ قايدا جۇمسالعانىن تەرگەۋگە كىرىسكەنىن ءمالىم ەتتى. «مەنىڭ قولىمدا 600 ملن تەڭگەنىڭ جاي فلەشموبتار كورسەتكەن قانداي دا ءبىر پيار-ناۋقانعا جۇمسالعانى تۋرالى اقپارات بار. بۇل قاراجاتقا ناۋقاستاردى ەمدەۋگە كەرەكتى ءدارى-دارمەك, مەديتسينالىق جابدىقتاردى ساتىپ الۋعا بولاتىن ەدى. سولاي ىستەگەنىمىزدە ىندەتكە قاتىستى احۋال ماۋسىم, شىلدە ايلارىندا قاتتى ۋشىقپاس ەدى» دەيدى ايگۇل سولوۆەۆا.
ول 600 ملن-نىڭ 200 ملن-ى قايدا جۇمسالعانىن ەشكىم بىلمەيتىنىن ايتادى. «ءبىز قازىر تالداۋ جاساۋعا كىرىستىك. ەگەر بۇل اقشا شىنىندا جۇمسالماعان بولسا ونى دا تەكسەرەمىز. بىراق اقشانىڭ قايدا كەتكەنىن تابۋ وڭايعا سوقپايدى. ويتكەنى ول تەندەر ارقىلى بەلگىلى ءبىر كومپانيانىڭ شوتىنا اۋدارىلدى عوي. دەمەك تەندەردى ۇتىپ العان سول كومپانيانىڭ اقشاسى دەگەن ءسوز. الايدا ءبىز ىندەتكە بولىنگەن قاراجاتتىڭ قالاي جۇمسالعانىن تولىق انىقتايمىز» دەپ ءتۇسىندىردى ماسەلەنىڭ ءمانىسىن باقىلاۋشىلار توبىنىڭ جەتەكشىسى. جەلگە ۇشقان ميللياردتاردى جۇمساۋمەن دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى اينالىستى.
كىمگە سەنەمىز: شولپانقۇلوۆقا ما, تسويعا ما؟
ىندەتپەن كۇرەسۋگە بولىنگەن قاراجاتتىڭ ءۇش ءتۇرلى سوماسى ايتىلىپ, جۇرتتى شاتاستىرعانى راس. اۋەلى قارجى ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بەرىك شولپانقۇلوۆ: «پاندەميامەن كۇرەسكە رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 191,2 ملرد تەڭگە ءبولىندى. سونىڭ ىشىندە بيۋدجەتتى ناقتىلاۋ اياسىندا 125 ملرد. تەڭگە, ۇكىمەت رەزەرۆىنەن – 66,9 ملرد تەڭگە ءبولىندى» دەدى ول. الايدا ۆيتسە-ءمينيستردىڭ «بۇل اقشا مەملەكەتتىك ساتىپ الۋدان سوڭعى تۇتىنۋشىعا جەتكەنشە باقىلاۋدا بولادى» دەگەنى شىندىققا جاناسپاي تۇر.
كوپ ۇزاماي-اق دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى الەكسەي تسوي ىندەتپەن كۇرەسۋگە مينيسترلىككە 114,8 ملرد تەڭگە اۋدارىلعانىن حابارلادى. سوندا كىمنىڭ سوزىنە سەنەمىز؟ بۇل الگى جاڭىلتپاش ايتاتىن بالالاردىڭ ويىنىنا ۇقساپ كەتتى. سونى سەزگەندەي, بەرىك شولپانقۇلوۆ: «پرەمەر-ءمينيستردىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ءاليحان سمايلوۆ ول كەزدە بارلىق مەملەكەتتىك ورگاندار بولگەن سومانى ايتتى. ال الەكسەي تسوي ءوزىنىڭ مينيسترلىگىنە قاتىستى سومانى جەتكىزدى» دەپ ايىرماشىلىعىن تۇسىندىرمەكشى بولدى.
«فارماتسيا»-داعى بىلىق-شىلىق
«فارماتسيا» جشس 2009 جىلى «سامۇرىق-قازىنا» ۇاق-نىڭ جانىنان قۇرىلىپ, 4 جىلدان كەيىن دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ قاراماعىنا ءوتتى. سول ۋاقىتتان بەرى, 11 جىلدا 6 توراعاسى اۋىسىپتى. باسىنان داۋ ارىلماعان كومپانيانىڭ بىرنەشە باسشىسى ءىستى بولدى. سولاردىڭ ءبىرى – جۋىردا ۇستالعان ەكس-باسقارما توراعاسى بەرىك ءشارىپ. الايدا سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس اگەنتتىگى 10 شىلدەدە قىزمەتىنەن بوساتىلعان ب.شارىپكە قاتىستى: «14 تامىزدان باستاپ سوتتىڭ سانكتسياسىمەن كۇدىكتى قاماۋعا الىندى. كىنالىلىگى تۋرالى سوڭعى شەشىمدى سوت شىعارادى» دەگەن عانا شولاق اقپارات تاراتتى.
ىندەگەن ىندەت «فارماتسيانىڭ» بارلىق بىلىق-شىلىعىن اشكەرەلەپ بەردى. اۋرۋ جۇقتىرعان ادامداردىڭ سانى كوبەيىپ, ءدارىحانالاردا ءدارى-دارمەكتەردىڭ باعاسى كۇرت قىمباتتاپ كەتكەندە قۇزىرلى قۇقىق قورعاۋشى مەكەمەلەر «سك-فارماتسيانىڭ» قويمالارىندا ناۋقاستارعا قاجەتتى ءدارى-دارمەكتەردىڭ سورەلەرگە سىيماي تۇرعانىن انىقتادى. ول ول ما, ەلىمىزدىڭ وڭىرلەرىن قاجەتتى ءدارى-دارمەك, مەديتسينالىق بۇيىمدارمەن قامتاماسىز ەتەتىن كومپانيا شەتەلدەردەن كەلگەن گۋمانيتارلىق كومەكتى قاساقانا كەشىكتىرىپ, تاراتىپتى. مىسالى, مامىر ايىندا كاتاردان اكەلىنگەن جۇك شىلدەنىڭ باسىنا دەيىن ايماقتارعا ءبولىنىپ, جىبەرىلمەگەن.
«سك-فارماتسيانىڭ» توڭىرەگىندەگى بىلىقتارعا بىردەن نازار اۋدارعان مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ كومپانياعا سەنىمسىزدىك ءبىلدىردى. پرەزيدەنت ۇكىمەت مۇشەلەرىمەن وتكىزگەن جيىندا «كلاندىق مۇددەلەر توپتاستىرىلعان» مەكەمەدە جۇرتتىڭ ءبارى جۇمىس ىستەۋگە ۇمتىلاتىنىن سىنعا الدى. كوپ ۇزاماي, پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىمەن سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس اگەنتتىگى كومپانيانى جەمقورلىق قىلمىستارعا قاتىستى تەرگەۋدى باستادى. بەرىك ءشارىپتىڭ ورنىنا پرەمەر-مينيستر اسقار ءماميننىڭ كەلىسىمىمەن ەرحات ىسقاليەۆتى تاعايىندادى.
قوردىڭ قورى قانشا؟
«سك-فارماتسيامەن» قاتار مىندەتتى الەۋمەتتىك مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ قورىنىڭ اينالاسىنداعى جانجالدىڭ وتى دا بىرگە تۇتاندى. حالىقتىڭ ميللياردتارىنىڭ ۇرلانىپ, ەشكىمنىڭ باقىلاۋىنسىز قالعان قوردىڭ دا باسىنان داۋ-داماي كەتكەن ەمەس. ماسەلەن, ءمامس-ءتىڭ بۇرىنعى باسشىسى ايباتىر جۇماعۇلوۆتىڭ ايەلى گۇلبارشىن زايروۆا الەۋمەتتىك جەلىدەن وزىنە كۇيەۋىنىڭ 12-ءشى جاڭا اۆتوكولىگىن ساتىپ الىپ بەرگەنىمەن ماقتانىپ, حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋعىزدى. كەيىنىرەك جۇماعۇلوۆتىڭ ءوزى «بۇل جالعان اقپارات, اشىق ديۆەرسيا» دەپ مالىمدەدى. الايدا بۇل جەردەگى جەمقورلىقتىڭ بار-جوعىن قۇزىرلى ورگاندار ءادىل, اشىق تەرگەۋى ءتيىس.
قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇكىمەتتەگى باسقوسۋدا دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترى ا.تسويعا ءمامس-ءتىڭ باسشىسى ا.جۇماعۇلوۆتى قىزمەتىنەن بوساتىپ, ونىڭ ورنىنا بارىنشا ىسكەر جانە سانقوي ەمەس ادامدى تاعايىنداۋدى تاپسىردى. الەكسەي تسوي بۇل ورىنتاققا بولات توكەجانوۆتى لايىق كورىپتى. ارينە, جاڭا باسشىلار حالىق پەن بيلىكتىڭ وزىنە ارتقان سەنىمىن اقتاي ما, جوق پا ونى ۋاقىت كورسەتەر.
ساراپشىلار نە دەيدى؟
قازىر ىندەتتىڭ بەتى قايتىپ, جاعداي ءبىرشاما تۇراقتالا باستادى. الايدا حالىقتىڭ باسىنا قاۋىپ-قاتەر تونگەندە, جۇزدەگەن ناۋقاستار اۋرۋحانالاردا ءدارى-دارمەكتىڭ جوقتىعىنان كوز جۇمعاندا جاۋاپسىزدىق پەن جەمقورلىقتىڭ بارشا قازاقتىڭ ارقاسىنا ايازداي باتقانىن كوزىمىزبەن كوردىك. الداعى ۋاقىتتا مۇنداي جاعداي قايتالانسا قايتپەكپىز؟ وسىعانا وراي, ءۇش ساراپشىنىڭ وي-پىكىرىن بەرۋدى ءجون كوردىك.
ولجاس قۇدايبەرگەنوۆ, ەكونوميست:
«بيىل جازدا ىندەت جايلاعانداعى الاپات تراگەديانى قۇداي باسىمىزعا ەندى بەرمەسىن! ارينە, كەۋدەسىندە جانى بار ادامعا ءولىمنىڭ ءبىر كەلەرى حاق. بىراق اۋىرعان ادامداردىڭ ءدارى-دارمەكتىڭ, وكپەنى جاساندى جەلدەتۋ اپپاراتىنىڭ, اۋرۋحاناداعى ورىننىڭ, دارىگەردىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن كوز جۇمۋى وتە وكىنىشتى جانە ايانىشتى! بۇل – يتاليالىق ستسەناري ەمەس, سوڭعى 30 جىلدا بيۋروكراتيا مەن جاۋاپسىزدىق جەمقورلىقپەن قوسىلعاندا كورگەن اۋىر قايعىمىز, جازىلماس قاسىرەتىمىز!».
راقىم وشاقباەۆ, «تالاپ» قولدانبالى زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى:
«ءبىز بۇگىن ءمامس-تەگى جالعان رەفورمانىڭ قۇردىمعا كەتكەنىن مويىنداۋعا ءتيىسپىز. ءبىز 2,5 جىل بويى اقشامىزدى وسى قۇرىلىمعا اۋدارىپ كەلەمىز, بىراق ەشقانداي كومەگىن كورمەدىك. ءوز قالتامىزدان قاراجات تولەسەك تە, ىندەت جايلاعاندا ءدارىحانالاردىڭ ەسىگىن توزدىرىپ, پتسر-تەستىلەۋگە شىعىندالدىق. بۇل – بيۋدجەتتەن تىس تولەنەتىن كۆازيسالىق! ال ءمامس دەگەن جابىق, قاراۋسىز قالعان قۇرىلىم. ونداي قۇرىلىمنىڭ نە كەرەگى بار؟».
ەرلان سايروۆ, ساياساتتانۋشى:
«مەنىڭشە, اتالعان قۇرىلىمدارداعى جەمقورلىققا قاتىستى جەدەل, وتە قاتاڭ شارالار قابىلداۋ قاجەت. لاۋازىمدى تۇلعالاردىڭ ءوز ىسىنە جاۋاپسىزدىعىنان قانشاما ادام قايتىس بولدى. سول قويماداعى دارىلەردى دەر كەزىندە جەتكىزىپ, قانشاما ادامنىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋعا بولار ەدى. ءبىز قيىن ساتتە جاقىندارىمىزعا كومەك بەرە المادىق.
